W służbie III Rzeszy - ebook

Wstęp

Siódmego stycznia 1943 roku rząd niemiecki postanowił, że wszyscy uczniowie elitarnych liceów (Gymnasium, Oberrealschule) z roczników 1926 i 1927 zostaną skierowani do służby w oddziałach artylerii przeciwlotniczej na terenie Rzeszy. Mieli zastąpić w nich dorosłych żołnierzy potrzebnych do służby frontowej. Dekret został ogłoszony 22 stycznia 1943, z dwutygodniowym wyprzedzeniem wobec wyznaczonej daty 15 lutego 1944, kiedy to uczniowie mieli się stawić w przypisanych im jednostkach. Oficjalnie nazwano ich Luftwaffenhelfer (żołnierzami służby pomocniczej Luftwaffe), chociaż częściej i poprawniej używano słowa Flakhelfer (żołnierze służby pomocniczej artylerii przeciwlotniczej), zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej.

Chłopcy urodzeni w roku 1926 służyli w oddziałach przeciwlotniczych do lutego 1944 roku, kiedy zostali przeniesieni do Reichsarbeitsdienst (Służby Pracy Rzeszy), a stamtąd wcieleni do armii. Ich miejsce zajęli chłopcy z rocznika 1927, uczęszczający wcześniej do innych, mniej elitarnych szkół, na przykład zawodowych. Oni z kolei służyli do 9 września 1944, kiedy także zostali przeniesieni do Reichsarbeitsdienst i później do sił lądowych. Chłopcy urodzeni w 1928 roku, bez względu na rodzaj ukończonych szkół, służyli od września 1944 do końca wojny w maju 1945 roku.

Flakhelferami zostało łącznie około 200 tysięcy młodych ludzi. Przeciętnie mieli po szesnaście lat, chociaż z racji dzielenia ich wedle roczników było też trochę piętnastolatków. Uważali siebie za żołnierzy i tak też traktowali ich zwykle dorośli towarzysze broni, ale dla rządu pozostawali uczniami wykonującymi żołnierskie obowiązki. Ponieważ nie mogli opuszczać baterii, żeby nadal uczęszczać do szkoły, szkoła przyszła do nich. Ich edukacją zajęli się pedagodzy, którzy z racji zaawansowanego wieku nie zostali już objęci poborem. Oczywiście działo się to w otoczeniu, które nie sprzyjało nauce, i program był tym samym mocno okrojony. Przede wszystkim starano się utrzymać cykl kształcenia chłopców z elitarnych szkół, którzy zgodnie z wytycznymi powinni mieć tygodniowo 4 godziny literatury niemieckiej, 3 godziny historii, 4 godziny łaciny, 3 godziny matematyki, po 2 godziny fizyki i chemii. Z oczywistych powodów nawet i to nie zawsze było możliwe, zwłaszcza w regionach, w których baterie artylerii przeciwlotniczej musiały stawić czoło szczególnym wyzwaniom, jak w Zagłębiu Ruhry czy Nadrenii. Niemniej chociaż cały znany dotąd świat rozpadał się wkoło, dbano o to, żeby pełniąca dorosłą służbę młodzież nie uznała swojego wysiłku za pozbawiony sensu.

Uczniowie trafiali do lekkich (działa kalibru 20 i 37 mm) i ciężkich baterii artylerii przeciwlotniczej (88, 105 i 128 mm). Zgodnie z rozporządzeniem otrzymywali mundury w szaroniebieskich barwach Luftwaffe, składające się z bluzy, spodni wzoru narciarskiego i czapki polowej, w typowym komplecie dla Flieger HJ, oddziału Hitlerjugend afiliowanego przy Luftwaffe. Do munduru przynależała opaska ze swastyką, którą należało nosić wysoko na lewej ręce, ale wielu wolało się z nią nie pokazywać i zdejmowało ją, gdy tylko się dało. Dowódcy byli zwykle tolerancyjni w tej kwestii i wobec ważniejszych spraw na głowie nie naciskali na pełne przestrzeganie przepisów mundurowych. Poza tym większość starała się chronić „swoje” dzieciaki i traktowała je z prawdziwą troską.

Nasilająca się wojna powietrzna nad Niemcami zbierała krwawe żniwo także wśród działonów baterii artylerii przeciwlotniczej, chroniących centra przemysłowe i miasta. Pierwszymi ofiarami wśród Flakhelferów było sześciu chłopców, którzy zginęli na stanowiskach podczas bombardowania Berlina 1 maja 1943 roku. Zdążyli przesłużyć ledwie dwa tygodnie. Wielu zostało zmuszonych do zwykłej walki z bronią w ręku, gdy miasta ich stacjonowania zostały zaatakowane przez siły alianckie nacierające na obu frontach, wschodnim i zachodnim. Sporo podzieliło los dorosłych towarzyszy broni i spędziło następnie wiele miesięcy w obozach jenieckich.

Byłem jednym z nich. Ta książka to wspomnienia Flakhelfera, który podobnie jak tysiące innych młodych ludzi został pod koniec tej trudnej drogi grenadierem, czyli pełnoprawnym szeregowcem. Powrót do takich wspomnień nie jest łatwy, zwłaszcza jeśli celem jest danie świadectwa prawdzie. Wymaga wniknięcia w mrok kryjący to, co kiedyś było aż nazbyt realne, ale zostało wyparte z pamięci dla zachowania zdrowych zmysłów. Czy warto było podejmować ten wysiłek, ocenią już czytelnicy. Wyprawy w przeszłość rzadko zaliczyć można do przyjemności.

