W ogrodzie bestii - ebook

Das Vorspiel

1. przygrywka; 2. muz. uwertura, preludium; 3. teatr. prolog

Wielki słownik niemiecko-polski

tom II, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979

Pewnego razu, u zarania bardzo mrocznej epoki, para Amerykanów – ojciec i córka – została nagle przeniesiona z przytulnego domu w Chicago w samo serce hitlerowskiego Berlina. Mieli tam pozostać przez cztery i pół roku – poniższa opowieść przybliża pierwsze dwanaście miesięcy ich pobytu, w tym bowiem czasie Hitler przeistoczył się z kanclerza Niemiec w tyrana absolutnego. Wszystko stanęło pod znakiem zapytania, przyszłość była niepewna. Ów pierwszy rok stanowił rodzaj prologu, w którym mające się wkrótce rozwinąć wszystkie wątki wielkiego epickiego spektaklu wojny i śmierci zostały już zarysowane.

Zastanawiałem się zawsze, co widziałby zewnętrzny obserwator, stając się bezpośrednim świadkiem zbliżania się mrocznej epoki hitlerowskiej. Jak wyglądało wówczas miasto, co mówiono, na co patrzono, jakie unosiły się zapachy, jak dyplomaci i inni przybysze interpretowali to, co się działo wokół nich? Z analizy zdarzeń ex post wynika, że w czasach bardzo niepewnych bieg historii można z łatwością odmienić. Dlaczego zatem nikt się tego nie podjął? Dlaczego tak długo nie dostrzegano faktycznego zagrożenia, jakie stanowił Hitler i jego reżim?

Podobnie jak większość ludzi, swoje pierwsze wyobrażenia o tej epoce czerpałem z książek i fotografii. Wydawało mi się, że ówczesny świat pozbawiony był wszelkich kolorów, poza odcieniami szarości i czerni. Jednakże rzeczywistość, z którą styka się dwójka moich bohaterów, jest pełnokrwista, wymaga od nich borykania się z codzienną rutyną zwykłych obowiązków. Każdego ranka przemierzają miasto pełne ogromnych czerwono-biało-czarnych sztandarów, przesiadują w tych samych kawiarnianych ogródkach co szczupli, ubrani na czarno członkowie hitlerowskiego SS, od czasu do czasu widzą samego Hitlera, drobnego mężczyznę w wielkim otwartym mercedesie. Codziennie spacerują też po ulicach, przy których wznoszą się domy z balkonami zdobnymi w czerwone geranium, robią zakupy w przestronnych domach towarowych, organizują herbatki, wdychają głęboko zapachy wiosny w Tiergarten, głównym parku Berlina. Goebbelsa i Göringa znają na gruncie towarzyskim, jadają z nimi, bawią się i żartują – do chwili gdy pod koniec pierwszego roku ich pobytu wydarzy się coś, co odsłoni prawdziwe oblicze Hitlera i co zdeterminuje całą najbliższą dekadę. Zarówno dla ojca, jak i córki wiązać się to będzie z całkowitą wewnętrzną przemianą.

Książka ta nie jest fabularyzowana. Wszelkie materiały wzięte w cudzysłów pochodzą z listów, dzienników, pamiętników oraz innych dokumentów historycznych. Żadną miarą nie starałem się na poniższych stronicach tworzyć kolejnego opracowania historii tamtej epoki. Mój zamiar był bardziej intymny: ukazać miniony świat przez doświadczenia i percepcję dwojga moich głównych bohaterów, ojca i córki, którzy przybywając do Berlina, rozpoczynają podróż pełną odkryć, przemian i – ostatecznie – najgłębszych rozczarowań miłosnych.

Nie ma tu żadnych herosów, przynajmniej nie takiego formatu jak w Liście Schindlera. Pojawiają się jednak przebłyski bohaterstwa, a także ludzie, którzy zachowują się nieoczekiwanie przyzwoicie. Zawsze są jakieś niuanse, niekiedy niepokojącej natury. Oto cały kłopot z literaturą faktu. Trzeba odłożyć na bok to, co wszyscy już wiemy – co wiemy teraz – i starać się towarzyszyć moim dwojgu niewiniątkom w świecie takim, jakim go widzieli.

Oto skomplikowani ludzie żyjący w skomplikowanych czasach, zanim monstra ukazały swoją prawdziwą naturę.

Erik Larson

SeattleCzłowiek za zasłoną

Nie było niczym nadzwyczajnym^(), że Amerykanie przebywający za granicą odwiedzali konsulat Stanów Zjednoczonych w Berlinie, jednakże nigdy nie przedstawiali sobą takiego widoku jak człowiek, który pojawił się tam w czwartek 29 czerwca 1933 roku. Był to Joseph Schachno, lat 31, lekarz z Nowego Jorku, który do niedawna praktykował na jednym z przedmieść Berlina. Stał teraz nagi w pokoju badań, osłonięty parawanem, na pierwszym piętrze konsulatu, gdzie w dni robocze felczer badał osoby ubiegające się o wizę emigracyjną do Stanów Zjednoczonych. Skóra zwisała mu płatami z całego niemal ciała.

Dwóch pracowników konsulatu weszło do pomieszczenia. Jednym z nich był George S. Messersmith, amerykański konsul generalny w Niemczech od 1930 roku (żadnych związków z Wilhelmem „Willym” Messerschmittem, niemieckim konstruktorem lotniczym). Jako starszy rangą pracownik służby dyplomatycznej w Berlinie, Messersmith nadzorował dziesięć amerykańskich konsulatów znajdujących się w różnych miastach na terenie całych Niemiec. Tuż obok niego stał wicekonsul Raymond Geist. Z reguły Geist był chłodny i nieporuszony, typ podwładnego idealnego, tym razem jednak Messersmith zauważył, że Geist był blady i głęboko wstrząśnięty.

Stan, w jakim znajdował się Schachno, przeraził obu mężczyzn. „Od karku aż po pięty człowiek ten stanowił masę surowego mięsa”^() – zauważył Messersmith. „Bito go pejczem na wszelkie możliwe sposoby, tak długo, aż dosłownie odsłoniło się żywe, krwawiące ciało. Rzuciłem na to okiem i jak najszybciej ruszyłem do jednej z miednic, w której mył ręce”.

Katowanie, jak ustalił Messersmith, miało miejsce dziewięć dni wcześniej, a mimo to rany wciąż były świeże. „Od łopatek aż po kolana po 9 dniach wciąż widać było pręgi świadczące o tym, że dostawał razy z obu stron^(). Pośladki, w większości pozbawione skóry, wyglądały jak jedna świeża rana. W niektórych miejscach mięśnie zbito dosłownie na miazgę”.

Jeśli minęło już dziewięć dni, zastanawiał się Messersmith, to jak rany te musiały wyglądać zaraz po pobiciu?

A oto co się wydarzyło:

W nocy 21 czerwca do domu Schachna przybyła grupa umundurowanych mężczyzn. Ludzie ci pojawili się w wyniku anonimowego zawiadomienia denuncjującego Schachna jako potencjalnego wroga państwa. Mężczyźni przeszukali mieszkanie i chociaż niczego nie znaleźli, zabrali Schachna ze sobą na posterunek. Tam kazano mu się rozebrać, po czym od razu dwóch mężczyzn wyposażonych w pejcze okrutnie i długo go biczowało. Niedługo potem został zwolniony. Jakimś cudem udało mu się dotrzeć do domu, a następnie wraz z żoną przedostać do centrum Berlina, do mieszkania teściowej. Tydzień przeleżał w łóżku. Gdy tylko poczuł się na siłach, natychmiast udał się do konsulatu.

Messersmith wydał polecenie umieszczenia Schachna w szpitalu. Tego samego dnia wystawił na jego nazwisko nowy amerykański paszport. Niedługo potem Schachno wraz z żoną uciekli do Szwecji, a następnie do Ameryki.

Od czasu, gdy w styczniu mianowano Hitlera kanclerzem, zdarzały się pobicia i aresztowania obywateli amerykańskich, nigdy jednak nie miało miejsca nic tak drastycznego – choć tysiące Niemców doświadczało równie okrutnego traktowania, a niektórzy cierpieli o wiele bardziej. Dla Messersmitha był to kolejny dowód, że życie pod rządami Hitlera to nie bajka. Rozumiał, iż cała owa przemoc to coś więcej niż tylko pojedynczy spazm okrucieństwa. W Niemczech dochodziło do fundamentalnej przemiany.

Messersmith to wprawdzie pojmował, ale jednocześnie był przekonany, że w Ameryce niewielu ludzi znało prawdę. Coraz bardziej irytowało go, że tak trudno jest uświadomić światu, jak ogromne zagrożenie stanowi Hitler. Dla niego samego było absolutnie oczywiste, iż kanclerz de facto w sposób niejawny i agresywny prowadzi Niemcy do wojny zaborczej. „Chciałbym móc sprawić, żeby nasi ludzie zrozumieli to wreszcie”^() – pisał w czerwcu 1933 roku w depeszy do Departamentu Stanu – „uważam bowiem, że powinni wiedzieć, jak bardzo duch wojny panoszy się teraz w Niemczech. Jeśli ten rząd utrzyma się u władzy przez kolejny rok i dalej będzie zmierzać w tym kierunku, w najbliższych latach Niemcy staną się zagrożeniem dla światowego pokoju”.

I dodał: „Nie licząc paru wyjątków, ludzie, którzy kierują tym Rządem, mają mentalność, jakiej ani Wy, ani ja nie jesteśmy w stanie pojąć. Niektórzy z nich to psychopaci, którzy normalnie, w innym kraju, byliby poddani terapii”.

Lecz w Niemczech wciąż nie było amerykańskiego ambasadora. Poprzedni poseł, Frederic M. Sackett, wyjechał w marcu, tuż po inauguracji prezydentury Franklina D. Roosevelta (4 marca 1933 roku)^(). Stanowisko to pozostawało nie obsadzone przez prawie cztery miesiące, a następcy spodziewano się nie wcześniej niż za jakieś trzy tygodnie. Messersmith nie miał o przyszłym ambasadorze informacji z pierwszej ręki, wiedział tylko to, co usłyszał od swoich licznych kontaktów w Departamencie Stanu. Był jednak pewien, że ambasador znajdzie się w kotle wypełnionym mieszaniną brutalności, korupcji i fanatyzmu oraz że musi to być człowiek o silnym charakterze, zdolny reprezentować amerykańskie interesy i potęgę, albowiem jedyną rzeczą, którą Hitler i jego ludzie respektowali, była właśnie siła.

Tymczasem o nowym ambasadorze mówiono, że jest człowiekiem skromnym, który zobowiązał się wieść w Berlinie życie niewystawne, w geście solidarności z rodakami cierpiącymi nędzę z powodu wielkiego kryzysu. Niewiarygodne było też to, że kazał przetransportować do Berlina swój własny samochód – poobijanego starego chevroleta – aby podkreślić postawę umiarkowania^(). I to w mieście, po którym ludzie Hitlera krążyli w czarnych limuzynach niewiele mniejszych od autobusu.

------------------------------------------------------------------------

^() Szczegóły sprawy Schachno można znaleźć w niepublikowanych pamiętnikach pod tytułem „Rozmowy z Göringiem” (s. 5–6) oraz w listach Messersmitha do Hulla z 11 VII 1933 i 18 VII 1933 – wszystko to znajduje się w dokumentach Messersmitha. Zob. też raport zbiorczy dot. napaści na Amerykanów w piśmie Phillipsa do Roosevelta z dnia 23 VIII 1933, akta nr 362.1113/4 1 /2, State/Decimal.

^() Messersmith, „Rozmowy z Göringiem”, niepublikowany pamiętnik, s. 6, dokumenty Messersmitha.

^() list Messersmitha do Hulla, 11 VII 1933, dokumenty Messersmitha.

^() list Messersmitha do Phillipsa, 26 VI 1933, dokumenty Messersmitha.

^() Dwudziesta Poprawka, uchwalona w 1933 roku, przesuwała datę inauguracji z dnia 4 marca na praktykowany obecnie dzień 20 stycznia, co miało ustępującemu prezydentowi skrócić okres niepewności i przebywania na stanowisku bez realnych uprawnień.

^() więcej szczegółów niż trzeba o transporcie samochodu Dodda można znaleźć w liście Howarda Fyfe’a do Harry’ego A. Havensa z 8 VII 1933, w liście Herberta C. Hengstlera do Dodda z 10 VII 1933 oraz Paula T. Culbertsona do Dodda z 19 VI 1933, wszystkie w skrzynce nr 40, dokumentacja W. E. Dodda.Rozdział 1
Drogi ucieczki

Rozmowa telefoniczna, która na zawsze miała zmienić życie rodziny Doddów z Chicago^(), odbyła się w południe w czwartek 8 czerwca 1933 r., kiedy to William E. Dodd siedział właśnie za swoim biurkiem na Uniwersytecie Chicagowskim.

Dodd, aktualny dziekan wydziału nauk historycznych, był profesorem tegoż uniwersytetu od roku 1909. Cieszył się uznaniem w całym kraju z powodu publikacji dotyczących amerykańskiego Południa oraz biografii Woodrowa Wilsona. Miał 64 lata, był zadbany, miał 173 centymetry wzrostu, szaroniebieskie oczy i jasnobrązowe włosy. Choć jego spokojna twarz sprawiała niekiedy wrażenie surowej, w rzeczywistości był człowiekiem o żywym, ironicznym poczuciu humoru, które łatwo było rozniecić. Miał żonę Marthę, powszechnie znaną jako Mattie, oraz dwoje dzieci, każde w wieku ponad 20 lat. Jego córka, także o imieniu Martha, miała 24 lata, syn zaś – William junior, czyli Bill – 28.

