Zdrowy mózg - ebook

WSTĘP

wstęp

Gdybyś mógł się uchronić od choroby, której najbardziej się boisz, to którą byś wybrał?

Rak? Choroba serca? Gdy zadaję to pytanie moim pacjentom, otrzymuję zawsze taką samą odpowiedź: utrata pamięci.

Mózg to esencja naszego jestestwa. Codziennie rozpala wszystkie nasze zmysły, dostarcza przyjemności (i, owszem, bólu), kataloguje ogromne ilości wspomnień z całego życia, rozwiązuje szereg problemów i łączy nas ze światem zewnętrznym. Czyni nas ludźmi. Można żyć ze sztucznym stawem, bez nerek i na dializach, z przeszczepionym sercem, wątrobą czy innym narządem, lecz nic nie zastąpi zdrowego mózgu. Pozbawieni pamięci potrzebujemy ciągłej opieki ze strony rodziny, przyjaciół lub osób zupełnie nam obcych i stajemy się obciążeniem dla tych, których kochamy najbardziej. Podobnie jak inni lekarze, stawiam utratę pamięci na pierwszym miejscu listy chorób, które chciałoby się definitywnie wyeliminować.

Pomimo miliardów dolarów wydanych na badania naukowe nadal nie mamy skutecznego leku na zaburzenia w rodzaju demencji czy chorobę Alzheimera (która jest najczęstszą postacią utraty pamięci). Szacuje się, że w samych Stanach Zjednoczonych około 6 milionów osób cierpi na chorobę Alzheimera, a roczny koszt opieki nad osobami z demencją wynosi 215 miliardów dolarów, czyli więcej, niż wydaje się na chorych na raka czy choroby serca. Prawdopodobnie liczba chorych zwiększy się o 200 procent do roku 2030, a o 400 procent do roku 2050 – co oznacza 24 miliony Amerykanów z tym schorzeniem – natomiast koszt opieki nad chorymi na alzheimera przekroczy 1,5 biliona dolarów rocznie. Te liczby są jeszcze bardziej szokujące w skali światowej. W roku 2010 mieliśmy 36 milionów pacjentów z chorobą Alzheimera; w roku 2050, przy obecnej tendencji, na całym świecie będzie 115 milionów niepełnosprawnych mężczyzn i kobiet z powodu utraty pamięci – to wzrost o 320 procent.

Ci, którzy doświadczyli walki ukochanej osoby z demencją, bez wątpienia się zgodzą, że jest to choroba, która rujnuje życie osoby nią dotkniętej, a także przewraca do góry nogami życie całej rodziny i przyjaciół. Jej koszty mają wymiar nie tylko finansowy, a ten stan może trwać latami. Jeśli chodzi o chorobę Alzheimera, która stanowi aż 70 procent wszystkich przypadków demencji, jej koniec jest zawsze taki sam. Jak dotąd choroba ta okazuje się zawsze śmiertelna, ponieważ nie znaleziono jeszcze na nią skutecznej terapii ani lekarstwa.

Właściwie zmagamy się obecnie z dwiema naglącymi epidemiami: coraz szybciej rosnącym wskaźnikiem przypadków utraty pamięci powodującej niepełnosprawność oraz cukrzycy i stanów przedcukrzycowych. Badania dowodzą, że te schorzenia są ze sobą blisko powiązane. Istnieje też ważny fakt: cukrzycy i utracie pamięci można w dużym stopniu zapobiegać.

Zanim opowiem więcej na ten temat, pozwolę sobie wyjaśnić, jak praca specjalisty od chorób serca doprowadziła mnie do pracy nad mózgiem. Chociaż sam nie myślę o sobie w ten sposób, to niektórzy tak mnie postrzegają, znając moje osiągnięcia w zakresie zapobiegania procesom chorobowym serca i odwracania ich. (Jestem autorem książki The 30-Day Heart Tune-Up i twórcą jednego z najbardziej popularnych programów o zdrowiu dla PBS pod tytułem 30 Days to a Younger Heart). To prawda, że jako lekarz i dietetyk poświęciłem większość mojego zawodowego życia, ukazując ludziom, jak zatrzymać i odwrócić procesy chorób serca. Teraz chcę pomóc zapobiec kolejnemu zagrażającemu kryzysowi zdrowotnemu.

