Wołyń 1943. Ukraińsko-polskie czystki etniczne - ebook

Wstęp: czystki etniczne na Wołyniu

Czystki etniczne przesłania cień Holokaustu. Groza hitlerowskiego „ostatecznego rozwiązania” skłania do studiowania innych masowych mordów, jednak totalny charakter tego eksterminacyjnego przedsięwzięcia ogranicza użyteczność narzucających się porównań. Inne przypadki etnicznej przemocy na masową skalę — rzeź Ormian dokonana przez Turków w latach 1915–17, wymiana ludności między Grecją a Turcją w 1923 r., rozpoczęte w 1935 r. stalinowskie deportacje, których ofiarą padło dziewięć narodów ZSRR, wysiedlenie przez Hitlera Polaków i Żydów z poszerzonej po 1939 r. Rzeszy i przymusowa emigracja Niemców z Europy Wschodniej po 1945 r. — to ocalone przed zmarginalizowaniem epizody militarno-dyplomatycznej historii. W zestawieniu z „ostatecznym rozwiązaniem” żadne z nich nie sięga koszmarnego pułapu eksterminacyjnych zamysłów nazistów. Jednak łącznie reprezentują jeden z dominujących trendów XX-wiecznej społeczno-politycznej historii Europy — przymusowe przesiedlanie całych społeczności w dążeniu do czystej etnicznie przestrzeni.

Leksykon Endlösung ma swoje ograniczenia. „Holokaust” i „Szoah” zarezerwowane są dla konkretnej tragedii, a „ludobójstwo” to weryfikowalny na gruncie prawa zamiar unicestwienia określonej społeczności. Potrzebne jest inne słowo na określenie przemocy mającej na celu oczyszczenie terytorium z wroga zdefiniowanego w kategoriach narodowych, choć niekoniecznie wymordowanie wszystkich mężczyzn, kobiet i dzieci. Tyle znaczy termin ethnic cleansing — „czystka etniczna” — który w 1992 roku za pośrednictwem telewizji i prasy przeniknął z języka serbskiego do angielskiego. Serbskie praktyki w Bośni, zrazu uznane za kompletnie egzotyczne, szybko doczekały się owocnych porównań z innymi epizodami XX-wiecznej europejskiej historii. Ograniczona perspektywa sprawcy skłaniała do jakże bolesnych prób zrozumienia. Określenie „czystka etniczna” weszło do słownika „czyścicieli”, ale też ich kronikarzy, co zaowocowało rozszerzeniem badań nad momentami zwrotnymi w dziejach XX-wiecznej Europy¹. Zwróciło też uwagę na okrucieństwa narodowej polityki, które uszły dotąd uwadze uczonych.

Jednym z takich epizodów jest wypędzenie Polaków z Wołynia przez ukraińskich nacjonalistów w 1943 roku. To historia wielu okupacji i czystek po czystkach. Wołyń, jak reszta kresów wschodnich międzywojennej Polski, był podczas II wojny światowej okupowany trzykrotnie. Obszar od Wilna po Lwów, zamieszkany w 1939 roku przez około 13-milionową ludność, znalazł się najpierw pod okupacją stalinowską (lata 1939–41), potem hitlerowską (1941–44) i znów stalinowską (od roku 1944)². Zanim ukraińscy nacjonaliści przystąpili do czystek, Wołyń był przez trzy lata widownią ruchów ludności na zdumiewającą skalę, które miały polityczne podłoże. Podczas pierwszej radzieckiej okupacji naziści wywieźli z oddanego ZSRR Wołynia etnicznych Niemców (była to część ambitnego planu Hitlera stworzenia Wielkich Niemiec, co wymagało usunięcia z poszerzonej Rzeszy Polaków i Żydów). Po rozszerzeniu na zachód radzieckiej Ukrainy władze ZSRR deportowały na Syberię i do Kazachstanu dziesiątki tysięcy członków wołyńskiej elity, głównie Polaków. Trwało to aż do inwazji Niemiec na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku. W latach 1941–42 Niemcy zorganizowali makabrycznie dokładne ludobójstwo wołyńskich Żydów, które stało się wzorem dla antypolskich czystek w 1943 roku. Decyzja ukraińskich nacjonalistów o ich przeprowadzeniu wynikła po części ze strategicznej kalkulacji — kiedy dotarła wieść o lutowej klęsce pod Stalingradem, niemiecka okupacja pozostała czymś nieznośnym, ale też przejściowym. Gdy Europa Wschodnia tkwiła w kleszczach dwóch totalitaryzmów, a na zachodniej Ukrainie druga okupacja ustępowała trzeciej, organizacja pragnąca stworzyć ukraińską państwowość wzięła sprawy w swoje ręce.

Europa Wschodnia ok. 1938

W Niemczech po czystce etnicznej nastąpiła eksterminacja Żydów. Etniczni czyściciele mogli potraktować serio Hitlera, nie dążąc jednak jak on do totalnej eliminacji. Czystka etniczna jest o wiele łatwiejsza od wymordowania całej populacji, a tak samo służy większości nacjonalistycznych programów. Nacjonaliści pragnący zbudować państwo jednolite narodowo nie muszą zabijać wszystkich członków mniejszościowej społeczności — wystarczy zabić wielu, by pozbyć się większości. Na Wołyniu, jak na pozostałych polskich kresach wschodnich, Hitler nie był oczywiście jedynym wzorem. W 1943 roku Polacy i Ukraińcy wiedzieli już, że w imię narodowych celów Stalin i Hitler unicestwiają całe społeczności. Nie tylko oglądali czystki etniczne — byli ich ofiarami, a także wykonawcami. Do tego roku około ćwierci wołyńskiej populacji doświadczyło przemocy etnicznej w tej czy innej postaci — jako ofiary, jako sprawcy i w obu rolach. Dla wielu ocalałych osobiste doświadczenia

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej.