Zielnik klasztorny - ebook

Wstęp

Le­cze­nie zio­ła­mi jest nie­mal tak sta­re jak ludz­kość. Wie­le wła­ści­wo­ści ro­ślin od­kry­ły daw­no temu pier­wot­ne ple­mio­na za­miesz­ku­ją­ce róż­ne czę­ści świa­ta. Wów­czas dzia­ła­nie lecz­ni­cze ro­ślin tłu­ma­czo­no ich ma­gicz­ny­mi ce­cha­mi. Wie­dzę o flo­rze czer­pa­no z ob­ser­wa­cji przy­ro­dy, na przy­kład za­cho­wa­nia zwie­rząt, któ­re in­stynk­tow­nie szu­ka­ją pew­nych ro­ślin, gdy do­ku­cza­ją im okre­ślo­ne scho­rze­nia. I tak na przy­kład dra­pież­ni­ki czę­sto je­dzą ostre tra­wy, któ­re po­ma­ga­ją im w tra­wie­niu, na­to­miast kro­wy i ko­nie cier­pią­ce na do­le­gli­wo­ści po­kar­mo­we chęt­nie je­dzą ru­mia­nek lub krwaw­nik, któ­ry­mi nor­mal­nie się nie ży­wią. Ko­zi­ce uką­szo­ne przez żmi­ję ra­tu­ją się, zja­da­jąc wil­czo­mlecz, a wil­ki w ta­kiej sy­tu­acji wy­ko­pu­ją kłą­cza rde­stów. Dzię­ki tym spo­strze­że­niom lu­dzie za­czę­li się­gać po je­dy­ne wów­czas do­stęp­ne leki – ro­śli­ny. Na pod­sta­wie do­świad­cze­nia i wie­dzy prze­ka­zy­wa­nej z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie two­rzo­no co­raz bar­dziej udo­sko­na­lo­ne re­cep­tu­ry na pre­pa­ra­ty le­czą­ce róż­no­rod­ne do­le­gli­woś­ci. Każ­da z kul­tur pod­czas tych wie­lo­wie­ko­wych eks­pe­ry­men­tów do­da­wa­ła coś od sie­bie.

Na­wet dziś, w do­bie wy­so­ko roz­wi­nię­tej me­dy­cy­ny, gdy do­stęp do opie­ki le­kar­skiej jest po­wszech­ny, a w każ­dym mie­ście jest co naj­mniej jed­na ap­te­ka, nie bra­ku­je zwo­len­ni­ków na­tu­ral­nych me­tod le­cze­nia. Rów­nież co­raz wię­cej le­ka­rzy za­le­ca roz­po­czę­cie te­ra­pii (lub jej uzu­peł­nie­nie) od za­sto­so­wa­nia środ­ków zio­ło­wych, któ­re są ła­god­niej­sze dla ludz­kie­go or­ga­ni­zmu i nie wy­wo­łu­ją tylu skut­ków ubocz­nych co leki wy­pi­sy­wa­ne na re­cep­tę. Pre­pa­ra­ty ro­ślin­ne mogą po­móc wy­le­czyć wie­le do­le­gli­wo­ści i po­pra­wić sa­mo­po­czu­cie. Jed­nak aby zio­ła były sku­tecz­ne, mu­szą być wła­ści­wie ze­bra­ne, prze­cho­wy­wa­ne i daw­ko­wa­ne. Czę­sto za­po­mi­na­my o tym, że skarb­ni­cą wie­dzy na ten te­mat jest me­dy­cy­na klasz­tor­na. Przez wie­ki to wła­śnie klasz­to­ry były miej­scem, w któ­rym gro­ma­dzo­no całą wie­dzę na te­mat ziół i me­tod le­cze­nia nimi. Wie­le za­kon­ni­ków i za­kon­nic po­świę­ci­ło ży­cie na opra­co­wy­wa­nie no­wych re­cep­tur, od­kry­wa­nie wła­ści­wo­ści ziół i le­cze­nie cho­rych. Bez ich wie­dzy i ogrom­nej pra­cy nie mie­li­by­śmy dziś po­ję­cia, ja­kie skar­by kry­ją się w ota­cza­ją­cej nas przy­ro­dzie. Za­chę­cam do od­kry­cia nie­któ­rych z nich, w czym – mam na­dzie­ję – po­mo­że ta książ­ka.

Anna PaczuskaDzieje klasztornego ziołolecznictwa

Na początku było zioło…

Hi­sto­ria klasz­tor­ne­go zio­ło­lecz­nic­twa, ina­czej fi­to­te­ra­pii, ma swój po­czą­tek we wczes­nym śre­dnio­wie­czu. Trze­ba jed­nak pod­kre­ślić, że mni­si i mnisz­ki, opra­co­wu­jąc zio­ło­we re­cep­tu­ry, ko­rzy­sta­li z wie­dzy wcze­śniej­szych kul­tur. Dla­te­go war­to w skró­cie prze­śle­dzić osią­gnię­cia sta­ro­żyt­nych cy­wi­li­za­cji w tej dzie­dzi­nie.

In­for­ma­cje po­zo­sta­wio­ne na su­me­ryj­skich ta­blicz­kach po­nad 5000 lat temu świad­czą o tym, że Su­me­ro­wie z wie­lu ziół spo­rzą­dza­li mie­szan­ki, na­lew­ki i prosz­ki. Asy­ryj­czy­cy i Ba­bi­loń­czy­cy za­uwa­ży­li na­to­miast, że ro­śli­ny zmie­nia­ją swo­ją moc lecz­ni­czą w za­leż­no­ści od pory dnia i roku, co sta­no­wi­ło pod­sta­wę do opra­co­wa­nia przez nich ka­len­da­rza i za­sad zbio­ru. Opi­sa­li rów­nież spo­so­by prze­cho­wy­wa­nia i upra­wy ro­ślin. Sta­ro­żyt­ni Egip­cja­nie zna­li wła­ści­wo­ści an­ty­bak­te­ryj­ne wie­lu ziół i ro­ślin. Za­cho­wa­ły się prze­ka­zy, z któ­rych wy­ni­ka, że ro­bot­ni­cy przy bu­do­wie pi­ra­mid je­dli ce­bu­lę i czo­snek, aby ogra­ni­czyć ry­zy­ko wy­bu­chu epi­de­mii. W jed­nym z za­cho­wa­nych pa­pi­ru­sów, na­pi­sa­nym w XVI w. przed Chry­stu­sem, moż­na zna­leźć opis po­nad 700 sub­stan­cji czyn­nych po­cho­dze­nia ro­ślin­ne­go i zwie­rzę­ce­go.

Waż­nym ośrod­kiem zie­lar­skim były tak­że In­die. Do dziś Eu­ro­pa za­wdzię­cza im dużą licz­bę przy­praw i pro­duk­tów lecz­ni­czych, ta­kich jak kmi­nek, pieprz, kar­da­mon, goź­dzi­ki czy im­bir. Ze sta­ro­żyt­nych In­dii wy­wo­dzi się też naj­star­szy na świe­cie sys­tem me­dycz­ny i fi­lo­zo­ficz­ny – ajur­we­da. Tak­że sta­ro­żyt­ni Chiń­czy­cy roz­wi­nę­li zio­ło­lecz­nic­two na wy­so­kim po­zio­mie, a jego po­cząt­ki się­ga­ją 4000 lat p.n.e. Chiń­ski ka­non ziół na­pi­sał po­dob­no ce­sarz Shen Nung (zm. w 2698 r. p.n.e.), zwa­ny Bo­skim Rol­ni­kiem, któ­ry te­sto­wał zio­ła na so­bie, by spraw­dzić, któ­re z nich są tru­ją­ce. W ka­no­nie moż­na zna­leźć opi­sy 252 ro­ślin wraz z in­for­ma­cja­mi o ich wpły­wie na or­ga­nizm, miej­scu wy­stę­po­wa­nia, spo­so­bach prze­cho­wy­wa­nia i przy­rzą­dza­nia z nich le­ków.

Grecy i Rzymianie

Wie­dzę tych pierw­szych opi­sa­nych wy­żej wiel­kich cy­wi­li­za­cji czę­ścio­wo prze­ję­li sta­ro­żyt­ni Gre­cy, któ­rych po­wszech­nie uzna­je się za twór­ców za­chod­niej me­dy­cy­ny. Naj­bar­dziej zna­nym me­dy­kiem cza­sów an­tycz­nych był Hi­po­kra­tes z Kos (460–377 p.n.e.), któ­ry nie tyl­ko opra­co­wał wie­le zio­ło­wych re­cep­tur, ale też opi­sał wła­ści­wo­ści kil­ku­set ro­ślin i sfor­mu­ło­wał pod­sta­wy ety­ki le­kar­skiej (przy­się­gę Hi­po­kra­te­sa mło­dzi le­ka­rze skła­da­ją do dziś). Za au­to­ra ka­no­nu ro­ślin­nej far­ma­cji uwa­ża się dzia­ła­ją­ce­go w Rzy­mie grec­kie­go le­ka­rza Dio­sku­re­sa, któ­ry oko­ło 60 r. n.e. w księ­dze Ma­te­ria Me­di­ca opi­sał szcze­gó­ło­wo 600 ga­tun­ków ziół. Na pod­sta­wie tego dzie­ła mni­si roz­wi­ja­li w śre­dnio­wiecz­nej Eu­ro­pie klasz­tor­ne zio­ło­lecz­nic­two. Inna pra­ca, któ­ra stwo­rzy­ła pod­wa­li­ny współ­cze­snej fi­to­te­ra­pii, to wie­lo­to­mo­wa en­cy­klo­pe­dia przy­ro­dy au­tor­stwa Pli­niu­sza Star­sze­go (23–79 r. n.e.).