Trzydzieści lat temu, jeszcze jako stażysta, skupiłem się na badaniach nad układem sercowo-naczyniowym, a mimo to na koniec wybrałem specjalizację lekarza rodzinnego. Chciałem leczyć całego człowieka, nie tylko jego serce, i bardziej mnie interesowało zapobieganie chorobom serca niż samo ich leczenie. Kilkadziesiąt lat później, gdy otworzyłem własną klinikę, Masley Optimal Health Center, mając za cel ocenę i optymalizację procesów starzenia, wiedziałem, że choroby układu sercowo-naczyniowego były – i nadal są – numerem jeden wśród cichych zabójców Amerykanów. Chciałem stworzyć terapie, które pomogłyby zapobiegać temu schorzeniu, a w niektórych przypadkach całkowicie odwrócić jego postęp.

Przeszliśmy długą drogę w walce z chorobami serca i na chwilę obecną można zapobiec 90 procentom wszystkich przypadków zawałów i udarów, jeśli pacjent przestrzega planu takiego jak mój. Gdy zgłasza się do mnie pacjent ze zdiagnozowaną chorobą serca, jestem w stanie pomóc zredukować blaszkę miażdżycową, niebezpieczną substancję zapalną, która nawarstwia się w tętnicach w wyniku niewłaściwej diety i innych czynników stylu życia – a równocześnie zapobiec utracie pamięci.

Badałem rozrost blaszki miażdżycowej i jej związek z różnymi czynnikami stylu życia, które przyspieszają lub odwracają ten stan. Przedstawiłem zebrane dane Amerykańskiemu Towarzystwu Kardiologicznemu, American College of Nutrition i American Academy of Family Physicians, a moja książka oraz program dla PBS bazują na tych odkryciach.

Rozrost blaszki miażdżycowej w tętnicach prowadzi do zawałów serca, udarów i nagłej śmierci. Wiemy, że powoduje choroby serca, natomiast jej rola w chorobach mózgu jest dyskusyjna, ponieważ okazuje się jednym z czynników prognostycznych utraty pamięci i dysfunkcji poznawczych, w tym choroby Alzheimera. Porównywalne dane zebrane w mojej klinice dobitnie ilustrują związek pomiędzy rozrostem blaszki miażdżycowej a utratą funkcji poznawczych i spowolnieniem pracy mózgu.

I tutaj dochodzimy do kolejnego kluczowego związku pomiędzy rozrostem blaszki miażdżycowej a pogorszeniem zdrowia mózgu: oba stany są blisko powiązane z upośledzoną kontrolą poziomu cukru we krwi, którą powoduje nie tylko niewłaściwa dieta, ale również szereg dokonywanych przez nas wyborów dotyczących stylu życia. Brak kontroli nad poziomem cukru we krwi to nie tylko problem osób chorych na cukrzycę. Wielu pacjentów z nieprawidłowym poziomem cukru we krwi, w tym tych, którzy są już insulinooporni lub mają stan przedcukrzycowy, poszukuje pomocy lekarskiej dopiero w sytuacji podbramkowej. (Insulinooporność to zmniejszona wrażliwość organizmu na działanie insuliny, hormon regulujący poziom cukru we krwi). Natomiast dziesiątki milionów Amerykanów jest kompletnie nieświadomych faktu, że mają podwyższony cukier z powodu nieprawidłowej diety i stylu życia, oraz tego, że są dużo bardziej zagrożeni poważną utratą pamięci.

Ryzyko demencji rośnie w epidemicznych proporcjach właśnie z powodu insulinooporności, stanów przedcukrzycowych i cukrzycy, które to schorzenia wynikają z niekontrolowanego poziomu cukru we krwi, spowodowanego standardową amerykańską dietą (w skrócie SAD; jest ona pełna cukru i szkodliwego tłuszczu, co sprawia, że akronim jest tu jak najbardziej na miejscu – sad po angielsku oznacza „smutny”). Prawie 30 milionów Amerykanów cierpi na cukrzycę (z czego 1,2 miliona choruje na cukrzycę typu 1, która jest zaburzeniem autoimmunologicznym); u kolejnych 86 milionów występuje stan przedcukrzycowy, co oznacza, że grozi im cukrzyca (plus przyspieszona utrata pamięci i choroby serca), chyba że zmienią dietę i styl życia na zdrowsze. Jakby tego było mało, prawdopodobnie jedna trzecia dorosłej ludności Stanów Zjednoczonych ma niezdiagnozowaną insulinooporność, a jeśli urodziłeś się w okresie wyżu demograficznego, istnieje 50-procentowe ryzyko, że zagrożenie dotyczy również ciebie.

Funkcjonowanie naszego mózgu zależy od prawidłowego działania insuliny, lecz gdy nasze decyzje żywieniowe i styl życia zakłócają wpływ insuliny na regulację poziomu cukru, wtedy poważnie uszkadzamy funkcje poznawcze i głodzimy komórki nerwowe mózgu. Tak naprawdę zabijamy część swojego mózgu, ponieważ niedożywione komórki kurczą się i umierają. W ten sposób niewłaściwa kontrola poziomu cukru we krwi może prowadzić do utraty pamięci i demencji. Związek pomiędzy tymi schorzeniami jest nie do obalenia. Istnieją przytłaczające dowody na to, że jeśli chcemy zapobiegać utracie pamięci i niepełnosprawności, musimy uzyskać lepszą kontrolę nad poziomem cukru we krwi.

