Wprowadzenie do filozofii religii - ebook

Spis treści

Przedmowa

Wprowadzenie

Zakres i struktura

Źródła i elementy dydaktyczne do dalszych badań

1. RELIGIA I FILOZOFIA RELIGII

Religia i religie świata

Filozofia i filozofia religii

Oś czasu filozofii religii

Wierzenia i praktyki religijne

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

2. RÓŻNORODNOŚĆ RELIGII I PLURALIZM RELIGIJNY

Różnorodność religii

Inkluzywizm i ekskluzywizm religijny

Pluralizm religijny

Relatywizm religijny

Ocena systemów religijnych

Tolerancja religijna

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

3. KONCEPCJE RZECZYWISTOŚCI OSTATECZNEJ

Rzeczywistość ostateczna: absolut i pustka (nicość)

Rzeczywistość ostateczna: Bóg osobowy

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

4. KOSMOLOGICZNE DOWODY NA ISTNIENIE BOGA

Dowód z przygodności

Dowód z racji dostatecznej

Dowód kalamu

Kosmologiczny argument na rzecz ateizmu

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

5. TELEOLOGICZNE DOWODY NA ISTNIENIE BOGA

Paleya argument z projektu

Argument z dostrojenia

Argument z inteligentnego projektu

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

6. ONTOLOGICZNE DOWODY NA ISTNIENIE BOGA

Ontologiczny dowód Anzelma

Modalny dowód ontologiczny Plantingi

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

7. PROBLEMY ZŁA

Zarys zagadnienia

Teoretyczne problemy zła

Egzystencjalny problem zła

Trzy teodycee

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

8. NAUKA, WIARA I ROZUM

Religia i nauka

Wiara religijna i uzasadnienie

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

9. DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE

Natura i różnorodność doświadczenia religijnego

Doświadczenie religijne i uzasadnienie

Zarzuty wobec doświadczenia religijnego jako uzasadnienia przekonań religijnych

Naukowe wyjaśnienia doświadczenia religijnego

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

10. JAŹŃ, ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE

Koncepcje jaźni

Reinkarnacja i karma

Argumenty za nieśmiertelnością

Argumenty przeciw nieśmiertelności

Podsumowanie

Pytania do dyskusji

Polecane lektury

Strony internetowe

Spis ilustracji

Słownik pojęć

IndeksPrzedmowa

Książka ta powstała w wyniku dwudziestu lat rozmyślania nad ideami religijnymi. Pisząc ją, nie miałem na celu dostarczenia właściwych odpowiedzi na różnorodne pytania z obszernej dziedziny filozofii religii. Chodziło mi raczej o zaprezentowanie głównych zagadnień i dyskusji toczonych w obrębie tej fascynującej i rozwijającej się dyscypliny i wywołanie pragnienia, by studiować je i poddawać dalszej refleksji. Nie jestem w stanie pomyśleć o kwestiach ważniejszych niż te, które wiążą się z Bogiem/Ostateczną Rzeczywistością, wiarą i rozumem, jaźnią i życiem po śmierci, a także z tym, jak myśleć o ludziach wierzących w inne rzeczy i mających inny światopogląd i jak się do nich odnosić. Jeśli niniejsza książka wzbudzi choćby odrobinę zainteresowania tymi sprawami, uznam to za sukces.

Myśląc (i przemyśliwając na nowo) wiele zagadnień z zakresu filozofii religii, a także pisząc tę książkę, skorzystałem z rozmów z wieloma przyjaciółmi, współpracownikami i studentami. Na szczególne podziękowania zasługują Pamela Sue Anderson, Peter Byrne, Paul Copan, Win Corduan, William Lane Craig, David Cramer, Timothy Erdel, Cristian Mihut, Paul Moser, Katherin Rogers, Austin Schertz, James Stump, Charles Taliaferro i Keith Ward. Na różne sposoby od każdego z nich wiele się nauczyłem i jestem wdzięczny za ich pracę, mądrość i intuicje.