Tworzyli rodzinę ze wszech miar szczęśliwą i zżytą. Nie byli bogaci, ale należeli niewątpliwie do dobrze sytuowanych, mimo zapaści gospodarczej dającej się wówczas odczuć w kraju. Rodzina zamieszkiwała w dużym domu przy Blackstone Avenue 5757 w chicagowskiej dzielnicy Hyde Park, kilka przecznic od uniwersytetu. Dodd posiadał również małą farmę w Round Hill w Wirginii^(), której doglądał każdego lata. Według pomiarów geodezyjnych zajmowała powierzchnię „mniej więcej” 156,5 hektara. Tam właśnie Dodd, zagorzały jeffersoński demokrata, czuł się najbardziej u siebie, przechadzając się pośród swoich 21 jałówek rasy guernsey, 4 wałachów: Billa, Coleya, Mandy’ego i Księcia, ciągnika marki Farmall oraz konnych pługów Syracuse. Kawę przygotowywał sobie w puszce po Maxwell House, na starym piecu opalanym drewnem. Żona nie podzielała jego sympatii do tego miejsca i czuła się więcej niż szczęśliwa, pozwalając mężowi spędzać samotnie czas na farmie, podczas gdy reszta rodziny pozostawała w Chicago. Dodd nadał farmie nazwę Stoneleigh, ze względu na zalegające na niej kamienie, i mówił o niej tak, jak inni mężczyźni wspominają swoją pierwszą miłość. „Owoce są cudowne, niemal bez skazy, czerwone, wyraźnie soczyste, drzewa uginają się pod ciężarem słodkiego brzemienia”^() – zanotował pewnego pięknego wieczoru w okresie zbioru jabłek. „Jakiż to wszystko ma dla mnie powab”.

Choć na ogół Dodd nie posługiwał się banalnymi stwierdzeniami, ową rozmowę telefoniczną opisał jako „grom z jasnego nieba”^(). Tkwiła w tym jednakowoż pewna przesada. Przez ostatnie kilka tygodni jego przyjaciele wielokrotnie wspominali w rozmowach, że coś takiego może się zdarzyć. Mimo wszystko telefon zaskoczył i zaniepokoił Dodda.

Już od dłuższego czasu Dodd był niezadowolony ze swojej pozycji na uniwersytecie. Wprawdzie uwielbiał nauczać historii, jeszcze bardziej jednak kochał o niej pisać; przez wiele lat poświęcał się pracy nad kompletnym – w jego zamierzeniu – kompendium wiedzy o początkach amerykańskiego Południa, planując zamknięcie go w czterech tomach zatytułowanych Powstanie i upadek dawnego Południa. Wielokrotnie jednak przekonywał się, że postęp prac hamuje rutyna codziennych obowiązków zawodowych. Bliski ukończenia był dopiero tom pierwszy, a Dodd osiągnął już wiek, z którym wiązała się obawa, że treść pozostałych tomów zabierze ze sobą do grobu. Udało mu się wynegocjować dla siebie mniejszą ilość zajęć na wydziale, ale – jak to często bywa przy tego rodzaju nienaturalnych paktach – sprawy nie układały się tak, jak by sobie tego życzył. Zwolnienia pracowników i presja finansowa, odczuwalne na uniwersytecie ze względu na wielki kryzys, sprawiły, że pracował pod takim samym obciążeniem jak zawsze, zmuszony radzić sobie z uczelnianymi urzędnikami, przygotowując wykłady i stawiając czoła wciąż nowym żądaniom kończących naukę studentów. W liście do uniwersyteckiego Departamentu Infrastruktury, datowanym na 31 października 1932 roku, błagał, by jego gabinet był ogrzewany także w niedziele^(), aby mógł choć przez jeden dzień w tygodniu oddawać się bez przeszkód pracy pisarskiej. W rozmowie z przyjacielem swoje położenie określił jako „żenujące”^().

Poczucie niezadowolenia Dodda wzmagało jeszcze żywione przezeń przekonanie, że powinien był zajść na ścieżce kariery dalej, niż rzeczywiście zaszedł. Szybszy awans zawodowy uniemożliwiał mu fakt – skarżył się żonie – że nie urodził się jako członek klasy uprzywilejowanej, przez co musiał ciężko pracować na wszystko, co w życiu osiągnął, w przeciwieństwie do jego kolegów po fachu, którzy awansowali o wiele szybciej. Istotnie, do swojej życiowej pozycji dochodził żmudnie i z mozołem. Dodd urodził się 21 października 1869 roku w maleńkiej osadzie Clayton w Karolinie Północnej, w domu swoich rodziców należących do niższej warstwy białej społeczności Południa, w której wciąż żywe było przywiązanie do klasowych konwenansów z czasów sprzed wojny secesyjnej. Jego ojciec, John D. Dodd, był prawie niepiśmiennym, ledwie utrzymującym się z roli farmerem, a matka, Evelyn Creech, pochodziła z nieco wyższej kasty społeczeństwa Karoliny Północnej i uważała, że popełniła mezalians. Para ta zajmowała się uprawą bawełny na skrawku ziemi ofiarowanym jej przez ojca Evelyn i ledwie wiązała koniec z końcem. Przez kilka lat po wojnie secesyjnej, kiedy to ilości produkowanej bawełny poszybowały w górę, zaś jej ceny w dół, dług zaciągany przez rodzinę w miejscowym sklepie regularnie narastał. Właścicielem owego magazynu był krewniak Evelyn, jeden z trzech najbardziej uprzywilejowanych mieszkańców Clayton – „twardzieli”^(), jak nazywał ich Dodd, „handlarzy, arystokratycznych panów górujących nad swymi petentami!”.

Dodd był jednym z siedmiorga dzieci; młodość spędził, obrabiając ojcowiznę. Choć poważał pracę, nie chciał spędzić reszty życia na roli. Doszedł do wniosku, że jedynym sposobem, aby człowiek tak niskiego urodzenia jak on zdołał tego losu uniknąć, jest zdobycie wykształcenia. Nieustannie dążył w górę, z czasem skupiając się na nauce do tego stopnia, że koledzy zaczęli przezywać go „Mnichem Doddem”^(). W lutym 1891 roku wstąpił do College’u Mechanizacji Rolnictwa stanu Wirginia (przemianowanego później na Virginia Tech). Tu także odznaczał się powagą, trzeźwością umysłu i nieustannym skupieniem. Inni studenci pozwalali sobie na różne psoty^(), na przykład pomalowanie należącej do rektora college’u krowy czy staczanie pojedynków, w których fingowano śmierć jednego z adwersarzy, aby nabrać nowicjuszy. Dodd oddawał się wyłącznie studiom. Licencjat uzyskał w roku 1895, a stopień magistra w 1897, w wieku 27 lat.

Dzięki zachęcie jednego z czcigodnych wykładowców i pożyczce udzielonej przez życzliwego ciotecznego dziadka w czerwcu 1897 roku wyruszył do Niemiec, gdzie na uniwersytecie w Lipsku miał rozpocząć studia doktoranckie. Zabrał ze sobą rower. Dysertację zdecydował się poświęcić osobie Tomasza Jeffersona, mimo oczywistych trudności, jakie wiązały się z dostępnością XVIII-wiecznych dokumentów amerykańskich na terenie Niemiec. Dodd wykonał niezbędny zakres prac, odnajdując w archiwach Londynu i Berlina całkiem rzetelny materiał. Często podróżował, głównie na rowerze; coraz bardziej uderzała go panująca w Niemczech atmosfera militaryzmu. Któregoś dnia jeden z jego ulubionych profesorów przewodził dyskusji nad następującą kwestią: „Jak bardzo byłyby bezradne Stany Zjednoczone, gdyby zostały zaatakowane przez wielką armię niemiecką?”^(). Cały ów prusacki militaryzm bardzo niepokoił Dodda. Pisał: „Wokół mnie jest stanowczo zbyt dużo wojennego ducha”^().