Insulinooporność lub stan przedcukrzycowy zwiększają o 60 procent prawdopodobieństwo wystąpienia choroby Alzheimera – najczęstszej przyczyny demencji – w stosunku do osób z prawidłowym poziomem insuliny i cukru we krwi. A nasz obecny system opieki zdrowotnej jest nastawiony na interwencję i „pomoc” tylko w przypadku tych, którzy cierpią na zaawansowaną postać demencji; ich leczenie, z grubsza, ogranicza się do farmakoterapii, która nie przynosi znaczących efektów.

Niestety, żaden z leków stosowanych obecnie w leczeniu zaawansowanej demencji tak naprawdę nie zatrzymuje choroby. . Dlatego jedyne rozwiązania to koncentracja na metodach, które teraz wzmocnią naszą sprawność poznawczą, oraz próby zatrzymania lub spowolnienia przedwczesnego spadku zdolności poznawczych, zanim będzie za późno. I właśnie z tego powodu wyniki, jakie uzyskałem w pracy z pacjentami klinicznymi, są bardzo dobrą wiadomością dla każdego, kto ma mózg.

W swojej klinice przez ponad dekadę dokonywałem oceny funkcji mózgu oraz ponad stu aspektów starzenia się. Oprócz tego obserwowałem tysiące pacjentów, którzy stosując się do mojego programu, stawali się umysłowo sprawniejsi, szybsi i cofali swój zegar biologiczny. Dowody przedstawiłem w swoich publikacjach: o mężczyznach i kobietach, którzy dzięki mojemu planowi Zdrowy mózg – temu samemu, którym zamierzam się z tobą podzielić – uzyskiwali średnio poprawę w zakresie funkcji wykonawczych mózgu o 25 procent, zdrowsze serce, zmniejszenie blaszki miażdżycowej, lepszą kontrolę poziomu cukru we krwi i mieli dużo więcej energii niż przedtem. W wielu przypadkach mile widzianym skutkiem ubocznym był spadek wagi. I nie są to bynajmniej zmiany chwilowe. U pacjentów, których losy śledziłem przez lata, zmiany miały trwały charakter.

Kluczową sprawą jest zaobserwowanie rozpoczęcia procesu utraty pamięci na dziesięć, dwadzieścia, a nawet trzydzieści lat przed jej wystąpieniem, zanim nawet zauważysz, że zapomniałeś, po co wszedłeś do jadalni, jak nazywa się twój sąsiad albo gdzie zaparkowałeś samochód. Za pomocą sugerowanej przeze mnie wczesnej interwencji, mającej na celu spowolnienie utraty pamięci oraz spadku zdolności poznawczych i zapobieżenie im, ty również możesz doświadczyć pobudzenia czynności mózgu, poprawy kondycji serca, przypływu energii oraz wielu innych korzyści.

Jakich zmian można się spodziewać w mózgu i całym ciele

Program Zdrowy mózg dostarcza wszystkich narzędzi potrzebnych do ochrony mózgu, lecz od ciebie zależy, czy z nich skorzystasz. Jeśli się na to zdecydujesz, możesz się spodziewać fantastycznych rezultatów – w tym lepszej sprawności umysłowej i fizycznej oraz znaczącego spadku ryzyka utraty pamięci czy uniknięcia choroby serca. Poproszę cię o zwiększenie aktywności fizycznej i pożegnanie się z SAD – standardową amerykańską dietą (w której codzienne posiłki obejmują soki, płatki i tost na śniadanie; kanapki i czipsy lub fast foody na obiad; cukierki i napoje gazowane na poprawę samopoczucia; pizzę lub burgery i frytki na kolację). Bez względu na to, czy mówimy o diecie czy stylu życia, jeśli twoje obecne wygodne posiłki i stare nawyki predysponują cię do wystąpienia poważnych problemów zdrowotnych i zmniejszają twoją wydajność w pracy czy zabawie (nawet w sypialni), czas obrać nowy kierunek. Być może trzeba będzie coś odłożyć z talerza, lecz dołożysz sobie za to pyszne zamienniki, w tym specyficzne składniki odżywcze, które poprawią twoje zdrowie i osiągi.

Wszystko sprowadza się do zmiany. Chcę, żebyś czuł się lepiej. Chcę zmienić obecny system opieki zdrowotnej, który koncentruje się na leczeniu paliatywnym zamiast na prewencji; chcę też zmienić sposób, w jaki my, społeczeństwo, myślimy o jedzeniu i zdrowiu.

Informacje zawarte w niniejszej książce są poparte najnowszymi wynikami badań, jak również przekonującymi danymi z mojej własnej praktyki klinicznej, a także 50 przepisami na pożywne dania. (Nie obawiaj się, że posiłki zdrowe dla mózgu i serca muszą smakować jak tektura. Jako lekarz, dietetyk i osoba, która ukończyła praktykę kucharską w restauracji Cztery Pory Roku w Seattle, mogę cię zapewnić, że te posiłki będą pyszne i łatwe w przygotowaniu, a twoja rodzina i przyjaciele będą się nimi zajadać).

Bez względu na swój wiek czy stan zdrowia zadaj sobie pytanie: kto z nas nie skorzysta na 25-procentowym skoku szybkości i sprawności umysłowej? Jeśli zastosujesz się do planu Zdrowy mózg, oczekuj lepszej zdolności koncentracji oraz większej wydajności w pracy w krótszym czasie, spadku wagi i wzrostu sprawności fizycznej, niejako przy okazji zapobiegania chorobom serca i utracie pamięci. Wzmocni się twoja kondycja, będziesz się lepiej bawić, włączając w to większą sprawność seksualną. Możesz się spodziewać przyjemności z długiego, bogatego życia, które stanie przed tobą otworem dzięki zdrowemu mózgowi i silnemu ciału.

Jeśli chodzi o kondycję mózgu, jeszcze nie jest za późno, żeby odwrócić szkodliwe procesy, i nigdy nie jest za wcześnie, żeby im zapobiegać. (I to samo można powiedzieć o kondycji serca).

Obietnice

Oto moje obietnice. Proponuję ci:

- Przedstawienie w przystępny sposób związku pomiędzy kontrolą poziomu cukru we krwi, chorobami serca a utratą pamięci.
- Praktyczny sposób oceny funkcji poznawczych.
- Listę czynników, które zwiększają ryzyko utraty pamięci, oraz wskazówki, jak je wyeliminować.
- Program polepszający działanie mózgu, oparty na wiedzy medycznej.
- Naukowo udowodniony plan zapobiegania utracie pamięci.
- Przepisy na potrawy łatwe do przyrządzenia, zawierające składniki zbawienne dla mózgu i serca, które pokochają twoi bliscy i przyjaciele.
- Czynności, które dostroją twój mózg, przyspieszą metabolizm i sprawią, że będziesz szczuplejszy i bardziej atrakcyjny.
- Program, który możesz dzielić z partnerem, małżonkiem, dziećmi i/lub rodzicami, gdyż jest bezpieczny w każdym wieku.
- Plan, który jest możliwy do zrealizowania, nawet gdy masz napięty grafik.
- Wyniki, które możesz zobaczyć i zmierzyć już po 30 dniach.rozdział 2

Jak bystry jest twój umysł?

Nasz mózg waży średnio zaledwie 1,4 kilograma, a jednak kontroluje zmysły i funkcje całego organizmu. Jego pamięć ma taką pojemność, że potrafi przechowywać więcej informacji, niż znajdziemy w całym księgozbiorze najbliższej lokalnej biblioteki – niesamowite osiągnięcie dla czegoś, co waży tyle, ile kilka książek. Jest w stanie przechowywać olbrzymią skarbnicę wiedzy.

Aby zrozumieć, jak należy usprawnić funkcjonowanie mózgu – w tym jego bystrość – przyjrzymy się bliżej skomplikowanej strukturze tego narządu oraz jego współpracy z pozostałymi częściami ciała. Następnie sprawdzimy, za pomocą testu do samodzielnego wykonania, jak twój mózg wypada w porównaniu z normą, a także przedstawię sugestie dalszych testów umiejętności poznawczych i innych pomiarów, które mogą się okazać użyteczne, szczególnie jeśli usiłujesz ustalić, czy to, czego doświadczasz, jest efektem normalnego procesu starzenia czy też czymś innym.

Potęga umysłu: skąd się bierze

Prawdopodobnie widziałeś karykaturalne wizerunki mózgu w filmach – chociażby w filmie Frankenstein i innych – na przykład dziwacznego, pomarszczonego narządu umieszczonego w słoiku z jakimś płynem. Być może oglądałeś program dokumentalny lub widziałeś zdjęcia o wysokiej rozdzielczości prawdziwego ludzkiego mózgu (który przecież przypomina wersję przedstawioną we Frankensteinie). Czym jest ta pomarszczona masa i czym się zajmuje? Aby odpowiedzieć na te pytania, zróbmy sobie wycieczkę po mózgu, więc odłóż na bok obrazy – oczywiście te, które masz zakodowane w głowie.