Moja żona, Tammi, była na tyle dobra, by przeczytać wszystkie rozdziały i przedstawić swoje własne spojrzenie na treść, styl i strukturę książki. Jej praktyczna mądrość i kreatywność nie przestają mnie zadziwiać. Podziękowania należą się także Amy Grant za jej olbrzymie wsparcie redaktorskie oraz Lesley Riddle, pierwszorzędnej wydawczyni, za jej eksperckie porady i wiedzę.

Dedykuję tę książkę moim studentom, którzy nie przestają stanowić dla mnie wyzwania i źródła inspiracji.

Ch.M.

Bethel College

USAWprowadzenie

Rozwijająca się w ostatnich dekadach dziedzina filozofii religii cieszy się obecnie międzynarodową popularnością, a twórczy, pierwszorzędni myśliciele – z których wielu to przodujące postaci także w innych obszarach filozofii – korzystają ze swej wiedzy filozoficznej, aby zajmować się całym mnóstwem tematów religijnych. Ludzie parający się filozofią religii są różni i należą do nich, między innymi, filozofowie analityczni i kontynentalni, feministki i etyczki czy myśliciele Wschodu i Zachodu. Biorąc pod uwagę rozległość dziedziny, książka ta mogła obejmować wiele zagadnień ujmowanych z wielu perspektyw. Celem, który przyświecał mi podczas jej pisania, było skonstruowanie tekstu poświęconego ważnym kwestiom najczęściej podejmowanym w podręcznikach filozofii religii i uwzględnianym w kursach tej dyscypliny, ale także przedstawienie zagadnień nietypowych, które pojawiają się w obrębie filozofii religii i rychło stają się ważnymi tematami dyskusji. Starałem się pisać w sposób, który będzie zarówno przystępny, jak i interesujący dla studentów filozofii religii, ale też wartościowy dla doktorantów i innych osób zainteresowanych tą dziedziną. Na tyle, na ile to możliwe, usiłowałem unikać niepotrzebnego, technicznego żargonu i zdefiniowałem oraz wyjaśniłem terminy i idee, które mogłyby być mało znane większości studentów. Mimo że tradycyjna dychotomia „analityczne/kontynentalne” nie jest dzisiaj tak precyzyjnie zdefiniowana, jak chcieliby niektórzy, moje podejście w tej książce generalnie naśladuje metodę i styl filozofii analitycznej w tym sensie, że przedstawiam stanowiska, formalne dowody na rzecz tych stanowisk oraz zarzuty wobec tych dowodów lub ich obalenia (a niekiedy obalenia tych obaleń), czasami nie uwzględniając historii, kontekstu czy kulturowego otoczenia tych stanowisk. Ta metoda krytyczna nie zawsze była możliwa do zastosowania czy korzystna, ponieważ niektóre tematy niechętnie poddają się analitycznemu stylowi argumentacji.

Z pewnością jest rzeczą wartościową, jeśli autor bądź autorka pracy takiej jak ta przedstawi swoje własne poglądy, argumenty i wnioski dotyczące przedmiotów tak kontrowersyjnych jak wiele z zagadnień dyskutowanych w obrębie filozofii religii; nie taki jest jednak mój zamiar w tej książce. Usiłuję raczej być bezstronny, przynajmniej na tyle, na ile da się być bezstronnym w pracy, która opisuje tak ekscytujące i kontrowersyjne tematy. Usiłowałem powstrzymać się od przedstawiania moich własnych poglądów i wniosków w omawianych kwestiach i zamiast tego przedstawiłem, tak jasno i zwięźle, jak to możliwe, główne stanowiska, argumenty na rzecz najważniejszych dzisiaj tez w obrębie dziedziny oraz ich krytykę. Rzecz jasna, nawet sam wybór tematów, argumentów i kontrargumentów będzie w pewnym stopniu odzwierciedlał moje własne sympatie i uprzedzenia, ale moim zamiarem było pozostać bezstronnym i sprawiedliwym.