Do Karoliny Północnej wrócił późną jesienią 1899 roku i po wielu miesiącach poszukiwań znalazł wreszcie posadę nauczyciela w College’u Randolph-Macon w Ashland w Wirginii^(). Odnowił także znajomość z młodą kobietą nazwiskiem Martha Johns, córką zamożnego ziemianina zamieszkałego nieopodal rodzinnej miejscowości Dodda. Znajomość przerodziła się w romans; para pobrała się w Wigilię 1901 roku.

Pracując w college’u, Dodd szybko wpadł w tarapaty. W roku 1902 w piśmie „Nation” opublikował artykuł, w którym zaatakował skuteczną kampanię przeprowadzoną przez Wielki Obóz Konfederatów-Weteranów, mającą na celu wprowadzenie zakazu korzystania na terenie stanu Wirginia z podręcznika, który – zdaniem owych weteranów – obrażał honor Południa. Dodd zarzucał swoim adwersarzom, że według nich jedyna prawdziwa historiografia to ta, która utrzymuje, że Południe „miało całkowitą słuszność, dążąc do oderwania się od Unii”.

Reakcja była natychmiastowa. Pewien wpływowy prawnik działający z ramienia weteranów zainicjował kampanię w celu usunięcia Dodda z College’u Randolph-Macon, ale władze szkoły udzieliły Doddowi pełnego poparcia. Rok później Dodd ponownie zaatakował weteranów, tym razem w przemówieniu wygłoszonym do członków Amerykańskiego Towarzystwa Historycznego, w którym potępił starania tych środowisk zmierzające do „wyrzucenia ze szkół wszelkich książek, które nie pasują do ich standardów lokalnego patriotyzmu”. Twierdził stanowczo, że „człowiek silny i uczciwy żadną miarą nie może w tej sytuacji milczeć”.

Reputacja Dodda jako historyka była coraz lepsza; powiększyła się też jego rodzina. W roku 1905 urodził mu się syn, w 1908 – córka. Zdając sobie sprawę, że w tej sytuacji większe wynagrodzenie byłoby bardzo przydatne oraz że presja ze strony jego wrogów Południowców raczej nie osłabnie, zgłosił swoją kandydaturę do obsadzenia wakatu na Uniwersytecie Chicagowskim. Pracę dostał. W mroźnym styczniu 1909 roku, w wieku 39 lat, wyruszył z rodziną do Chicago, gdzie miał pozostać przez całe najbliższe ćwierćwiecze. W październiku 1912 roku^(), czując w sobie zew przodków oraz potrzebę uwiarygodnienia się jako prawdziwego jeffersońskiego demokraty, Dodd zakupił farmę. Wyczerpująca praca na roli, która była dlań tak dotkliwa w dzieciństwie, teraz stała się zarówno uzdrawiającą duszę rozrywką, jak i romantycznym nawiązaniem do minionych epok w dziejach Ameryki.

Dodd odkrył też w sobie nieprzemijające zainteresowanie życiem politycznym^(), które przerodziło się w zaangażowanie zupełnie serio w momencie, gdy w sierpniu 1916 roku znalazł się w Gabinecie Owalnym Białego Domu z prezydentem Woodrowem Wilsonem. Spotkanie to, jak zaświadcza jeden z biografów, „dogłębnie zmieniło jego życie”.

Wcześniej Dodd bardzo poważnie niepokoił się oznakami świadczącymi o tym, że Ameryka dryfuje w kierunku interwencji w toczącej się podówczas w Europie I wojnie światowej. Doświadczenia wyniesione z pobytu w Lipsku nie pozwalały mu żywić najmniejszych wątpliwości, iż to Niemcy były odpowiedzialne za wybuch wojny, że wywołały ją żądania junkrów – przemysłowców i arystokratów – przypominających mu arystokrację Południa sprzed wojny secesyjnej. Podobną arogancką pewność siebie dostrzegał teraz u części amerykańskiej elity przemysłowej i wojskowej. Kiedy jeden z generałów próbował zaangażować władze Uniwersytetu Chicagowskiego w ogólnonarodową kampanię zagrzewającą kraj do wojny, Dodd podniósł bunt i udał się ze skargą bezpośrednio do naczelnego dowódcy sił zbrojnych.

Dodd pragnął, aby Wilson poświęcił mu zaledwie 10 minut, ale uzyskał znacznie więcej. Konstatował później, że jest tak oczarowany prezydentem, jakby wypił magiczny napój z jakiejś bajki. Doszedł nawet do wniosku, że to Wilson ma rację, orędując za amerykańską interwencją w wojnę światową. Dla Dodda Wilson stanowił współczesną inkarnację Jeffersona. Przez następne siedem lat przyjaźnili się ze sobą; Dodd napisał biografię Wilsona. Śmierć prezydenta 3 lutego 1924 roku przeżył bardzo głęboko.

Po pewnym czasie uznał Roosevelta za postać rangi Wilsona i w 1932 roku zaangażował się całkowicie w jego kampanię, przemawiając i pisząc na jego rzecz, ilekroć nadarzyła się po temu sposobność. Być może Dodd żywił nadzieję na wejście do ścisłego grona współpracowników Roosevelta, szybko jednak doznał rozczarowania, odesłany do pełnienia dawnych obowiązków uczelnianych, które przyjmował z rosnącym brakiem zadowolenia.

Miał teraz lat 64; pragnął pozostawić po sobie ślad w postaci dzieła traktującego o historii dawnego amerykańskiego Południa, mimo że cały wszechświat wydawał się zwierać szyki przeciwko temu przedsięwzięciu, włącznie z władzami uniwersytetu zakazującymi ogrzewania budynków w niedziele.

Coraz poważniej zastanawiał się nad porzuceniem pracy uniwersyteckiej na rzecz stanowiska, które umożliwiłoby mu swobodną pracę pisarską, „zanim będzie za późno”^(). Przyszła mu do głowy myśl, że idealna byłaby mało wymagająca praca dla Departamentu Stanu, na przykład na stanowisku ambasadora w Brukseli lub Hadze. Uważał się za człowieka znaczącego na tyle, by jego kandydatura została poważnie wzięta pod uwagę. Niejednokrotnie przejawiał jednak skłonność do przeceniania swojego wpływu na bieżącą politykę wewnętrzną. Wcześniej niejednokrotnie udzielał Rooseveltowi rad na piśmie w sprawach gospodarczych i politycznych, zarówno przed, jak i tuż po jego zwycięstwie. Dlatego niewątpliwie poczuł się dotknięty, gdy wkrótce po wyborach otrzymał z Białego Domu oficjalne pismo stwierdzające, że choć intencją prezydenta jest, aby na każdy przychodzący doń list odpowiadano szybko, to jednak nie jest on w stanie robić tego osobiście i na czas, dlatego też zwrócił się z prośbą do swojej sekretarki, by uczyniła to za niego.