Mózg składa się ze skomplikowanej sieci złożonej z ponad 100 miliardów neuronów (zwanych też komórkami nerwowymi). Pomiędzy każdą parą neuronów znajduje się punkt styczności, zwany synapsą. Informacje są przekazywane pomiędzy synapsami za pomocą neuroprzekaźników, naturalnie występujących związków chemicznych, które służą jako kurierzy układu nerwowego, takich jak dopamina (odpowiedzialna za nasz dobry nastrój) oraz serotonina (kontrolująca wszystko, od apetytu po nastrój). Każdy neuroprzekaźnik powstaje z konkretnych aminokwasów w wyniku serii reakcji, które wymagają konkretnych składników odżywczych, zwanych kofaktorami.

W mózgu znajdują się biliony synaps, a prędkość działania mózgu i jego bystrość zależą od tych właśnie zależności biochemicznych. Wiadomości przesyłane na tych łączach mogą być bardzo różne, od „przestań jeść, jesteś pełny” przez „hamuj” po „pamiętaj o hydrauliku” – dosłownie wszystkie nasze myśli i czyny przechodzą przez te kanały. Skoro biochemia naszego ciała, którą można zmieniać za pomocą diety, zasila tę specyficzną linię produkcyjną od neuronu do synapsy i z powrotem do neuronu, nie powinno dziwić, że odżywianie odgrywa kluczową rolę w sprawności naszego mózgu.

Największy przyrost ludzkiego mózgu następuje tuż po urodzeniu i przed ukończeniem dwóch lat osiąga około 80 procent objętości mózgu osoby dorosłej. Lecz mimo że jego wielkość dość szybko się stabilizuje, to funkcje poznawcze mózgu nadal się rozwijają i doskonalą w okresie dzieciństwa i jeszcze długo w wieku dorosłym. (Dla porównania, szympans zasadniczo wykształca funkcje poznawcze w wieku trzech lub czterech lat, co odpowiada momentowi jego usamodzielnienia się. U nas umiejętność szybkiego przetwarzania informacji i zapamiętywania faktów rozwija się stopniowo od urodzenia do wieku trzydziestu lat).

W momencie szczytowym całkowita pojemność pamięci naszego mózgu jest imponująca, lepsza od komputera. Po trzydziestce z każdym rokiem u większości ludzi zaczyna się tendencja spadkowa w sprawności umysłowej. To zjawisko zupełnie normalne, chociaż nie zawsze uchwytne, ponieważ wraz z nabywaniem doświadczenia i kumulacją wspomnień nadrabiamy niedobory sprawności intelektualnej wiedzą. Wraz z wiekiem (szczególnie po czterdziestce) sytuacja upodabnia się do pracy z nieco wolniejszym komputerem, ale posiadając ogromne doświadczenie, nie trzeba aż tak bardzo polegać na tym komputerze.

Z biegiem czasu słabną również pamięć i koncentracja, lecz spadek tych funkcji powinien następować wolniej niż w przypadku przetwarzania danych. Wielu ludzi jest w stanie zachować pamięć i koncentrację do wieku osiemdziesięciu i dziewięćdziesięciu lat, nawet jeśli potrzebują więcej czasu na oszacowanie informacji; wiedza nadal może pozostać w ich mózgach – potrzeba tylko nieco więcej wysiłku, żeby wydobyć tę księgę z półki, że się tak wyrażę, i sprawdzić fakty. Utrata pamięci nie jest procesem wyważonym: zazwyczaj najpierw tracimy umiejętność przypomnienia sobie nazwiska lub faktu, zanim przestaniemy je rozpoznawać. Stąd najpierw zapominamy imię danej osoby, zanim zapomnimy, kim ona jest.

Funkcje wykonawcze i bystrość umysłu to nie to samo co pamięć – to umiejętność rozwiązywania problemów i przeskakiwania z jednego zadania na drugie. Im lepiej funkcjonujemy wykonawczo, tym więcej złożonych zadań jesteśmy w stanie wykonać w danym czasie. (Dla pacjentów mojej kliniki funkcje wykonawcze zdają się najważniejszym aspektem funkcji poznawczych, poniewaz decydują o ich sukcesach w pracy zawodowej i życiu prywatnym; niebawem przyjrzymy się, jak to wpływa na produktywność). Jednak jeśli twoje funkcje wykonawcze są spowolnione lub upośledzone, pamięć również będzie szwankować.

Podstawy budowy mózgu

Mózg ze względu na jego funkcje można podzielić na trzy główne części: przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie.