Ko­lej­nym sław­nym znaw­cą ro­ślin w tych cza­sach był przy­bocz­ny le­karz rzym­skie­go ce­sa­rza Mar­ka Au­re­liu­sza Clau­dius Ga­le­nus z Per­ga­mo­nu, zwa­ny tak­że Ga­le­nem. Clau­dius Ga­le­nus twier­dził, że dzia­ła­nie leku za­le­ży od po­sta­ci, w ja­kiej jest po­da­wa­ny. Opi­sał po­nad 450 ro­ślin. Za pur­ga­ti­va (środ­ki prze­czysz­cza­ją­ce) uzna­wał mię­dzy in­ny­mi od­war z so­cze­wi­cy, figi, śliw­ki w mio­dzie, wi­no­gro­na, ka­pu­stę i alo­es. Jako środ­ki mo­czo­pęd­ne (diu­re­ti­ca) za­le­cał se­le­ry i pie­trusz­kę. Od­krył nar­ko­tycz­ne dzia­ła­nie maku i prze­ciw­bie­gun­ko­we wła­ści­wo­ści kasz­ta­now­ca. Przez pięt­na­ście ko­lej­nych stu­le­ci me­dy­cy­na opie­ra­ła się na prze­pi­sach opra­co­wa­nych przez Ga­le­na. Do dziś leki otrzy­my­wa­ne w wy­ni­ku roz­drab­nia­nia, roz­cie­ra­nia, eks­trak­cji z su­row­ców po­cho­dze­nia ro­ślin­ne­go, zwie­rzę­ce­go i mi­ne­ral­ne­go na­zy­wa się pre­pa­ra­ta­mi ga­le­no­wy­mi.

Arabowie

Duże za­słu­gi dla roz­wo­ju zio­ło­lecz­nic­twa mie­li Ara­bo­wie, któ­rzy od VIII do XII w. two­rzy­li po­tęż­ne pań­stwo roz­cią­ga­ją­ce się od In­dii, przez pół­noc­ną Afry­kę, aż po Pi­re­ne­je. Do za­so­bu ziół lecz­ni­czych wpro­wa­dzi­li ga­tun­ki ro­sną­ce w In­diach i Chi­nach. Za­czę­li rów­nież upra­wiać eg­zo­tycz­ne zio­ła w ba­se­nie Mo­rza Śród­ziem­ne­go, skąd na­stęp­nie roz­po­wszech­ni­ły się one w nie­mal ca­łej Eu­ro­pie. Wpro­wa­dzi­li też nowe for­my le­ków, ta­kie jak sy­ro­py, wody aro­ma­tycz­ne czy spi­ry­tu­sy lecz­ni­cze. Jed­nym z naj­bar­dziej zna­nych arab­skich uczo­nych był ży­ją­cy w la­tach 854–925 Rha­zes (Mu­ham­mad ibn Za­ka­riyā Rāzī), któ­ry w swo­im naj­słyn­niej­szym dzie­le za­ty­tu­ło­wa­nym An­ti­do­ta­rium po­le­cał sto­so­wa­nie sy­ro­pu octo­we­go spo­rzą­dza­ne­go z kwia­tów i kory gra­na­tu, zmie­sza­ne­go z octem i cu­krem. W skład „ja­błek prze­czysz­cza­ją­cych”, któ­re po­le­cał swo­im pa­cjen­tom, wcho­dził mię­dzy in­ny­mi alo­es i ra­bar­bar, czy­li środ­ki uży­wa­ne do tego sa­me­go celu na­wet dziś. Za ojca ów­cze­snej me­dy­cy­ny uwa­ża­no zaś per­skie­go le­ka­rza, fi­lo­zo­fa i uczo­ne­go Awi­cen­nę (oko­ło 980–1036) – au­to­ra 480 ksią­żek, w tym Ka­no­nu me­dy­cy­ny. Awi­cen­na opi­sał w nim po­nad 760 le­ków po­cho­dze­nia ro­ślin­ne­go i 800 róż­nych ga­tun­ków ro­ślin lecz­ni­czych. W Pol­sce jego dzie­ło było obo­wiąz­ko­wym pod­ręcz­ni­kiem dla le­ka­rzy aż do XVIII wie­ku.

Zioła w Biblii

Dzię­ki in­for­ma­cjom za­war­tym w Bi­blii wia­do­mo, że Ży­dzi uży­wa­li wie­lu ro­ślin­nych su­row­ców i mik­stur do le­cze­nia róż­nych cho­rób. W Pi­śmie Świę­tym wy­mie­nia się 80 ga­tun­ków ro­ślin lecz­ni­czych. Już w Księ­dze Wyj­ścia uka­za­ny jest zwią­zek po­mię­dzy re­li­gią a sztu­ką le­cze­nia, kie­dy to Bóg mówi: Ja, Pan, chcę być twym le­ka­rzem (Wj. 15,26). Pro­rok Eze­chiel wspo­mi­na na­to­miast o drze­wach ro­sną­cych w Zie­mi Obie­ca­nej: Ich owo­ce będą słu­żyć za po­karm, a ich li­ście za le­kar­stwo (Ez. 47,12). Bi­blia opi­su­je przede wszyst­kim sym­bo­licz­ne zna­cze­nie roś­lin lecz­ni­czych. I tak na przy­kład alo­es w Pi­śmie Świę­tym był sym­bo­lem czci, po­ku­ty i po­ko­ry, uży­wa­no go mię­dzy in­ny­mi do na­masz­cza­nia zmar­łych. Hy­zop i bluszcz sto­so­wa­no w róż­nych ży­dow­skich ob­rzę­dach, a słyn­ny go­re­ją­cy krzew, któ­ry uj­rzał Moj­żesz, to naj­praw­do­po­dob­niej dyp­tam je­sio­no­list­ny. Na pod­sta­wie in­for­ma­cji za­war­tych w Sta­rym i No­wym Te­sta­men­cie wia­do­mo, że aby spo­rzą­dzić ma­ści i bal­sa­my, ów­cze­śni lu­dzie mie­sza­li sprosz­ko­wa­ne zio­ła z gli­ną, solą, ko­zim mle­kiem, ry­bią żół­cią lub mio­dem. W cza­sach bi­blij­nych nie było szpi­ta­li, opie­ką nad cho­ry­mi zaj­mo­wa­li się człon­ko­wie ro­dzi­ny, któ­rzy chęt­nie się­ga­li po zna­ne ro­ślin­ne środ­ki lecz­ni­cze, aby ulżyć bli­skim w cier­pie­niu.