ZAKRES I STRUKTURA

Do niedawna większość zachodnich badań filozoficznych dotyczących religii koncentrowała się przede wszystkim na teistycznych tradycjach judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. W rezultacie często ignorowano różnorodność myśli religijnej wyrażanej przez ludzi należących do innych tradycji. Jednakże, wraz z rosnącą na Zachodzie obecnością i świadomością religii nieteistycznych, coraz ważniejsze stawało się wzięcie ich pod uwagę w dialogu filozoficznym. Usiłowałem zrobić to w niniejszej książce. Uwzględniam wiele głównych, tradycyjnych tematów z debat teistycznych, ale próbuję także przedstawić perspektywę wielokulturową i zaprezentować wiele ważnych wątków dotyczących religii nieteistycznych.

Rozdział 1 rozpoczyna się od wyjaśnienia znaczeń terminów religia i filozofia religii oraz od ważnej kwestii: czego dotyczą wierzenia i praktyki religijne. Obejmuje on także obszerną oś czasu filozofii religii. Rozdział 2 stanowi kontynuację tych wątków i przedstawia rozważania na temat rosnącego fenomenu religijnej różnorodności. Koncentruje się on szczególnie na pięciu głównych religiach świata: hinduizmie, buddyzmie, judaizmie, chrześcijaństwie i islamie. Każda z tych religii formułuje tezy dotyczące kwestii fundamentalnych, między innymi zbawienia/wyzwolenia i natury Ostatecznej Rzeczywistości. Owe religie świata, i najważniejsi historyczni filozofowie tworzący w ich obrębie, albo sugerują, albo twierdzą, że ich fundamentalne tezy są prawdziwe. Ponieważ wiele z tych tez przeczy sobie nawzajem, kolejna rozważana przeze mnie kwestia dotyczy tego, w jaki sposób powinno się filozoficznie podchodzić do takich konfliktów. W rozdziale tym poruszona została też sprawa oceny systemów religijnych, możliwe kryteria takiej oceny i znaczenie tolerancji religijnej.

Filozofowie religii rozważają rozmaite pojęcia religijne, ale przypuszczalnie żadne z nich nie było tak dominujące jak pojęcie Boga/Ostatecznej Rzeczywistości. Jest zatem ważne, by przeanalizować główne wątki związane z naturą i istnieniem tego, co boskie. W rozdziale 3 przedstawiam dwa unikatowe sposoby postrzegania Boga/Ostatecznej Rzeczywistości: (1) jako absolutnego stanu bycia (jak w obrębie pewnych szkół hinduistycznych i buddyjskich) oraz (2) jako Boga osobowego (jak w obrębie trzech głównych tradycji teistycznych). Jedna z najważniejszych współczesnych dyskusji związanych z pojęciem Boga dotyczy tego, czy tradycyjne atrybuty są logicznie spójne i koherentne, więc także i temu zagadnieniu poświęcono nieco uwagi.

Filozofów religii interesuje nie tylko badanie pojęcia Boga, ale także wiedza o tym, czy to pojęcie jest prawdziwe – czyli czy Bóg rzeczywiście istnieje. Rozdziały 4, 5 i 6 stanowią przegląd trzech najważniejszych typów dowodów na istnienie Boga: kosmologicznych, teleologicznych i ontologicznych. Mimo że każda z form tych dowodów jest sama w sobie dość stara, to żadna z nich nie jest przestarzałym reliktem; w ostatnich dekadach wszystkie były intensywnie dyskutowane i rozwijane. Ale tak samo, jak istnieją filozoficzne dowody na istnienie Boga, istnieją też filozoficzne wyzwania rzucane wierze w Boga. Rozdział 7 całkowicie skupia się na jednym z nich: problemie zła.