Tyłomózgowie, zwane przez niektórych naukowców mózgiem gadzim, to prymitywna część mózgu, kontrolująca podstawowe, automatyczne funkcje ciała, o których nie myślimy, wykonując je: bicie serca, oddychanie i krążenie krwi. Tyłomózgowie mają wszystkie zwierzęta. Wyewoluowało ono z mózgów naszych najdawniejszych gadzich przodków – stąd nazwa.

Wyżej na drabinie ewolucji stoi śródmózgowie, które reguluje nasze zmysły i kontroluje podstawowe instynkty, takie jak szukanie pożywienia czy rozmnażanie – aspekty związane z przetrwaniem. Ta część mózgu zajmuje się szerokim spektrum zadań, regulując czynności motoryczne, słuch, wzrok, temperaturę ciała, funkcje tarczycy i nadnerczy, płodność, libido oraz cykl snu i czuwania. Kontroluje procesy bezwolne, takie jak kaszel, połykanie, kichanie czy wymioty. Aligator ma jedynie śródmózgowie i tyłomózgowie (czyli nieco się rozwinął w stosunku do swojego gadziego pierwowzoru). Gdy widzi pożywienie, je. Gdy widzi zagrożenie, ucieka.

Śródmózgowie nie każe się zastanawiać, czy jedzenie jest zdrowe czy śmieciowe (na pewno nie myśli o tym aligator); ono chce uniknąć głodu, koniec kropka. Śródmózgowie ma inne ważne zadanie: przestawia nas na tryb przetrwania. Gdy jesteśmy zestresowani, to właśnie ta część mózgu dochodzi do głosu, bez względu na to, czy uciekamy z płonącego budynku, jesteśmy pozbawieni snu, czy gonią nas terminy w pracy.

Przodomózgowie (zwane też korą nową, neocortex) odróżnia nas od zwierząt. Odpowiada za przetwarzanie informacji sensorycznych: wzrokowych (z oczu), zapachowych (z nosa), słuchowych (z uszu), smakowych (z języka) oraz czuciowych (ze skóry). Czołowe płaty przodomózgowia umożliwiają człowiekowi przetwarzanie złożonych informacji i rozwiązywanie problemów, podczas gdy płaty skroniowe przechowują wspomnienia i przetwarzają język.

Czynność mózgu ▶ Reakcja organizmu

Kora nowa umożliwia też wstrzymywanie impulsów. Gdy ktoś postawi przed nami jedzenie, ta część mózgu może powiedzieć: „Stop, nie muszę teraz jeść, a już na pewno nie muszę jeść byle czego”. Tak się dzieje w normalnych okolicznościach. Lecz gdy w grę wchodzi stres, mózg dostosowuje się do niego. Gdy jesteś zestresowany, uruchamia się pewien wewnętrzny alarm; krew zostaje przepchnięta z wstrzymującej kory nowej do śródmózgowia, tak aby można było zastosować „tryb przetrwania”. Na przykład, jeśli goni cię lew, zależy ci na tym, aby krew przepłynęła do śródmózgowia i tyłomózgowia, bo pomoże to w ucieczce.

Odwrócenie dopływu krwi z kory nowej rozpala ośrodek łaknienia w śródmózgowiu. Jeśli w pobliżu znajduje się pożywienie, a nie uciekasz właśnie przed jakąś bestią, zjesz je. Tak właśnie przewlekły stres wywołuje długotrwałe objadanie się. Siła woli znajduje się w przodomózgowiu i potrzeba spokoju i ciszy, żeby mogła ona przezwyciężyć tryb przetrwania.

Gdy jesteśmy naprawdę zestresowani, łatwo sięgamy po gotowe przekąski, zwłaszcza gdy się spieszymy i wpadamy z jednego kryzysu w drugi. Wtedy właśnie najczęściej wpadamy do McDrive’a lub przekąszamy cukierek, precelek czy nawet „zdrowy” batonik typu granola (który najpewniej jest słodkim batonikiem pod tylko brzmiacą zdrowo nazwą).

Na każdą czynność jedzenia przypada reakcja mózgu. Gdy jemy niewłaściwe produkty, zmiany hormonalne stępiają poczucie sytości – ważny zmysł satysfakcji i pełności, dzięki któremu odkładamy widelec – a hormony regulujące łaknienie (takie jak leptyna i grelina) w końcu szaleją, prowadząc do ciągłego uczucia głodu. Ta silna, hormonozależna wiadomość głodu wysyła alarm do śródmózgowia („unikaj głodu, przechowuj kalorie!”), co z kolei powoduje zachcianki po tym, jak krew została przepchnięta z przodomózgowia do śródmózgowia i tyłomózgowia.