Opinie, postawy i interpretacje faktów zawarte w tych wspomnieniach też przynależą do lat 1943–1945. Nie zostały zmienione zgodnie z powojennym spojrzeniem i obiektywnymi badaniami historyków. Różnią się tym samym mocno od tego, co znamy i myślimy dzisiaj, ale oddają chaos tamtych lat w Niemczech. Okresu, gdy życie nieustannie przeplatało się ze śmiercią i nierzadko przypadek decydował o przetrwaniu.

Wszystkie postaci, nazwiska i miejsca są prawdziwe. W gronie moich kolegów w Reisholz i Hüls często posługiwaliśmy się przezwiskami; na mnie mówiono Kalla. Oto lista imion i nazwisk: Ferdi, Ferdinand Bleines; Thei, Rolf Thiemann; Hannes, Hans Nolden; Wenner, Bernhard Wenzel; Bergittimus, Horst Bergfeld. Z tamtych znajomych muszę podziękować Ferdiemu z Kolonii za nasze ożywione rozmowy podczas pisania tej książki.

Na chwilę muszę jednak odejść od wspomnień. Czytelnicy mogą poczuć się zaskoczeni, że tak mało znajdą w tekście wzmianek o niemieckich zbrodniach wojennych oraz zorganizowanym ludobójstwie Żydów i Romów. Świat piętnasto- czy szesnastoletniego Flakhelfera oraz siedemnastoletniego grenadiera zmuszonego do dorosłej służby był dość prosty. Trudno było o szerokie horyzonty myślowe. Na dodatek obraz rzeczywistości, któremu hołdowała wówczas większość niemieckich rodzin, był mocno ograniczony. Brakowało informacji o zbrodniach popełnianych przez SS czy niekiedy także inne rodzaje niemieckich sił zbrojnych. Być może dzisiaj trudno to sobie wyobrazić, ale nazistowskie państwo zniszczyło wszystkie demokratyczne instytucje wyrosłe w Niemczech po pierwszej wojnie światowej, włączając w to wolną prasę, związki zawodowe, pluralizm polityczny i niezależne sądownictwo. Na uniwersytetach zostali tylko ci, którzy w pełni podzielali linię partii. Niemcy znalazły się w okowach represji. Państwo zezwalało tylko na to, co uznawało za istotne dla swego przetrwania. Każdy niezależny głos był natychmiast uciszany. Gdyby ktokolwiek, kto wiedział coś o wspomnianych zbrodniach, próbował mówić o nich głośno, narażałby się na surową karę, z wyrokiem śmierci włącznie. Ci spoza kraju, którzy mieli jakieś pojęcie o skali nazistowskich zbrodni, albo milczeli, jak Watykan (i tym samym katoliccy hierarchowie oraz księża w Niemczech), albo ich głos nie sięgał do Niemiec. Zresztą nawet gdyby było inaczej, nazistowska kontrola wszystkich obszarów życia była tak dokładna, że nie zrobiłoby to żadnej różnicy. Na dodatek trwała wojna i każda rodzina miała mężów czy synów walczących na odległych frontach, codziennie do wielu domów przychodziły wiadomości o śmierci czy okaleczeniu bliskich. Ludność cywilna też cierpiała swoje na skutek alianckich nalotów i mało kto był skłonny zastanawiać się nad niemieckimi winami, nawet gdyby coś o nich wiedział, czy buntować się przeciwko swojemu losowi. Tak naprawdę większość Niemców dowiedziała się o tych strasznych zbrodniach popełnianych w imieniu narodu dopiero po wojnie. Poznanie i zaakceptowanie tej prawdy było zasadniczym warunkiem budowy nowego, demokratycznego państwa niemieckiego, które odcinało się od dwunastoletniego okresu rządów Hitlera i SS. Niemniej i obecnie, trzy pokolenia po wywołanej przez Niemcy wojnie i Holocauście, jesteśmy świadomi ciężaru tamtych haniebnych win, popełnionych pod hasłem niemieckiej dominacji.Prolog 9 września 1958 roku

Słonecznym, pogodnym rankiem pierwszy raz znalazłem się w centrum Chicago. Kilka dni wcześniej przybyłem z Niemiec, żeby już z doktoratem w kieszeni kontynuować pracę badawczą z zakresu antropologii na uniwersytecie w Chicago. Idąc przez Loop, podziwiałem wielkie miasto z jego intensywnym ruchem ulicznym, tłumami przechodniów i lśniącymi dumnie budynkami, tak odmienne od poznaczonych wciąż śladami wojny miast mojego kraju. Na Michigan Avenue ujrzałem kierującego ruchem policjanta w granatowym mundurze.

Skierowałem na niego obiektyw aparatu i zrobiłem zdjęcie, bo chciałem upamiętnić ten dzień otwierający nowy rozdział mojego życia w nieznanym jeszcze kraju. Gliniarz zmierzył mnie spojrzeniem i nie przerywając swojej pracy, dał mi gestem znak, żebym do niego podszedł. Był wysoki i chyba kilka lat starszy ode mnie. Gdy stanąłem obok, przyjrzał mi się uważnie.

– Skąd pan jest? – spytał.

– Z Niemiec – odpowiedziałem.

– A skąd w Niemczech?

– Z Düsseldorfu.

Pokiwał głową i spojrzał mi w oczy.

– Bombardowałem Düsseldorf – powiedział rzeczowym tonem, bez cienia żalu czy satysfakcji.

– A ja służyłem w obronie przeciwlotniczej w Düsseldorfie – odparłem po chwili, gdy opanowałem już zaskoczenie.

Uśmiechnął się. Nagle staliśmy się dwoma weteranami, którym dane było przeżyć to samo straszne doświadczenie w tym samym miejscu. Pochylił się do mnie.

– Świetnie, że udało nam się przeżyć, prawda?