Religia nie jest zazwyczaj całkowicie odizolowana od innych aspektów społeczeństwa i kultury. Obejmuje ona (niektórzy powiedzieliby, że „infekuje”) niemal wszystkie sfery ludzkiego życia. Jednym z tych obszarów jest nauka. Przez stulecia religia i nauka znajdowały się w skomplikowanej relacji; czasami stały one wobec siebie w sprzeczności, a czasami wspierały się nawzajem. Rozdział 8 przedstawia kilka podstawowych opcji mających pomóc zrozumieć, jak religia i nauka mają się do siebie. Jakakolwiek byłaby ta relacja, wydaje się oczywiste, że religia i nauka odgrywają unikatowe role w życiu i myśleniu. Wydaje się również, że praktyka naukowa posiada, przynajmniej niekiedy, implikacje dla wiary religijnej i że wiara religijna nie zawsze jest pozbawiona rozumowania naukowego. Dlatego właśnie pozostała część rozdziału przedstawia kilka możliwości powiązania wiary i rozumu.

Doświadczenie religijne jest składnikiem religii wspólnym wszystkim głównym tradycjom. Rozdział 9 bada to zjawisko w kilku z wielu jego form. Bada on także kwestię, czy tego rodzaju zjawisko może służyć jako uzasadnienie dla przekonań religijnych i czy jego naukowe wyjaśnienia dowodzą, że doświadczenia tego rodzaju mają podłoże jedynie neurofizjologiczne (a zatem ostatecznie są złudzeniami).

Wszystkie tradycje religijne proponują swoje rozumienie tego, co to znaczy być jaźnią, i wszystkie oferują nadzieję – nadzieję w tym życiu, ale zwłaszcza nadzieję po śmierci. To, jak rozumiemy naszą własną naturę, odgrywa znaczącą rolę w naszym rozumieniu tego, co wiąże się z życiem po śmierci. Kwestie jaźni, śmierci i życia po śmierci rozważane są w rozdziale 10, ostatnim w tej książce.

ŹRÓDŁA I POMOCE DYDAKTYCZNE DO DALSZYCH BADAŃ

Niniejsza książka zawiera liczne pomoce dydaktyczne, które mają wzmocnić wasze doświadczenie uczenia się. Należą do nich podsumowania każdego z rozdziałów, prowokacyjne i zmuszające do myślenia pytania mające wyjaśnić ważne punkty i pogłębić wasze rozumienie materiału, tabele i ramki jasno i zwięźle prezentujące definicje i argumenty, słowniczek ważnych pojęć, nieznanych wielu czytelnikom, i obszerny indeks. Na końcu każdego rozdziału umieściłem listę polecanych lektur, która obejmuje wiele najistotniejszych prac dotyczących tematu poruszanego w danym rozdziale. Starałem się, by wybór ten był szeroki, wszechstronny i zrównoważony. Na końcu każdego rozdziału znajduje się też lista istotnych stron internetowych. Na wielu z nich znaleźć można ważne artykuły, omówienia i kolejne źródła dotyczące odnośnych tematów.

Książka The Philosophy of Religion Reader (Routledge, 2008) pomyślana została jako uzupełnienie tego tekstu, ponieważ zawiera znaczną liczbę powiązanych, doniosłych artykułów z zakresu filozofii religii, zarówno klasycznych, jak i współczesnych, tak wschodnich, jak i zachodnich. Może być ona doskonałym dopełnieniem lektury niniejszego materiału.

Mam nadzieję, że podczas lektury tej książki, naprawdę zaciekawią was przedstawione w niej idee, że zafrapują was stanowiska, argumenty i kontrargumenty, że przejrzycie polecane lektury i strony internetowe wymienione na końcu każdego rozdziału i przeprowadzicie własne badania, rozważając te wątki, które szczególnie was interesują, i że dzięki temu pochłonie was ten rodzaj filozoficznej refleksji nad ideami religijnymi, który istnieje od wieków i który inspirował jedne z największych umysłów kolejnych epok.------------------------------------------------------------------------

1 Zob. Sigmund Freud, Przyszłość pewnego złudzenia, idem, Dzieła, t. IV, Pisma społeczne, przeł. Aleksander Ochocki, Marcin Poręba, Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 1998.