A jednak Dodd miał kilku naprawdę dobrych przyjaciół w bezpośrednim otoczeniu Roosevelta, w tym nowego sekretarza do spraw handlu Daniela Ropera. Dzieci Dodda były dla Ropera niczym bratanek i bratanica, na tyle bliskie, że Dodd nie miał żadnych skrupułów, wysyłając do niego jako pośrednika własnego syna, z pytaniem, czy nowa administracja miałaby coś przeciwko mianowaniu Dodda ambasadorem w Belgii lub Holandii. „Na tych stanowiskach rząd musi kogoś mieć^(), ale praca nie jest wymagająca” – powiedział synowi Dodd. Wyznał, że kieruje nim przede wszystkim chęć ukończenia Dawnego Południa. „Nie pragnę od Roosevelta stanowiska dla stanowiska, bardzo się jedynie lękam, że dzieło, nad którym pracuję całe życie, nie zostanie zrealizowane”.

Krótko mówiąc, Dodd chciał dla siebie synekury, pracy niezbyt ciężkiej, zapewniającej jednak pozycję tudzież dochód oraz – co najważniejsze – pozostawiającej mu mnóstwo czasu na pisanie; i to mimo faktu, że służba dyplomatyczna niespecjalnie odpowiadała jego charakterowi. „Jeśli chodzi o dyplomację na najwyższych szczeblach (Londyn, Paryż, Berlin), zupełnie się nie nadaję” – pisał do żony na początku 1933 roku^(). „Przygnębia mnie, że aż tyle musiałoby ode mnie zależeć. Ja po prostu nie jestem przebiegłym dwulicowym typem, który z konieczności »okłamuje zagranicę dla dobra kraju«. Gdybym nim był, mógłbym udać się do Berlina i zgiąć kolano przed Hitlerem – a także przypomnieć sobie niemiecki”. Ale – dodawał – „po co tracić czas na pisanie o kimś takim? Któż chciałby mieszkać w Berlinie przez najbliższe cztery lata?”.

Czy to na skutek rozmowy syna z Roperem, czy też oddziaływania innych nieznanych sił, rychło kandydaturę Dodda zaczęto poważnie brać pod uwagę. W dniu 15 marca 1933 roku, prosto ze swej farmy w Wirginii, wybrał się Dodd do Waszyngtonu na spotkanie z nowym sekretarzem stanu w administracji Roosevelta, Cordellem Hullem, którego wielokrotnie wcześniej widywał. Hull był wysoki i srebrzystowłosy^(), miał dołek w podbródku i silnie zarysowane szczęki. Na pozór stanowił ucieleśnienie wszystkich cech, które powinny charakteryzować sekretarza stanu, jednakże ci, którzy znali go bliżej, wiedzieli, że rozgniewany przejawiał niezbyt dyplomatyczną skłonność do wylewania z siebie potoków przekleństw oraz że cierpiał na wadę wymowy polegającą na zmienianiu dźwięku „r” w „ł”, niczym Elmer Fudd z kreskówki. Z cechy tej Roosevelt od czasu do czasu kpił sobie na osobności – przedrzeźniał Hulla, mówiąc „tłaktaty w zakłesie handlu”. Jak zwykle Hull miał w kieszeni koszuli cztery albo pięć czerwonych ołówków, swoje ulubione narzędzie władzy państwowej. W rozmowie podniósł możliwość mianowania Dodda na stanowisko w Holandii lub Belgii, czyli dokładnie to, na co Dodd liczył. Nagle jednak, zmuszony do wyobrażenia sobie zwykłej codziennej rutyny wiążącej się z tego rodzaju zajęciem, Dodd wykonał unik. „Po dogłębnym rozważeniu sytuacji” – zapisał w swoim małym kieszonkowym notatniku – „powiedziałem Hullowi, że nie mogę przyjąć tej pracy”^().

Ale jego nazwisko nadal pozostawało w obiegu.

Teraz, w ów czerwcowy czwartek, rozległ się dzwonek telefonu. Podniósłszy słuchawkę, Dodd usłyszał głos, który rozpoznał natychmiast.

------------------------------------------------------------------------

^() Dodd, Dziennik, s. 3.

^() „Narzędzia rolnicze”, skrzynka nr 59, dokumentacja W. E. Dodda.

^() William E. Dodd do Marthy Dodd, 15 X 1926, skrzynka nr 2, dokumentacja Marthy Dodd.

^() Dodd do Westmorelanda Davisa, 22 VI 1933, skrzynka nr 40, dokumentacja W. E. Dodda.

^() z listu Dodda do Lestera S. Riesa, 31 X 1932, skrzynka nr 39, dokumentacja W. E. Dodda.

^() list Dodda do Charlesa E. Merriama, 27 VIII 1932, skrzynka nr 39, dokumentacja W. E. Dodda.

^() Bailey, s. 6.

^() Dallek, s. 6.

^() tamże, s. 9.

^() „Brief Note”, s. 6, skrzynka nr 58, dokumentacja W. E. Dodda.

^() tamże, s. 7.

^() Bailey, s. 35–36; Dallek, s. 31–32.

^() Dallek, s. 70; list Dodda do pani Dodd, 26 III 1930, skrzynka nr 2, dokumentacja Marthy Dodd.

W tym liście do żony, powstałym pewnego pięknego wieczoru podczas pobytu na farmie, Dodd pisał: „Siedzę przy stole w jadalni w roboczym ubraniu, starym czerwonym swetrze i w kapciach – w kominku pali się wielkie dębowe polano, węgle s. głębokie na trzy cale, wszystko otacza biały popiół. Stare żeliwne pojemniki na drewno (»ogniste psy«, jak nazywaliśmy je w dzieciństwie) skłaniają swe solidne głowy w słusznej kontemplacji własnej oddanej służby – stary kominek z czerwonej cegły jest tak dystyngowany jak Jerzy Waszyngton i cały XVIII wiek, kiedy ludzie mieli jeszcze czas być dystyngowanymi”.

^() Bailey, s. 97–99, Dallek, s. 88–89.

^() Dodd w liście do Williama Dodda juniora, 9 XII 1932, skrzynka nr 40, dokumentacja W. E. Dodda.

^() tamże.

^() Dodd w liście do pani Dodd, 25 III 1933, skrzynka nr 40, dokumentacja W. E. Dodda.

^() Messersmith „Cordell Hull i moje osobiste z nim relacje”, s. 7, niepublikowany pamiętnik, dokumentacja Messersmitha.

Messersmith pisał: „Kiedy słyszałem tak mocne wyrazy od mężczyzny o wyglądzie świętego, który pod wieloma względami był przecież święty, byłem niewyobrażalnie zdumiony”. Zob. także Graebner, s. 193; Weil, s. 76–77 i oczywiście własne pamiętniki Hulla.

Oto jeden z zapamiętanych aforyzmów Hulla dotyczących Hitlera i jego sprzymierzeńców w okresie wojny: „Kiedy bierzesz udział w zawodach w sikaniu, w których uczestniczy też skunks, upewnij się, że masz dużo sików”. Weil, s. 77.

^() Dodd, dziennik kieszonkowy, 2 III 1933, skrzynka 58, dokumentacja W. E. Dodda.Rozdział 2
Ten wakat w Berlinie

Nikt nie chciał tej pracy^(). To, co zrazu wydawało się najłatwiejszym zadaniem stojącym przed Franklinem D. Rooseveltem, nowo wybranym prezydentem, w czerwcu 1933 roku stało się jednym z najbardziej palących problemów. Jeśli chodzi o placówki dyplomatyczne, Berlin powinien być przecież traktowany jako gratka – nie był to z pewnością Paryż ani Londyn, ale wciąż jedna z wielkich stolic europejskich, centrum kraju, w których pod przywództwem świeżo mianowanego kanclerza, Adolfa Hitlera, zachodziły rewolucyjne przemiany. W zależności od punktu widzenia Niemcy albo doświadczały właśnie odrodzenia, albo wkraczały w mroczną epokę zdziczenia. Po objęciu władzy przez Hitlera krajem wstrząsały spazmy brutalnej, inspirowanej przez reżim przemocy. Brunatne paramilitarne bojówki hitlerowskie, zwane Sturmabtailung, czyli SA – Oddziały Szturmowe – szalały. Aresztowały, biły, a w niektórych przypadkach mordowały komunistów, socjalistów i Żydów. W piwnicach, hangarach i innych budynkach organizowały prowizoryczne więzienia i miejsca tortur. W samym Berlinie istniało 50 tych tak zwanych „bunkrów”. W „areszcie prewencyjnym”, Schutzhaft – cóż za zabawny eufemizm – osadzono dziesiątki tysięcy ludzi. Szacuje się, że zmarło tam od 500 do 700 więźniów; kolejnych „podtapiano i wieszano”, jak czytamy w zeznaniach złożonych przed policją. Szczególnie złą sławą okryte było jedno z więzień w okolicach lotniska Tempelhof: nosiło nazwę Columbia House – nie należy go mylić z wymuskanym, nowoczesnym, nowym budynkiem w samym sercu Berlina, zwanym Columbus House. Polityczny wstrząs wywołały słowa jednego z przywódców żydowskich, rabina Stephena S. Wise’a z Nowego Jorku, który powiedział do przyjaciela: „Granice cywilizacji zostały przekroczone”.

Pierwszą próbę obsadzenia placówki berlińskiej podjął Roosevelt 9 marca 1933 roku, w niecały tydzień po objęciu urzędu, dokładnie w momencie, gdy szalejąca w Niemczech brutalna przemoc osiągnęła punkt kulminacyjny. Adresatem jego oferty został James M. Cox, który w roku 1920 razem z Rooseveltem startował w wyborach prezydenckich jako kandydat na wiceprezydenta.

W liście pełnym pochlebstw Roosevelt pisał: „Nie tylko ze względu na mój afekt do Ciebie, lecz także dlatego, że moim zdaniem jak nikt inny nadajesz się do pełnienia tej kluczowej roli, bardzo pragnę zaproponować Senatowi Twoje nazwisko jako amerykańskiego ambasadora w Niemczech^(). Mam głęboką nadzieję, że przyjmiesz tę propozycję po przemyśleniu jej i konsultacji z Twoją uroczą małżonką, która – nawiasem mówiąc – byłaby idealną ambasadorową. Proszę, wyślij mi telegram ze słowem »tak«”.

Cox powiedział „nie”^(): obowiązki związane z jego różnymi firmami, do których należy zaliczyć kilka tytułów prasowych, zmusiły go do odmowy. Nie wspomniał nic o przemocy szalejącej w Niemczech.

Roosevelt odłożył tę sprawę na bok, gdyż sytuacja gospodarcza kraju gwałtownie się pogorszyła; szalał wielki kryzys, który przed nadejściem wiosny posłał na zieloną trawkę jedną trzecią siły roboczej zatrudnionej poza rolnictwem i spowodował spadek PKB o połowę^(). Problem z poselstwem przyciągnął uwagę prezydenta dopiero jakiś miesiąc później; Roosevelt zaproponował tę posadę Newtonowi Bakerowi, byłemu sekretarzowi wojny w administracji Woodrowa Wilsona, obecnie partnerowi w jednej z firm prawniczych w Cleveland. Baker odmówił. Podobnie uczynił trzeci kandydat, Owen D. Young, prominentny biznesmen. W dalszej kolejności Roosevelt spróbował więc zwrócić się do Edwarda J. Flynna, kluczowej postaci w Partii Demokratycznej i jednego ze swoich najważniejszych sprzymierzeńców. Flynn przedyskutował sprawę z żoną: „Doszliśmy wspólnie do wniosku, że ze względu na nasze małe dzieci objęcie przez nas tej placówki jest niemożliwe”.

Pewnego razu Roosevelt zażartował w obecności jednego z członków rodziny Warburgów: „Wiesz co, Jimmy, temu Hitlerkowi dobrze by zrobiło, gdybym do Berlina jako ambasadora wysłał jakiegoś Żyda^(). Co byś powiedział na tę robotę?”.

Teraz, wraz z początkiem czerwca, presja terminu była coraz silniejsza. Roosevelt był całkowicie pochłonięty walką o przeprowadzenie swojej ustawy, zwanej National Industrial Recovery Act^(), kluczowej dla koncepcji New Deal. Musiał stawiać czoła zaciekłej opozycji ze strony zwartej grupy potężnych przedstawicieli republikanów. Na początku tego miesiąca, kilka dni przed rozpoczynającą się letnią przerwą w pracy Kongresu, uchwalenie ustawy wydawało się prawie przesądzone, wciąż jednak atakowali ją republikanie, a także niektórzy demokraci, wnosząc całe serie poprawek i zmuszając Senat do maratonów posiedzeń. Roosevelt obawiał się, że jeśli przeciąganie debaty potrwa dłużej, ustawa przepadnie albo też zostanie niebezpiecznie zmieniona, ponieważ ustawodawcy, myślący już tylko o wakacjach i wyjeździe z Waszyngtonu, zaczną się denerwować. Rozdrażnienie narastało we wszystkich. Fala późnowiosennych upałów przyniosła rekordowe temperatury na terenie całego kraju; ponad sto osób przypłaciło je życiem. Waszyngton dyszał skwarem, ludzie cuchnęli. Wstępniak na trzy szpalty, zamieszczony na pierwszej stronie „New York Timesa”, obwieszczał: „Roosevelt redukuje swój program, aby przyspieszyć zakończenie sesji parlamentu^(). Jego polityka jest zagrożona”.

Tu właśnie tkwiło podłoże konfliktu: rolą Kongresu było zatwierdzanie i finansowanie działalności nowych ambasadorów. Im szybciej Kongres chciał rozpocząć letnie wakacje, tym bardziej rosła odczuwana przez Roosevelta presja wyboru nowego przedstawiciela w Berlinie. W ten sposób prezydent został nagle zmuszony do wzięcia pod uwagę kandydatur spoza zwykłych kręgów^(), z których rekrutowano kadry, w tym co najmniej trzech przewodniczących college’ów, jak również żarliwego pacyfisty Harry’ego Emersona Fosdicka, pastora baptystów z kościoła Riverside Church na Manhattanie. Jednak żaden z nich nie wydawał się idealny; żadnemu też nie zaproponowano stanowiska.

W środę 7 czerwca, dosłownie na parę dni przed wakacyjną przerwą w obradach Kongresu^(), Roosevelt spotkał się z kilkoma najbliższymi doradcami; wspomniał im o swojej frustracji wiążącej się z niemożnością mianowania nowego ambasadora. Jednym z owych doradców był sekretarz do spraw handlu Roper, którego Roosevelt wtedy, a także i później, nazywał „wujkiem Danem”.