Narodziny medycyny klasztornej

W śre­dnio­wiecz­nej Eu­ro­pie opie­ką nad cho­ry­mi zaj­mo­wa­ły się oso­by naj­bar­dziej wy­kształ­co­ne, czy­li mni­si. Je­dy­nym zna­nym wów­czas spo­so­bem te­ra­pii było zio­ło­lecz­nic­two. Za­kon­ni­cy opra­co­wy­wa­li wła­sne re­cep­tu­ry, ale chęt­nie ko­rzy­sta­li rów­nież z osią­gnięć me­dy­cy­ny sta­ro­żyt­nej, po­nie­waż jako je­dy­ni mie­li do­stęp do sta­rych ksiąg, po­tra­fi­li je prze­czy­tać i prze­tłu­ma­czyć. Wie­dza me­dycz­na po­przed­nich epok – jak się dziś czę­sto myl­nie uwa­ża – nie zo­sta­ła w wie­kach śred­nich za­po­mnia­na. War­to tak­że zwró­cić uwa­gę na to, jak bar­dzo chrze­ści­jań­stwo zmie­ni­ło po­dej­ście lu­dzi do osób cho­rych i sła­bych. W kul­tu­rze grec­ko-rzym­skiej pa­no­wa­ło prze­świad­cze­nie, że lu­dzie cier­pią­cy sami za­słu­ży­li na taki los. Czę­sto nie tyl­ko im nie po­ma­ga­no, ale tak­że nimi po­gar­dza­no, a na­wet ich za­bi­ja­no. Chrze­ści­jań­skie mi­ło­sier­dzie uzna­wa­ło opie­kę nad cho­ry­mi za po­słu­gę wo­bec sa­me­go Chry­stu­sa. Już usta­le­nia So­bo­ru Ni­cej­skie­go z 325 r. zo­bo­wią­za­ły bi­sku­pów do two­rze­nia przy ka­pi­tu­łach i pa­ra­fiach przy­tuł­ków oraz po­miesz­czeń do le­cze­nia cho­rych.

Miłosierni benedyktyni

Do opie­ki nad po­trze­bu­ją­cy­mi wiel­ką wagę przy­kła­dał św. Be­ne­dykt z Nur­sji (oko­ło 480–547), za­ło­ży­ciel za­ko­nu be­ne­dyk­ty­nów. W re­gu­le, któ­ra obo­wią­zy­wa­ła we wszyst­kich klasz­to­rach wcze­sne­go śre­dnio­wie­cza, św. Be­ne­dykt po­świę­cił osob­ny roz­dział kwe­stii wła­ści­wej opie­ki nad cho­ry­mi: O bra­ciach cho­rych (RB 36). Wska­zu­jąc na aspekt du­cho­wy po­słu­gi cho­rym, Be­ne­dykt pi­sał: O cho­rych na­le­ży trosz­czyć się przede wszyst­kim i po­nad wszyst­ko i słu­żyć im rze­czy­wi­ście tak, jak Chry­stu­so­wi, bo On sam po­wie­dział: „By­łem cho­ry, a od­wie­dzi­li­ście Mnie” (Mt 25,36) oraz: „Co uczy­ni­li­ście jed­ne­mu z tych bra­ci mo­ich naj­mniej­szych, Mnie­ście uczy­ni­li” (Mt 25,40). Opat pod­kre­ślał tak­że, że wy­ma­ga­ją­cych cho­rych na­le­ży zno­sić cier­pli­wie, po­nie­waż przez nich zy­sku­je się ob­fit­szą na­gro­dę. Na­ka­zy­wał, aby w każ­dym klasz­to­rze ist­nia­ło spe­cjal­ne po­miesz­cze­nie dla cho­rych, któ­ry­mi miał się opie­ko­wać wy­kształ­co­ny me­dycz­nie brat in­fir­me­riusz. Re­gu­ła be­ne­dyk­ty­nów zwal­nia­ła cho­rych z na­ka­zu po­stu, a ich die­ta mia­ła być jak na tam­te cza­sy bar­dzo bo­ga­ta: ob­fi­to­wa­ła w mię­so, ser, ryby i jaja. Pa­cjen­ci mo­gli pić wino zmie­sza­ne z zio­ła­mi, a tak­że ko­rzy­stać z łaź­ni.

Mi­sję św. Be­ne­dyk­ta kon­ty­nu­ował Au­re­liusz Ka­sjo­dor (oko­ło 485–580). Ten świa­tły be­ne­dyk­tyn wi­dział ko­niecz­ność ra­to­wa­nia sta­ro­żyt­nych dzieł i po­głę­bia­nia za­war­tej w nich wie­dzy. W tym celu za­ło­żył w 538 r. Vi­va­rium – klasz­tor, w któ­rym wy­kształ­ce­ni mni­si zaj­mo­wa­li się od­naj­dy­wa­niem, kon­ser­wa­cją i prze­pi­sy­wa­niem sta­rych ma­nu­skryp­tów, aby dzie­dzic­two kul­tu­ro­we sta­ro­żyt­no­ści, tak­że z za­kre­su zio­ło­lecz­nic­twa, zo­sta­ło za­cho­wa­ne dla po­tom­nych. Au­re­liusz Ka­sjo­dor prze­tłu­ma­czył z gre­ki wie­le trak­ta­tów me­dycz­nych i na­pi­sał wła­sne dzie­ło – De me­di­ci­na, w któ­rym wy­mie­nił obo­wiąz­ki bra­ci in­fir­me­riu­szy. Poza tym uczo­ny za­chę­cał be­ne­dyk­ty­nów do pro­wa­dze­nia wła­snych ba­dań nad ro­śli­na­mi lecz­ni­czy­mi. Dzię­ki temu do dziś ich ziel­ni­ki są skarb­ni­cą uzdra­wia­ją­cych re­cep­tur, a tak­że po­ka­zu­ją, jak wy­glą­da­ły przy­klasz­tor­ne ogro­dy.

Śre­dnio­wiecz­ne win­ni­ce

W śre­dnio­wie­czu wi­no­rośl upra­wia­no za­rów­no w świec­kich, jak i przy­klasz­tor­nych win­ni­cach. W szpi­ta­lach mni­si sto­so­wa­li wino jako śro­dek od­ka­ża­ją­cy. Tru­nek ten był tak­że waż­nym skład­ni­kiem die­ty pa­cjen­tów – każ­dy z nich otrzy­my­wał na­wet trzy li­try wina dzien­nie! Trze­ba jed­nak pa­mię­tać, że nie mia­ło ono ta­kiej mocy, jak tru­nek, któ­ry pi­je­my dziś. Sku­tecz­nym le­kiem na wie­le do­le­gli­wo­ści było wino z do­dat­kiem świe­żych lub su­szo­nych ziół.

Przyklasztorne ogródki i apteki

Zgod­nie z re­gu­łą św. Be­ne­dyk­ta każ­dy klasz­tor po­wi­nien być sa­mo­wy­star­czal­ny. Mni­si bu­do­wa­li więc kuch­nie, pie­kar­nie, bro­wa­ry, spi­żar­nie, warsz­ta­ty, sto­do­ły, obo­ry, szko­ły i szpi­ta­le. Nie mo­gło też za­brak­nąć przy­klasz­tor­ne­go ogród­ka, w któ­rym upra­wia­no drze­wa i krze­wy owo­co­we, wa­rzy­wa, kwia­ty i zio­ła, mię­dzy in­ny­mi szał­wię, mal­wę, rutę, kon­wa­lię, mię­tę, ko­per, rze­żu­chę. Ogród taki skła­dał się z dwóch czę­ści – pierw­szą sta­no­wił ogró­dek użyt­ko­wy (hor­tus), dru­gą zio­ło­wy (her­bu­la­rius). Zio­ła upra­wia­ne były na pro­sto­kąt­nych grząd­kach. Trzy­ma­no się za­sa­dy, by na jed­nej grząd­ce upra­wiać tyl­ko je­den ga­tu­nek ro­śli­ny, tak aby za­cho­wać czy­stość ga­tun­ku i zmi­ni­ma­li­zo­wać ry­zy­ko po­my­łek. Z tego mni­sze­go roz­pla­no­wa­nia ogro­du póź­niej roz­wi­nął się po­dział upra­wy ro­ślin we­dług ich me­dycz­ne­go za­sto­so­wa­nia: na do­le­gli­wo­ści żo­łąd­ko­we, cho­ro­by ukła­du krą­że­nia, cho­ro­by dróg od­de­cho­wych itd.

Zbie­ra­ne ro­śli­ny były su­szo­ne i prze­cho­wy­wa­ne w spe­cjal­nych po­miesz­cze­niach, któ­re z cza­sem zmie­ni­ły się w klasz­tor­ne ap­te­ki, gdzie prze­ra­bia­no po­zy­ska­ne su­row­ce: cię­to je, roz­cie­ra­no w moź­dzie­rzu i mie­sza­no ze sobą. Wie­le zio­ło­wych le­ków skła­da­ło się na­wet ze stu skład­ni­ków. Be­ne­dyk­ty­ni bu­do­wa­li ko­lej­ne klasz­to­ry i za­kła­da­li nowe ogro­dy. Za­bie­ra­li ze sobą ce­nio­ne ro­śli­ny i na­sio­na, przy­czy­nia­jąc się w ten spo­sób do ich roz­po­wszech­nie­nia w ca­łej Eu­ro­pie. W mni­szych skryp­to­riach ko­pi­ści prze­pi­sy­wa­li oca­la­łe księ­gi sta­ro­żyt­nych au­to­rów, dzie­ła przy­rod­ni­cze, re­cep­tu­ry, ziel­ni­ki, po­rad­ni­ki, opi­sy cho­rób, nie­jed­no­krot­nie wzbo­ga­ca­jąc je o wła­sne no­tat­ki i ry­sun­ki. Za­kon­ni­cy upra­wia­li zio­ła, spo­rzą­dza­li ma­ści, wy­cią­gi, od­wa­ry, le­czy­li miej­sco­wą lud­ność. Z cza­sem sta­li się praw­dzi­wy­mi spe­cja­li­sta­mi w dzie­dzi­nie zio­ło­lecz­nic­twa.

Wzor­co­wy klasz­tor

Do dzi­siej­szych cza­sów za­cho­wa­ły się pla­ny za­ło­żo­ne­go w IX w. klasz­to­ru w Sankt Gal­len w Szwaj­ca­rii. Wi­dać na nim mię­dzy in­ny­mi her­ba­rium, szpi­tal, ga­bi­net le­ka­rza, po­miesz­cze­nie do upusz­cza­nia krwi, ap­te­kę, a tak­że szcze­gó­ło­wo za­pla­no­wa­ny ogród przy­klasz­tor­ny z opi­sem ro­ślin. Dla cho­rych mni­chów bu­do­wa­no in­fir­me­rie, dla ran­nych piel­grzy­mów ho­spi­cja (do­pie­ro od XIX w. na­zwa „ho­spi­cjum” funk­cjo­nu­je jako miej­sce opie­ki nad śmier­tel­nie cho­ry­mi), a dla po­trze­bu­ją­cych po­mo­cy ubo­gich – szpi­ta­le.

W 828 r. Wa­lah­frid Stra­bo, opat klasz­to­ru be­ne­dyk­ty­nów na wy­spie Re­iche­nau, w dzie­le Hor­tu­lus opi­sał dzia­ła­nie wie­lu ro­ślin lecz­ni­czych. Był to tak­że pierw­szy po­etyc­ki pod­ręcz­nik upra­wy ziół w przy­klasz­tor­nych ogro­dach. W po­ema­cie li­czą­cym 444 hek­sa­me­trów Wa­lah­frid Stra­bo wy­chwa­lał ta­kie ro­śli­ny jak mię­ta, rze­żu­cha, fen­kuł, szał­wia, by­li­ca, ko­zie­rad­ka, groch i chrzan. Tak mię­dzy in­ny­mi pi­sał na te­mat ko­pru wło­skie­go: Ko­per wło­ski roz­luź­nia, jak po­wia­da­ją, wzdę­ty żo­łą­dek i sprzy­ja tra­wie­niu, na nowo chód jego wzma­ga­jąc, gdy dłu­go za­tka­ne. Nad­to ko­rzeń one­goż, z wi­nem, na­po­jem Le­na­jo­sa, zmie­sza­ny i tak za­ży­ty, od du­szą­ce­go kasz­lu uwol­ni.

Szkoła w Salerno

Be­ne­dyk­ty­ni za­ło­ży­li tak­że wie­le szkół me­dycz­nych. Naj­słyn­niej­sza znaj­do­wa­ła się w Sa­ler­no, gdzie po­wsta­ła oko­ło 900 r. Jej naj­wy­bit­niej­szym przed­sta­wi­cie­lem był Kon­stan­tyn Afry­kań­czyk (oko­ło 1020–1087), mnich wy­wo­dzą­cy się z pierw­sze­go za­ło­żo­ne­go przez be­ne­dyk­ty­nów opac­twa na Mon­te Cas­si­no. To je­den z naj­więk­szych uczo­nych swo­ich cza­sów, a tak­że za­pa­lo­ny po­dróż­nik zna­ją­cy kil­ka ję­zy­ków ob­cych. Z da­le­kich wy­praw przy­wo­ził eg­zo­tycz­ne zio­ła i przy­pra­wy, tłu­ma­czył tak­że me­dycz­ne księ­gi z ję­zy­ka arab­skie­go. Dzię­ki temu w Eu­ro­pie po­zna­no nowe for­my le­ków, któ­re opra­co­wa­li Ara­bo­wie. Dzie­ła Kon­stan­ty­na Afry­kań­czy­ka sta­ły się pod­sta­wo­wy­mi pod­ręcz­ni­ka­mi w Sa­ler­no. Jed­nym z póź­niej­szych osią­gnięć szko­ły sa­le­riań­skiej jest wy­da­nie ksią­żecz­ki Re­gi­men sa­ni­ta­tis Sa­ler­ni­ta­num de­dy­ko­wa­nej po­wra­ca­ją­ce­mu z wy­pra­wy krzy­żo­wej Ry­szar­do­wi Lwie Ser­ce. Za­war­to w niej prze­pi­sy z za­kre­su hi­gie­ny, die­te­ty­ki i sto­so­wa­nia ro­ślin lecz­ni­czych, pi­sa­ne wier­szem po ła­ci­nie. Po­pu­lar­ność tego nie­wiel­kie­go dzie­ła była ogrom­na, wzna­wia­no je wie­lo­krot­nie i prze­tłu­ma­czo­no na nie­mal wszyst­kie ję­zy­ki eu­ro­pej­skie (tak­że na ję­zyk pol­ski w 1775 r.). Przez kil­ka wie­ków po­pu­la­ry­zo­wa­ło ono wie­dzę o le­kach ro­ślin­nych i ich prak­tycz­nym sto­so­wa­niu.

Uduchowiona zielarka

Naj­bar­dziej zna­ną ko­bie­tą zwią­za­ną ze śre­dnio­wiecz­nym zio­ło­lecz­nic­twem jest nie­wąt­pli­wie św. Hil­de­gar­da z Bin­gen (1098–1179) – prze­ło­żo­na klasz­to­ru be­ne­dyk­ty­nek, zie­lar­ka, znaw­czy­ni me­dy­cy­ny na­tu­ral­nej, kom­po­zy­tor­ka, po­et­ka, mi­stycz­ka. Hil­de­gar­da była zwo­len­nicz­ką me­dy­cy­ny ho­li­stycz­nej, we­dług któ­rej ca­ło­ścio­we le­cze­nie czło­wie­ka opie­ra się na czte­rech pod­sta­wach: ob­sza­rze bo­skim, ko­smicz­nym, cie­le­snym i du­cho­wym. Je­dy­nym spo­so­bem uzdro­wie­nia czło­wie­ka jest upo­rząd­ko­wa­nie wszyst­kich tych ele­men­tów. Hil­de­gar­da jest au­tor­ką dwóch wiel­kich ksiąg me­dycz­nych: Phy­si­ca i Cau­sae et cu­rae. W pierw­szej z nich znaj­du­je się aż dwie­ście roz­dzia­łów po­świę­co­nych ro­śli­nom lecz­ni­czym. Do ksie­ni po po­ra­dę przy­by­wa­li naj­bo­gat­si i naj­zna­mie­nit­si lu­dzie śre­dnio­wie­cza. Co cie­ka­we, dzie­ła Hil­de­gar­dy były za jej ży­cia mało zna­ne, do­pie­ro po śmier­ci świę­tej roz­wi­nął się jej kult, a za­le­ce­nia lecz­ni­cze i ży­wie­nio­we za­war­te w jej pi­smach wie­le osób sto­su­je do dziś. Hil­de­gar­da pod­kre­śla­ła ści­sły zwią­zek po­mię­dzy od­po­wied­nim ży­wie­niem a zdro­wiem. Za­sto­so­wa­nie wła­ści­wej i in­dy­wi­du­al­nie do­bra­nej die­ty to naj­lep­szy spo­sób na za­cho­wa­nie do­brej kon­dy­cji. We­dług św. Hil­de­gar­dy każ­de zio­ło cha­rak­te­ry­zu­je się okre­ślo­ny­mi ce­cha­mi w za­leż­no­ści od tego, jak wpły­wa na or­ga­nizm. Pod­sta­wą od­ży­wia­nia są czte­ry pro­duk­ty: or­kisz, kasz­tan ja­dal­ny, ko­per wło­ski i pi­gwa. Hil­de­gar­da do­ra­dza­ła spo­ży­wa­nie nie­któ­rych owo­ców i wa­rzyw, a tak­że do­da­wa­nie do po­traw wie­lu ziół. Pro­duk­ty po­cho­dze­nia zwie­rzę­ce­go na­ka­zy­wa­ła ja­dać oka­zjo­nal­nie.Żywokost lekarski

Sym­phy­tum of­fi­ci­na­le

Inne na­zwy: kosz­ty­wał, żywy gnat, ży­wo­kost czar­ny

To wie­lo­let­nia by­li­na z ro­dzi­ny ogó­recz­ni­ko­wa­tych. Z du­że­go, roz­ło­ży­ste­go ko­rze­nia – czar­ne­go z wierz­chu, a we­wnątrz bia­łe­go – wy­ra­sta na wy­so­kość do jed­ne­go me­tra roz­ga­łę­zio­na, kan­cia­sta i owło­sio­na ło­dy­ga. Od dołu oto­czo­na jest dłu­gi­mi (do 50 cm) lan­ce­to­wa­ty­mi li­ść­mi o owal­nym kształ­cie i ostrych koń­cach. Li­ście gór­ne są mniej­sze, sie­dzą­ce. Ro­śli­na kwit­nie od maja do lip­ca. Ma wi­szą­ce, fio­le­to­wo­pur­pu­ro­we, rza­dziej bia­łe lub kre­mo­we kwia­ty o dłu­go­ści oko­ło 2 cm. Owo­cem jest roz­łup­nia zło­żo­na z czte­rech roz­łu­pek. Ży­wo­kost po­kry­wa­ją szorst­kie wło­ski.

Wy­stę­po­wa­nie

Ży­wo­kost ro­śnie dzi­ko na te­re­nie Eu­ro­py, pół­noc­nej Azji i Ame­ry­ki Pół­noc­nej. Lubi wil­got­ne gle­by, w Pol­sce wy­stę­pu­je naj­czę­ściej nad brze­ga­mi rzek, je­zior, sta­wów, wzdłuż ro­wów me­lio­ra­cyj­nych, na łą­kach i w pod­mo­kłych la­sach.

Su­ro­wiec lecz­ni­czy: ko­rzeń

Zbiór

Do ce­lów lecz­ni­czych na­da­ją się ko­rze­nie ro­ślin dwu­let­nich, wy­ko­pa­ne je­sie­nią, lub trzy­let­nich, któ­re zbie­ra się wio­sną. Na­le­ży je oczy­ścić z gle­by i czę­ści na­ziem­nych, a na­stęp­nie od­ciąć po­je­dyn­cze zdro­we ko­rze­nie.

Su­sze­nie i prze­cho­wy­wa­nie

Ko­rze­nie płu­cze się pod bie­żą­cą wodą, tnie na mniej­sze ka­wał­ki i pod­da­je su­sze­niu w tem­pe­ra­tu­rze po­wy­żej 40°C. Do­brze wy­su­szo­ny ży­wo­kost po­wi­nien być bia­ła­wy w środ­ku. Szczel­nie opa­ko­wa­ny prze­cho­wu­je się w su­chym i ciem­nym miej­scu.