Zachcianki wygrywają z siłą woli. To jeden z powodów, dla których liczenie kalorii jest tak nieskuteczne. Koniec końców, im dłużej jesteśmy zestresowani, tym bardziej śródmózgowie będzie dominować przodomózgowie, a my będziemy owładnięci głodem. A skoro już wiemy, co nieprawidłowy poziom cukru we krwi może zrobić mózgowi, potrafimy zrozumieć, dlaczego zapanowanie nad stresem jest takie ważne. (W części dotyczącej pokarmów zalecanych i niewskazanych skupię się na tych, które zapobiegają huśtawkom hormonalnym, dając uczucie sytości i zapobiegając głodowi, nawet gdy jesteśmy na częściowym poście).

Dlaczego należy rozbroić bombę mózgową zwaną stresem

Gdy nasze bardziej rozsądne przodomózgowie dominuje, podejmujemy zdrowsze decyzje (nie tylko dotyczące jedzenia) i jesteśmy mniej zestresowani. Na przykład, gdy naukowcy przyjrzeli się obrazom rezonansu magnetycznego przedstawiającym mózg podczas medytacji, zauważyli zwiększenie przepływu krwi do kory nowej, czyli zdrowy wzorzec obiegu krwi, dzięki któremu jesteśmy mniej impulsywni. Gdy jesteśmy mniej impulsywni, najpierw myślimy, a potem działamy i podejmujemy lepsze decyzje dotyczące traktowania naszego ciała. Tworzy się dzięki temu taka pozytywna pętla przyczynowo-skutkowa. Zatem redukcja stresu i nauka, jak zarządzać nim w sposób efektywny, na przykład za pomocą pewnej formy codziennej medytacji, jest ważną częścią programu Zdrowy mózg.

Mózg mężczyzny i kobiety jest niemal identyczny, jeśli chodzi o budowę, lecz pewne hormony mogą wpływać na zachowanie i nawet funkcje poznawcze (pogłębię ten temat w rozdziale 9). Jedna ciekawa różnica pomiędzy śródmózgowiem kobiet i mężczyzn ma wpływ na wybory, których dokonujemy, gdy jesteśmy zestresowani. Gdy mężczyzna jest zestresowany, śródmózgowie przejmuje kontrolę, aby „jeść i rozmnażać się”. Mogą jeść i uprawiać seks nawet w obliczu katastrofy. To dlatego, że mężczyźni nie muszą się martwić ciążą, porodem czy laktacją. Gdy kobieta się zestresuje, daje sygnał na „tak” jedzeniu, ale na „nie” rozmnażaniu. W obliczu głodu kobieta nie chce zajść w ciążę. Ten pradawny mechanizm przetrwania ma nowoczesne zastosowanie jako jasna zachęta dla mężczyzn, aby dbać o zadowolenie swoich partnerek i ich nie stresować.

Skąd pochodzą wspomnienia i dokąd odchodzą

Wspomnienia mają swój początek, gdy doświadczenie zostawia ślad w mózgu. To doświadczenie może dotyczyć tak różnych spraw jak nauka gotowania czy prowadzenia samochodu, czytanie książki czy gazety, poznanie nowej osoby i jej imienia lub wyjazd na wakacje i podziwianie widoków. Wszystkie te doświadczenia, duże i małe, są docelowo przechowywane jako wspomnienia, informacje, które możemy oceniać na zawołanie, gdy nasze funkcje wykonawcze działają poprawnie.

Wspomnienia są rozsiane w różnych częściach naszego mózgu. Zapamiętane fakty są najczęściej przetwarzane najpierw w płacie czołowym kory, a następnie kodowane w obszarze płata czołowego zwanym hipokampem, o którym często się mówi jako o ośrodku pamięci. Słowo hippocampus po grecku oznacza „konik morski”; nazwa wzięła się z podobieństwa budowy części mózgu do tego stworzenia.

Nawyki i umiejętności motoryczne, takie jak jazda na rowerze, są przechowywane w zwojach podstawy mózgu i skorupie śródmózgowia. Wspomnienia emocjonalne, takie jak lęk przed warczącym psem czy radość ze świętowania jakiegoś szczególnego dnia, są przechowywane w ciele migdałowatym, a także w płacie skroniowym i w okolicy hipokampu. Ciało migdałowate działa również jako ośrodek reakcji „walcz lub uciekaj”, w odpowiedzi na duży lęk może generować natychmiastowe niekontrolowane reakcje. W języku greckim amygdala oznacza „migdał”, a ta część mózgu ma właśnie kształt tego orzecha. Powyższe informacje wyjaśniają, dlaczego w wyniku udaru czy obrażeń głowy można utracić lub zachować różne rodzaje wspomnień, w zależności od miejsca uszkodzenia.