2 Dane przedstawione na diagramie kołowym Religie świata pochodzą z następujących źródeł: John Bowker (ed.), The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, Oxford 1997; Wendy Doniger (ed.), Merriam-Webster’s Encyclopedia of World Religions, Merriam-Webster, Springfield, MA 1999; Don David Barrett, George Kurian, Todd Johnson (eds.), World Christian Encyclopedia, 2nd ed., Oxford University Press, New York 2001; The World Factbook of the US Central Intelligence Agency, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook. Procenty zostały zaokrąglone w górę, stąd razem stanowią nieco więcej niż 100%.

3 Diana Eck, A New Religious America, HarperSanFrancisco, San Francisco, CA 2001.

4 W literaturze znajdziemy wiele różnych definicji religii i jest wątpliwe, by którakolwiek z nich obejmowała wszystkie religie i tylko religie. Pomocny zbiór i opis definicji religii znaleźć można w: Charles Taliaferro, Contemporary Philosophy of Religion, Blackwell, Oxford 1998, s. 21–24.

5 Na poniższej stronie internetowej znaleźć można listę towarzystw i czasopism poświęconych badaniu religii i filozofii religii: http://users.ox.ac.uk/~worc0337/phil_topics_religion.html.

6 Terminy „realizm” i „antyrealizm” (non-realism), a nawet „realizm religijny” i „antyrealizm religijny”, używane w literaturze z zakresu filozofii religii mają różne znaczenia. Na przykład realizm religijny bierze się czasem za pogląd, że tezy religijne mówią nam coś o kwestiach nieempirycznych. Przy takim rozumieniu tego terminu Sigmund Freud nie byłby religijnym realistą. Jak zobaczycie niebawem, nie używam tego słowa w takim znaczeniu.

7 Zaczerpnięte ze strony internetowej Dona Cupitta: http://www.doncupitt.com/realism/aboutnonrealism.html .

8 Sigmund Freud, Przyszłość pewnego złudzenia, s. 167.

9 Zob. Sigmund Freud, Przyszłość pewnego złudzenia.

10 Zob. Richard Dawkins, Samolubny gen, przeł. Marek Skoneczny, CiS, Warszawa 1996, s. 198. Wyjaśnienie i obronę teorii memetycznej autorstwa wiodącej przedstawicielki nurtu znaleźć można w: Susan Blackmore, The Meme Machine, Oxford University Press, Oxford 2000.

11 Richard Dawkins, Samolubny gen, s. 198.

12 Richard Dawkins, Bóg urojony, przeł. Piotr Szwajcer, CiS, Warszawa 2007, s. 278.

13 Ibidem, s. 265.

14 W celu zapoznania się z poglądami Dennetta na memy i religię, zob. jego Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, przeł. Barbara Stanosz, PIW, Warszawa 2008.

15 Interesującą biografią opisującą życie i twórczość tego wielkiego filozofa jest książka Raya Monka, Ludwig Wittgenstein: The Duty of Genius, Penguin Books, New York 1990.

16 Wittgensteinowskie pojęcie gier językowych zostało opisane w jego Dociekaniach filozoficznych, przeł. Bogusław Wolniewicz, PWN, Warszawa 2000.

17 Ludwig Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, 1.23.

18 Ibidem, 1.2.

19 Ibidem, 1.15–21.

20 Zob. Ludwig Wittgenstein, Culture and Value, ed. G.H. von Wright, Blackwell, Oxford 1980, 82nn.

21 Trzeba zaznaczyć, że nie ma zgody co do tego, czy Wittgenstein był antyrealistą. Rzeczywiście, Wittgenstein z gruntu czuł odrazę do pojęcia teorii filozoficznej i z jego perspektywy cała debata realizm/antyrealizm może być dyskusyjna. Więcej na ten temat znaleźć można w: D.Z. Phillips, Wittgenstein and Religion, St. Martins Press, New York 1993.

22 Wnikliwą analizę debaty realizm/antyrealizm i obronę realizmu znaleźć można w: Peter Byrne, God and Realism, Ashgate, Burlington, VT 2003.