Roper zastanawiał się przez chwilę i wyrzucił z siebie nowe nazwisko, należące do jego starego znajomego: „A może William E. Dodd?”.

„Niezły pomysł” – powiedział Roosevelt. To, czy rzeczywiście tak w owej chwili sądził, było tylko w sferze domysłów. Zawsze uprzejmy, Roosevelt odznaczał się skłonnością do składania obietnic, których niekoniecznie dotrzymywał.

Roosevelt rzekł: „Zastanowię się nad tym”.

O Doddzie można było powiedzieć wszystko, tylko nie to, że był typowym kandydatem na stanowisko w dyplomacji. Nie był bogaty. Nie był wpływowy politycznie. Nie należał do grona przyjaciół Roosevelta. Mówił jednak po niemiecku i miał opinię człowieka, który dobrze zna Niemcy. Jedyny problem stanowiła jego dawna zażyłość z Woodrowem Wilsonem, który żywił przekonanie, iż należy angażować kraj w to, co dzieje się na światowej scenie politycznej. Poglądy te były stanowczo nie do przyjęcia dla coraz liczniejszej grupy Amerykanów upierających się, że Stany Zjednoczone powinny unikać wplątywania się w sprawy obcych krajów. Owi „izolacjoniści”, którym przewodzili William Borah ze stanu Idaho oraz Hiram Johnson z Kalifornii, stawali się coraz bardziej hałaśliwą i wpływową grupą. Badania wykazały, że 95 procent Amerykanów nie chciało uczestnictwa Stanów Zjednoczonych w jakichkolwiek toczonych za granicą wojnach^(). Chociaż sam Roosevelt opowiadał się za zaangażowaniem na scenie międzynarodowej, swoje poglądy na ten temat zachowywał dla siebie, tak aby nie utrudniać sobie porządkowania spraw wewnątrz kraju. Dodd jednakowoż nie wydawał się człowiekiem, którego podniecałyby idee izolacjonistów. Był trzeźwo myślącym historykiem, a jego bazujące na osobistym doświadczeniu rozumienie sytuacji w Niemczech miało oczywisty walor.

Co więcej, Berlin nie był wtedy jeszcze placówką specjalnego znaczenia, którą miał się stać w niespełna rok. W owym czasie utrzymywało się powszechne przekonanie, że rząd Hitlera nie przetrwa. Siła militarna Niemiec była ograniczona – ich armia, reichswera, liczyła tylko sto tysięcy żołnierzy, co nie mogło się równać z wojskową potęgą sąsiedniej Francji, nie mówiąc już o połączonych siłach Francji, Anglii, Polski i Związku Sowieckiego. Sam Hitler zaczynał sprawiać wrażenie bardziej umiarkowanego gracza na scenie politycznej, niż to przepowiadano, jeśli weźmie się pod uwagę przemoc, jaka targała Niemcami na początku tegoż roku. Dnia 10 maja 1933 roku członkowie partii nazistowskiej na obszarze całego kraju spalili ogromne stosy niepożądanych książek – dzieł Einsteina, Freuda, braci Mannów i wielu innych. Jednak tydzień później Hitler oświadczył, że jest oddany sprawie pokoju, i posunął się nawet do złożenia zobowiązania, że rozbroi się całkowicie, jeśli inne kraje uczynią to samo. Świat odetchnął z ulgą. Wobec całego szeregu poważniejszych wyzwań, przed którymi stał Roosevelt – globalnego kryzysu gospodarczego, kolejnego roku wyniszczającej kraj suszy – Niemcy wydawały się co najwyżej powodem do irytacji. Roosevelt i sekretarz stanu Hull za najpilniejszy do rozwiązania problem niemiecki uważali uporanie się z długiem o wartości 1,2 miliarda dolarów, jaki Niemcy zaciągnęły u amerykańskich wierzycieli, a którego to zobowiązania reżim hitlerowski coraz wyraźniej nie uznawał.

Zdawało się, że nikt nie zastanawia się nad tym, jaki człowiek potrafiłby skutecznie stawiać czoła rządowi Hitlera. Sekretarz Roper uważał, „że Dodd biegle poradzi sobie z obowiązkami dyplomaty, a jeśli podczas spotkań napięcie zacznie wzrastać, rozładuje atmosferę cytatem z Jeffersona”^().

Roosevelt potraktował sugestię Ropera poważnie.

Czas uciekał, a spraw niecierpiących zwłoki było znacznie więcej. Kraj coraz bardziej pogrążał się w gospodarczej beznadziei.

Nazajutrz, 8 czerwca, Roosevelt zamówił rozmowę zamiejscową z Chicago.

Wyłożył sprawę krótko. Powiedział Doddowi: „Chciałbym wiedzieć, czy wyświadczy pan rządowi konkretną przysługę. Chcę, żeby pojechał pan do Niemiec w roli ambasadora”^().

I dodał: „Potrzebny mi w Niemczech amerykański liberał jako znak przestrogi”.

Było gorąco w Gabinecie Owalnym, gorąco było też w biurze Dodda. Temperatura w Chicago oscylowała wokół 35 stopni Celsjusza.

Dodd odpowiedział Rooseveltowi, że musi mieć czas do namysłu i porozmawiać z żoną.

Roosevelt dał mu dwie godziny.

Najpierw Dodd odbył rozmowy z władzami uniwersytetu – namawiano go, aby propozycję przyjął. Następnie udał się pieszo do domu, szybkim krokiem przedzierał się przez coraz większy upał.

Miał ogromne wątpliwości. Priorytetem była dlań przecież książka Dawne Południe. Służąc jako ambasador amerykański w hitlerowskich Niemczech, nie tylko nie miałby na pisanie tyle czasu, ile by chciał, lecz także prawdopodobnie miałby go o wiele mniej niż podczas pełnienia obowiązków na uczelni.

Jego żona, Mattie, rozumiała sytuację, ale wiedziała również, iż Dodd odczuwa silną potrzebę bycia docenionym oraz że we własnych oczach nie osiągnął tyle, ile powinien był osiągnąć^(). Dodd z kolei czuł, że jest coś winien żonie. Przez wszystkie te lata stała zawsze przy nim, nie otrzymując za to żadnej nagrody. „Ów rodzaj mentalności, która mnie cechuje, sprawia, że nie ma dla mnie żadnego odpowiedniego miejsca” – napisał w liście do żony, kiedy na początku roku przebywał na farmie^() – „czego bardzo żałuję przez wzgląd na Ciebie i na nasze dzieci”. W tym samym liście pisał dalej: „Wiem, że dla tak szczerej i oddanej żony musi być rzeczą bolesną posiadać męża niezdatnego do niczego, zwłaszcza w krytycznym momencie dziejowym, który on od tak dawna przewidywał, męża, który nie potrafi wspiąć się na jakieś wyższe stanowisko, by zebrać choć część owoców, jakie powinna wydać mozolna praca badawcza, której poświęcił życie. Tak się składa, że właśnie to nieszczęście stało się Twoim udziałem”.

Po rundzie bardzo żywej dyskusji i wnikliwej małżeńskiej introspekcji Dodd i jego żona zgodzili się, że powinien przyjąć ofertę Roosevelta. Pewnym ułatwieniem dla podjęcia tej decyzji stało się ustępstwo ze strony prezydenta, iż gdyby Uniwersytet Chicagowski „nalegał”, Dodd miałby prawo wrócić przed upływem roku. Teraz jednak Roosevelt oświadczył, że potrzebuje go w Berlinie.

O 14.30, czyli spóźniony o pół godziny, chwilowo wolny od wątpliwości, Dodd zatelefonował do Białego Domu i poinformował sekretarkę Roosevelta, że zgadza się przyjąć propozycję pracy. Dwa dni później Roosevelt przedłożył nominację Dodda Senatowi, a ten zatwierdził ją jeszcze tego samego dnia, nie żądając ani obecności Dodda, ani też niekończących się przesłuchań, które później stały się zwykłą praktyką przy kluczowych nominacjach politycznych. Powołanie nowego ambasadora wywołało niewiele komentarzy prasowych. „New York Times” umieścił krótką notkę z tą informacją na dwunastej stronie swojego niedzielnego wydania z 11 czerwca.

Sekretarz Hull, zmierzający w tym czasie na ważną konferencję ekonomiczną do Londynu, w ogóle nie zabrał w tej sprawie głosu. Był wprawdzie obecny w momencie, gdy po raz pierwszy nazwisko Dodda pojawiło się w obiegu, jednak i tak nie miałby zapewne wiele do powiedzenia, ponieważ jedną z charakterystycznych cech prezydentury Roosevelta było bezpośrednie mianowanie różnych osób na stanowiska rządowe bez pytania o zdanie ich przełożonych^(), która to cecha niezmiernie Hulla irytowała. Później Hull twierdził jednak, że nie miał co do mianowania Dodda żadnych obiekcji, z wyjątkiem uwag dotyczących jego rzekomej skłonności do „przekraczania wszelkich barier w nadmiernym entuzjazmie, zapalczywości oraz zdolności do nagłego zmieniania tematu, niczym nasz przyjaciel William Jennings Bryan^(). Stąd moja lekka powściągliwość wobec faktu wysłania dobrego znajomego, zdolnego i inteligentnego niewątpliwie, w miejsce tak niepewne i grząskie jak Berlin wtedy i teraz”.

Edward Flynn, jeden z kandydatów, którzy wcześniej odrzucili propozycję objęcia tego stanowiska, twierdził później, że Roosevelt zatelefonował do Dodda przez pomyłkę, że miał zamiar zaproponować poselstwo byłemu profesorowi prawa na Yale, Walterowi F. Doddowi – co było nieprawdą. Ta plotka sprawiła, że do Dodda przylgnęło przezwisko „Książka Telefoniczna”^().

Następnym krokiem Dodda było zawiadomienie dwójki swoich dorosłych dzieci, Marthy i Billa, i zaproponowanie im największej życiowej przygody. W przygodzie tej widział Dodd także ostatnią okazję do połączenia rodziny. Książka Dawne Południe wciąż była dlań ważna, lecz jeszcze mocniej kochał swój dom i swoich bliskich, i bardzo ich potrzebował. Pewnego zimnego grudniowego wieczoru tuż przed Bożym Narodzeniem, będąc sam na farmie – żona i córka przebywały w Paryżu, gdzie Martha studiowała przez rok, Bill również dokądś wyjechał – Dodd zasiadł do pisania listu do córki. Był w posępnym nastroju. Fakt, że miał już dwoje dorosłych dzieci, wydał mu się niedorzecznym; wkrótce, uświadomił sobie, odejdą prowadzić własne życie, a ich więź z nim samym oraz z ich matką naturalną koleją rzeczy stawać się będzie coraz słabsza. Wydało mu się, że jego własne życie dobiegło prawie końca, a przecież do napisania całości Dawnego Południa wciąż była daleka droga.

Pisał: „Moje drogie dziecko, mam nadzieję, że nie poczujesz się urażona terminem, jakim się do Ciebie zwracam^(). Jesteś dla mnie drogocenna, Twoje szczęście w tym niespokojnym świecie leży mi na sercu, nigdy nie przestanę myśleć o Tobie jako o radosnym dorastającym dziecku; wiem jednak, ile masz lat, i podziwiam twoją mądrość oraz dojrzałość. Nie mam już małego dziecka”. Dumał nad „drogą, która jest przed nami. Twoja dopiero rozpoczyna bieg, moja jest już tak długa, że zaczynam liczyć cienie, które się na nią kładą, przyjaciół, którzy odeszli, innych przyjaciół, cały czas niespokojnych o swoje stanowiska! Jest maj, a potem nagle prawie grudzień”. Dom, pisał, „był dla mnie radością życia”. Lecz obecnie wszyscy rozbiegli się w cztery strony świata. „Nie mogę ścierpieć myśli, że nasze życie zmierza teraz w różnych kierunkach – i że zostało tak niewiele lat”.

Dzięki propozycji Roosevelta rodziła się szansa, by wszyscy członkowie rodziny byli znów razem, choćby tylko przez pewien czas.

------------------------------------------------------------------------

^() Noakes i Pridham, s. 180; Rürup, s. 84–86, Wheaton, s. 428; Ladd, s. 123; Evans, Power, w. 11; Stackelberg i Winkle, s. 132; Wise, Servant, s. 177.

^() Roosevelt, Listy prywatne, s. 337–338.

^() tamże, s. 338.

^() Dallek, s. 187–189; Flynn, s. 148.

^() Warburg, s. 124.

^() Ustawą na rzecz Uzdrowienia Przemysłu Krajowego (przyp. tłum.).

^() „New York Times”, 8 VI 1933.

^() Dallek, s. 187.

^() tamże, s. 189.

^() Herzstein, s. 77.

^() Roper, s. 335.

^() Dodd, Dziennik, s. 3.

^() tamże, s. 3.

^() list pani Dodd do Williama Dodda juniora, 19 IV 1933, skrzynka nr 1, dokumentacja Marthy Dodd.

^() list Dodda do pani Dodd, 25 III 1933, skrzynka nr 40, dokumentacja W. E. Dodda.

^() Messersmith „Cordell Hull i moje osobiste z nim relacje”, s. 17, niepublikowany pamiętnik, dokumentacja Messersmitha.

Messersmith pisał: „Jako sekretarz stanu powinien był mieć faktycznie decydujący głos w ustalaniu, kto obejmie zarówno najważniejsze, jak i mniej ważne stanowiska w kierownictwie misji dyplomatycznej”. Tymczasem, pisał Messersmith dalej, Hull poddał się i pozostawił Rooseveltowi wolną rękę. „Niektórzy z nas mieli zawsze wrażenie, że pewnych najbardziej niefortunnych nominacji, do jakich doszło za kadencji pana Hulla jako sekretarza stanu, można byłoby uniknąć, gdyby pan Hull zdecydował się sam bezpośrednio interweniować w tych sprawach”.

^() Hull Pamiętniki, s. 182.

^() Flynn, s. 148. Zob. także list Marthy Dodd do Flynna, 17 X 1947; „New York Times” z 2 XI 1947; „New York Herald Tribune” z 9 XI 1947, wszystko w skrzynce nr 13, dokumentacja Marthy Dodd.