Gdy widzisz słowo (przypomnij sobie czas, kiedy uczyłeś się czytać wyraz „kot”), obraz jest odbierany na tylnej części oka wzdłuż siatkówki. Następnie informacja jest przekazywana do śródmózgowia, przetwarzana w płatach czołowych, a na koniec przechowywana w ośrodku pamięci płata skroniowego. Tysiące neuronów bierze udział w tak prostym zadaniu.

Wyobraź sobie, ile razy w ciągu życia miały miejsce podobne zdarzenia, sekunda po sekundzie, w narządzie, który waży niecałe 1,4 kilograma. A teraz wyobraź sobie, ile neuronów i synaps aktywuje się w mózgu, gdy jesteś zajęty rozwiązywaniem skomplikowanego zagadnienia, dzięki swoim funkcjom wykonawczym. Czy to dziwne, że ludzki mózg potrzebuje 20 procent całej energii pozyskiwanej z pożywienia? (I tu pojawia się kolejny powód, żeby spożywać właściwe pokarmy).

O budowie mózgu napisano wiele książek i neurolodzy oraz inni spece od mózgu potrzebują lat, żeby nauczyć się najgłębszych zakamarków tego skomplikowanego i zróżnicowanego narządu. Mózg i jego różnorakie funkcje to fascynujący temat i gorąco polecam zagłębienie się w niego. Naukowcy nieustannie odkrywają nowe fakty dotyczące budowy neurologicznej mózgu i jego działania.

To, co właśnie przeczytałeś, nie jest w żadnym wypadku wyczerpującym przewodnikiem, miało tylko za zadanie przybliżyć podstawowe wiadomości o mózgu, tak aby lepiej zrozumieć, jak styl życia może wpływać na funkcje poznawcze. Skoro już wiemy z grubsza, które części mózgu kontrolują poszczególne aspekty funkcji poznawczych, czas poznać niektóre ze sposobów pomiaru ich sprawności.

Ocena bystrości umysłu

Byłoby wspaniale, gdybyśmy wszyscy mogli zastosować jeden test, który dokładnie zmierzyłby stan mózgu i funkcje poznawcze, biorąc pod uwagę takie czynniki jak wiek i ogólny dobrostan, przewidując problemy i wskazując ryzyko, a także zaznaczając obszary wymagające korekty. Możemy pobrać próbkę krwi, osłuchać serce, wykonać rezonans magnetyczny oraz inne badania diagnostyczne i przesiewowe, lecz niestety, nie ma pojedynczego, niezawodnego sposobu dokładnego pomiaru prawidłowych funkcji mózgu.

Obecnie najbardziej popularnym narzędziem pomocnym w wykrywaniu utraty pamięci jest krótka skala oceny stanu psychicznego, w skrócie MMSE (ang. Mini-Mental State Examination).

MMSE: testy na demencję

Krótka skala oceny stanu psychicznego, używana popularnie w warunkach klinicznych i szpitalnych, to ankieta składająca się z trzydziestu punktów. Jest tak popularna, że prawie wszyscy pracownicy służby zdrowia potrafią odczytać jej wynik. Wykonanie tego testu zabiera od pięciu do siedmiu minut i nie wymaga żadnego sprzętu.

Głównym celem MMSE jest badanie przesiewowe demencji, co dla niektórych ludzi okazuje się wadą. Test nie został opracowany w celu rozróżnienia pomiędzy bystrością umysłu a otępieniem umysłowym i mało prawdopodobne, że pozwoli rozpoznać pierwsze oznaki spadku sprawności poznawczych. Przykładowe pytania1:

- „Jaki jest teraz rok? Jaka jest pora roku? Data? Jaki mamy dzień tygodnia? Miesiąc?”
- „Gdzie się obecnie znajdujemy? W jakim państwie? Jakiej miejscowości? Jakim szpitalu? Na którym piętrze?”
- „Proszę odejmować kolejno od 100 po 7”. (93, 86, 79, 72, 65…)
- „Proszę powtórzyć słowa: BYK, MUR, LAS”.

Jeśli masz rodzica w podeszłym wieku lub innego krewnego czy przyjaciela z demencją i towarzyszyłeś mu w trakcie wizyty u lekarza, być może byłeś świadkiem takiego testu. Wziąwszy pod uwagę rodzaj pytań w nim zawartych, oczywiste jest, że najbardziej nadaje się do badania przesiewowego demencji i tak naprawdę w momencie, gdy niektórzy pacjenci wykonują ten test (i niestety oblewają), są już często umysłowo niepełnosprawni i muszą polegać na opiece innych ludzi.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki