Z dziejów gmin żydowskich w Łęczycy, Burzennie i Złoczewie - ebook

Żydowska 3/5

Taki adres towarzyszył mi od pierwszych dni po urodzeniu na początku 1963 roku aż do wymeldowania na początku 2008 roku. Przez 45 lat byłem mieszkańcem ulicy Żydowskiej w Łęczycy. To najprawdopodobniej główne źródło zainteresowań historią żydowską, które zaowocowały publikacjami na łamach „Kwartalnika Historii Żydów”, „Słowa Żydowskiego”, „Notatek Płockich”, „Ziemi Łęczyckiej”, „Wędrownika”, „Gazety Kulturalnej”, „Posłańca Bernardyńskiego”, „Szkolnych Wieści” oraz na kartach książki Nekropolie Łęczycy.

Pod koniec lat 90. XX wieku kilkanaście miesięcy spędziłem na wertowaniu zawartości Akt Miasta Łęczycy w łęczyckim archiwum zbierając z rosyjskojęzycznych dokumentów dane na temat gminy żydowskiej w Łęczycy. Przy okazji przeprowadziłem kwerendę dla Agaty Tuszyńskiej poszukując dokumentów o jej łęczyckich przodkach z żydowskich rodów Hermanów, Przedborskich i Goldsteinów na potrzeby książki Rodzinna historia lęku. Po drodze ukończyłem kurs Historii i kultury Żydów polskich w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie oraz The International School of Holocaust Studies w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie.

Po przeprowadzeniu do Sieradza spędziłem w tamtejszym archiwum sporo czasu próbując kontynuować badania nad tematyką żydowską. W efekcie powstały skromne materiały o gminach w Złoczewie i w Burzeninie. Archiwum sieradzkie okazało się o wiele mnie zasobne od łęczyckiego.

Materiały badawcze publikowane w tej książce uzupełniłem tekstami prasowymi drukowanymi w „Słowie Żydowskim” — szkicem o dziejach ulicy Żydowskiej w Łęczycy i niewielkim artykułem o najwybitniejszym przedwojennym fotografie łęczyckim Abrahamie Koneckim. To zarysy projektowanych większych materiałów, które zaistniały jedynie w formie w zasadzie publicystycznej. Pozostawiłem je, nieznacznie jedynie zmienione w stosunku do publikowanych w „Słowie Żydowskim” tekstów, jako świadectwo minionego czasu i przyczynek dla innych badaczy.

Materiał o gminie żydowskiej w Łęczycy był publikowany w kwartalniku „Notatki Płockie” wydawanym przez Towarzystwo Naukowe Płockie a następnie w rozbudowanym kształcie w „Kwartalniku Historii Żydów”. W obecnej wersji uzupełniłem go o podrozdział o łęczyckim kirkucie, który w wieększości pochodzi z książki Nekropolie Łęczycy nagrodzonej Złotym Ekslibrisem Biblioteki Wojewódzkiej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi. Artykuły o gminach w Złoczewie i w Burzeninie drukowałem na łamach sieradzkiego dwumiesięcznika oświatowego „Szkolne Wieści” wydawanego przez Wojewódzki Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Sieradzu.Z dziejów Gminy Żydowskiej w Łęczycy w latach 1869—1914

Historia Łęczycy do II wojny światowej, to dzieje wielokulturowego ośrodka miejskiego o randze województwa a następnie powiatu. Do XIX wieku wielokulturowość wynikała przede wszystkim z istnienia obok siebie przenikających się, choć nie podlegających integracji społeczności polskiej i żydowskiej, a od XIX wieku także społeczności niemieckiej i rosyjskiej.

Rola Łęczycy od momentu likwidacji województwa stopniowo malała, ale nie oznacza to, że dzieje miasta w okresie zaborów to okres martwoty. Łęczyca w XIX i w XX wieku żyła swoistym dla własnej skali i rangi życiem lokalnym. Nie odgrywała już znaczącej roli na miarę kraju, ale była małą ojczyzną zróżnicowanej, ale również częściowo już zintegrowanej społeczności.

Najsłabiej znane są dzieje ludności żydowskiej w okresie zaborów. Tylko nieliczne informacje przewijają się w ogólnych opracowaniach czy prasie naukowej i popularnonaukowej.

Brak natomiast całościowego obrazu żydowskiej społeczności Łęczycy. Przeszkodą są z pewnością źródła, które, choć w łęczyckim archiwum niezwykle bogate, to dla okresu obejmującego przedstawiany materiał badawczy, są prawie wyłącznie w języku rosyjskim i niemal wszystkie pisane ręcznie, często w sposób niemal nieczytelny.

Celem przedstawianego materiału jest uzupełnienie dotychczasowej luki w dziejach Łęczycy i historii Żydów polskich. Podstawą opracowania są niemal wyłącznie archiwalia stanowiące Akta Miasta Łęczycy z lat 1869—1914 przechowywane w łęczyckim archiwum. Jest to obszerny zespół akt prowadzonych w języku rosyjskim składający się m.in. z kilkudziesięciu poszytów dokumentów łęczyckiego Dozoru Bóżniczego, zawierających bezcenne dane o Gminie Żydowskiej Łęczycy.

Ludność miasta

Ludność żydowska zamieszkiwała Łęczycę z całą pewnością już w czasach Kazimierza Wielkiego, o czym świadczy przywilej dla Żydów Wielkopolskich wydany przez Kazimierza Jagiellończyka w 1453 r., a będący potwierdzeniem przywileju generalnego wydanego w 1357 r. przez Kazimierza Wielkiego Żydom „z ziem Wielkiej Polski”, czyli także z woj. łęczyckiego. Z lat 1479 i 1487 pochodzą pierwsze wzmianki o pogłównym płaconym przez Żydów łęczyckich i kłodawskich. Na liście skupisk żydowskich opodatkowanych w 1507 r. w związku z koronacją Zygmunta I znajduje się jedno osiedle żydowskie w woj. łęczyckim, którym jest gmina w Łęczycy¹.

Spis dokonany w 1800 r. przez A.C. von Holschego wymienia 2116 mieszkańców Łęczycy. Z tego 1029 osób było Żydami. Rozwój przemysłu włókienniczego doprowadził do gwałtownego skoku. Podczas gdy w 1810 r. miasto liczyło około 2000 mieszkańców, to liczba ta podniosła się do 3291 osób w 1822 r. i 4225 w 1828 r. W roku 1860 wszystkich mieszkańców było 5488, z czego 2369 Żydów. Panująca w 1866 r. epidemia cholery spowodowała znaczne straty ludności. Zmarły 193 osoby, w tym 110 Żydów.

W 1884 r. Łęczycę zamieszkiwało 8034 mieszkańców. Około 3650 z nich było narodowości żydowskiej. Źródło podaje także liczbę duchownych różnych wyznań mieszkających w tym okresie w mieście. Przy ludności żydowskiej jest podanych czterech duchownych (być może oprócz rabina policzono także mełameda, kantora czy rzezaka). W spisie duchownych żydowskich znalazło się również 12 kobiet. Chodzi być może o członków rodzin i służbę wspomnianych funkcyjnych osób Gminy.

Liczba Żydów wzrosła w 1910 r. do 6050 osób. Polaków w tym czasie w mieście mieszkało około 3300. Należy zaznaczyć, że duża liczba żydowskich mieszkańców z tego roku spowodowana jest zaliczeniem ludności zameldowanej tymczasowo. Stałej ludności żydowskiej było około 4250 osób, a tymczasowej z obywatelstwem rosyjskim blisko 1800 osób².

Rabini

Najstarsza informacja o rabinie Łęczycy, wymieniająca go z imienia, pochodzi z 1540 r., kiedy to przełożonym łęczyckiej gminy, czyli rabinem Łęczycy i obejmującej województwo łęczyckie gminy został Szymon Juda. Jego kandydaturę przedstawił Zygmuntowi Staremu wojewoda łęczycki Andrzej z Oporowa, a król wydał akt mianowania¹.

Na początku XVII w. przypuszczalnie pełnił funkcję rabina w Łęczycy Izrael Samuel Kalahora, syn krakowskiego lekarza Salomona, będącego nadwornym medykiem królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Po Izraelu Kalahorze urząd rabina w Łęczycy przejął jego syn Salomon Kalahora, zięć poznańskiego lekarza Jehudy de Lima. Obaj rabini byli Żydami sefardyjskimi².

W kwietniu 1639 r. znaleziono martwego chłopczyka w okolicach Piątku. Jest to bardzo znane wydarzenie w historii miasta. O mord oskarżono łęczyckich Żydów, a w lochu osadzono wówczas m.in. rabina łęczyckiego Izaaka i szkolnika Majera. Szkolnik został skazany na śmierć, rabina zaś prawdopodobnie uwolniono³.

W II poł. XVII w. przewodniczącym Sądu Rabinackiego w Łęczycy był Abraham Herc⁴.

Natomiast dokument z 1821 r. wymienia, jako rabina Łęczycy, Chaima Urbacha⁵. Prawdopodobnie chodzi o rabina Chaima Auerbacha, który w niektórych dokumentach podpisuje się jako Urbach. W tym okresie był on z całą pewnością rabinem Łęczycy. Chaim ben Izaak Auerbach pochodzący ze słynnej rodziny rabinów niemieckich rozgałęzionej na wiele krajów Europy żył w latach 1755—1840. W latach 1818—1840 był rabinem Łęczycy. Po śmierci tego wybitnego pisarza religijnego funkcję rabina Łęczycy powierzono jego synowi Izaakowi Itzikowi ben Chaimowi Auerbachowi⁶.

W 1847 r. rabinem Łęczycy był krótko Beniamin Szapselowicz Korngold, który zmarł po trzech miesiącach sprawowania urzędu w październiku 1847 r. mając 45 lat⁷. W lutym 1853 r. rabinem został przybyły z Łukowa Szlama Lejb Morgenstern⁸. Z powodu choroby wzroku władze gubernialne zwolniły go z funkcji we wrześniu 1862 r. Morgenstern mimo to nadal sprawował urząd w Łęczycy. Podczas wyborów nowego Dozoru Bóżniczego w lutym 1864 r. stwierdzono nieobecność rabina spowodowaną chorobą i podkreślono, że jest ślepy i zniedołężniały. Sugerowano jego zmianę. Prawdopodobnie po tych wydarzeniach tymczasowo wyznaczono osoby mające pełnić obowiązki za niewidomego rabina. Trudno określić, kiedy zastąpiły ociemniałego rabina owe osoby określane jako duchowne. W każdym razie do lutego 1867 r. funkcję tę sprawowali Icek Czyżewski i Abram Kleczewski za 96 rubli srebrem, a od lutego 1867 r., gdy Czyżewski wyprowadził się z miasta, przejął ją Abram Kleczewski⁹.

Darmowy fragment