Udział czynnika społecznego w orzekaniu w polskim i amerykańskim procesie karnym - ebook

§ 1. Istota udziału czynnika społecznego w procesie karnym

Udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości postrzegany jest jako jeden z filarów demokracji, gdyż gwarantuje on obywatelom realny wpływ także na tę sferę życia publicznego. Obywatele poprzez udział w wymiarze sprawiedliwości aktywnie uczestniczą w rządzeniu państwem, a zarazem współdecydują o losach innych obywateli, co przyczynia się z kolei do budowy społeczeństwa obywatelskiego. Decyzja o wprowadzeniu czynnika społecznego do sądów ma najczęściej charakter polityczny i kulturowy. Udział ten jest typowy dla państw demokratycznych, o wysoko rozwiniętym społeczeństwie. Należy pamiętać o tym, że kara jest zawsze reakcją społeczeństwa na fakt popełnienia przestępstwa, dlatego też dla prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości nie jest obojętne, kto go będzie sprawował. Problem potrzeby udziału obywateli w wymiarze sprawiedliwości jest prawdopodobnie jednym z najbardziej kontrowersyjnych, z jakimi musi się zmierzyć każdy ustawodawca. O ile prawie nikt nie kwestionuje faktu, iż pewna aktywność ze strony obywateli jest wymagana w tym zakresie, tak nie ma już zgody co do zakresu i form tej aktywności.

Aktywność czynnika społecznego jest szczególnie istotna w postępowaniu karnym ze względu na doniosłość i znaczenie tej gałęzi prawa dla funkcjonowania społeczeństwa. Procedura karna powinna być również tak ukształtowana, aby sprzyjała realizacji funkcji prawa karnego, a mianowicie funkcji sprawiedliwościowej i ochronnej. Funkcja sprawiedliwościowa prawa karnego ma charakter pierwotny i polega na zaspokojeniu poczucia sprawiedliwości nie tylko pokrzywdzonego, ale także całej społeczności lokalnej, której dobro ucierpiało w wyniku popełnienia przestępstwa. Funkcja ochronna natomiast służy utrzymaniu i respektowaniu ukształtowanego i powszechnie akceptowanego porządku społecznego. Należy zwrócić uwagę, iż funkcje te bezpośrednio odnoszą się do potrzeby ukarania sprawcy, a także do chęci zapewnienia społeczeństwu poczucia bezpieczeństwa. To sami obywatele wpływają na kształtowanie polityki karnej i jej egzekwowanie. Stąd też potrzeba udziału czynnika społecznego w postępowaniu karnym tkwi w samych założeniach leżących u podstaw prawa karnego i procedury prowadzącej do ukarania sprawcy przestępstwa.

Udział czynnika społecznego w procesie karnym może przejawiać się w kilku formach. Na gruncie polskiej procedury karnej pierwszym przejawem aktywności społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości jest udział przedstawiciela społecznego. Instytucja przedstawiciela społecznego została wprowadzona do polskiego procesu karnego w 1969 r., jednak pozostaje ona wciąż niedoceniana, a nawet martwa. Zgodnie z art. 90 § 1 k.p.k., przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić swój udział w postępowaniu do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, a w szczególności ochrony wolności i praw. Analiza tego przepisu pozwala na stwierdzenie, iż przedstawiciel społeczny nie może działać w postępowaniu przygotowawczym, a jedynie w postępowaniu przed sądem. Ponadto przedstawiciel społeczny może wstąpić do procesu tylko wtedy, gdy zachodzą pewne przesłanki, które kodeks określa jednak w sposób bardzo ogólny i nieostry. Należy także zauważyć, że ostateczna decyzja o dopuszczeniu przedstawiciela społecznego do postępowania pozostawiona została decyzji sądu. Decyzja ta zapada natomiast wtedy, gdy leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości (art. 90 § 3 k.p.k.). Redakcja tego przepisu nie pozostawia wątpliwości, iż instytucja przedstawiciela społecznego ma jedynie charakter fasadowy, gdyż zarówno warunki dopuszczenia do postępowania, jak i jego kompetencje zostały zakreślone w sposób niezwykle nieprecyzyjny. Pozostawienie znacznej dyskrecji w tym zakresie sądom zdecydowanie nie sprzyja demokratyzacji postępowania, a taki był prawdopodobny cel wprowadzenia tej instytucji. Przedstawiciel społeczny nie musi opowiadać się za żadną ze stron, więc jego rola powinna sprowadzać się do zapewnienia prawidłowości przebiegu postępowania. Jednocześnie jednak przyznaje mu się prawo nie tylko do uczestniczenia w rozprawie, ale również wypowiadania się i składania oświadczeń na piśmie (art. 91 k.p.k.). Wydaje się, że obecnie funkcje przedstawiciela społecznego w znacznym zakresie przejął Rzecznik Praw Obywatelskich, który posiada istotne uprawnienia z punktu widzenia ochrony praw i wolności człowieka i obywatela.

Udział czynnika społecznego w postępowaniu karnym przejawia się także w dostępie obywateli do publicznie odbywanych rozpraw. Zarówno na gruncie polskiego, jak i amerykańskiego postępowania karnego obywatele mają prawo przysłuchiwać się toczącym się rozprawom, które odbywają się jawnie. O ile jednak w polskim procesie karnym istnieją sytuacje, w którym sąd jest zobligowany do wyłączenia jawności, tak w amerykańskim procesie karnym konstytucyjne prawo do sprawiedliwego procesu, wyrażone w szóstej poprawce do Konstytucji, interpretowane jest niezwykle szeroko. Sądy niezwykle rzadko godzą się na wyłączenie jawności rozprawy w obawie o podniesienie zarzutu naruszenia prawa oskarżonego do sprawiedliwego i publicznego procesu w apelacji od wyroku. Nawet etap selekcji kandydatów do ławy przysięgłych odbywa się jawnie z uwagi na przytoczone powyżej argumenty. Publiczne odbywanie rozpraw jest jednym z postulatów zasady jawności, która z kolei ma istotny wpływ na gwarancję niezawisłości i bezstronności składu sędziowskiego, gdyż jego działania podlegają kontroli społecznej. Jest to zdecydowanie najszerszy przejaw udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości.

Z punktu widzenia celu postępowania karnego najważniejsze znaczenie ma udział czynnika społecznego w samym orzekaniu. W skład organu rozstrzygającego może wchodzić wyłącznie czynnik zawodowy, wyłącznie czynnik społeczny albo czynnik zawodowy wraz ze społecznym. W świetle prowadzonych rozważań należy zauważyć już w tym miejscu, iż najczęściej stosowany jest model ostatni, a mianowicie połączenie czynnika zawodowego z czynnikiem społecznym. W zależności od przyjętych uregulowań, udział czynnika społecznego w orzekaniu może przybrać postać sądu ławniczego lub sądu przysięgłych. W sądach przysięgłych czynnik społeczny ma za zadanie podjąć werdykt dotyczący winy lub niewinności oskarżonego, natomiast czynnik zawodowy decyduje o kwalifikacji prawnej czynu i wymiarze kary. Zadania te rozdzielone zostają więc na dwa podmioty – sędziów faktu i sędziów prawa. Niewątpliwą zaletą sądów ławniczych jest natomiast połączenie tych funkcji w ramach jednego składu wydającego rozstrzygnięcie. Ławnicy stają się pełnoprawnymi sędziami, którzy decydują zarówno o winie, jak i karze. Obie postaci udziału czynnika społecznego w orzekaniu mają prawdopodobnie taką samą liczbę zwolenników, jak i przeciwników, stąd istotne jest dokładne przeanalizowanie charakteru tych instytucji oraz ich realnego wpływu na jakość orzekania w dalszych rozdziałach niniejszej pracy.