Dzia­ła­nie lecz­ni­cze

Od­war z ży­wo­ko­stu sto­su­je się do okła­dów na trud­no go­ją­ce się rany, owrzo­dze­nia skó­ry, opa­rze­nia i od­mro­że­nia. Sprosz­ko­wa­ny ko­rzeń wcho­dzi w skład za­sy­pek i ma­ści na od­le­ży­ny, owrzo­dze­nia ży­la­ko­we, ro­pie­ją­ce rany, a utar­te li­ście zie­la przy­kła­da się na nie­groź­ne zła­ma­nia, któ­re nie wy­ma­ga­ją opa­trun­ku gip­so­we­go.

Środ­ki ostroż­no­ści

Ży­wo­ko­stu le­kar­skie­go nie wol­no sto­so­wać do­ust­nie, po­nie­waż może być tok­sycz­ny, pro­wa­dzić do mar­sko­ści wą­tro­by, zmian w płu­cach i no­wo­two­rów. W nie­któ­rych eu­ro­pej­skich kra­jach sprze­daż pre­pa­ra­tów z ży­wo­ko­stu jest za­ka­za­na.

Ole­jek ży­wo­ko­sto­wy przy­spie­sza­ją­cy go­je­nie się ran

Przed spo­rzą­dze­niem olej­ku przez 2 ty­go­dnie ma­ce­ro­wać 100 g wy­su­szo­ne­go ko­rze­nia ży­wo­ko­stu w 50 ml wy­so­kiej ja­ko­ści oli­wy. Na­stęp­nie przy­go­to­wać szklan­kę ole­ju ry­cy­no­we­go, 20 kro­pli olej­ku la­wen­do­we­go i 40 g wo­sku psz­cze­le­go. Od­ce­dzić oli­wę i ży­wo­kost. W garn­ku roz­pu­ścić ole­je i wszyst­ko wy­mie­szać. Prze­lać do ma­łych sło­icz­ków z ciem­ne­go szkła, ostu­dzić i szczel­nie za­mknąć. Go­to­wym pre­pa­ra­tem sma­ro­wać zmie­nio­ne cho­ro­bo­wo miej­sca.

Od­war na okła­dy

Szklan­kę ko­rze­ni go­to­wać w 2–3 l wody mniej wię­cej przez 10 mi­nut. Na­stęp­nie od­sta­wić pod przy­kry­ciem na ko­lej­ne 10 mi­nut. Prze­ce­dzić i ostu­dzić do tem­pe­ra­tu­ry cia­ła. Zio­ła owi­nąć gazą i przy­ło­żyć na ½ go­dzi­ny na ro­pień lub otwar­ty wrzód. Okła­dy wy­ko­ny­wać 2 razy dzien­nie.

Mik­stu­ra ze świe­że­go ko­rze­nia ży­wo­ko­stu

Świe­ży ko­rzeń do­kład­nie umyć i wy­szo­ro­wać, po­ciąć na małe ka­wał­ki. Na­peł­nić nim bu­tel­kę aż po samą szyj­kę. Za­lać wód­ką i szczel­nie za­mknąć. Od­sta­wić na 2 ty­go­dnie w cie­płe miej­sce. Po tym cza­sie prze­ce­dzić przez gę­ste sit­ko lub gazę. Go­to­wą mik­stu­rą sma­ro­wać cho­re i opuch­nię­te miej­sca (np. sta­wy w sta­nach za­pal­nych, obrzę­ki wo­kół zła­ma­nych ko­ści).

Ży­wo­kost – klasz­tor­ny spo­sób na zdro­we ko­ści

Na­zwa ro­śli­ny zna­czy tyle co „żywi”, czy­li goi kość. Wła­ści­wo­ści re­ge­ne­ru­ją­ce tkan­ki me­dy­cy­na klasz­tor­na po­zna­ła już wie­le wie­ków temu. W XI w. św. Hil­de­gar­da za­le­ca­ła ży­wo­kost zwłasz­cza na zła­ma­nia ko­ści – twier­dzi­ła, że okła­dy uła­twia­ją zra­sta­nie się ko­ści, przy­spie­sza­ją go­je­nie się zwich­nięć i ła­go­dzą obrzę­ki. Od daw­na ży­wo­kost le­kar­ski sta­no­wi lek pierw­szej po­mo­cy, gdyż za­war­ta w nim alan­to­ina prze­ni­ka w głąb tka­nek. Bo­ni­fra­trzy po­le­ca­ją sto­so­wa­nie pap­ki ze świe­że­go ko­rze­nia zio­ła na rany, wrzo­dy, stłu­cze­nia, zwich­nię­cia, skrę­ce­nia, ska­zę mo­cza­no­wą, ar­tre­tyzm, krwa­wią­ce he­mo­ro­idy, ży­la­ki, za­pa­le­nie żył, opuch­nię­cia oraz po­pa­rze­nia.

Olej ży­wo­ko­sto­wy do sma­ro­wa­nia bo­le­snych miejsc

Do sło­ika na­le­ży wrzu­cić 50 g roz­drob­nio­ne­go świe­że­go ko­rze­nia ży­wo­ko­stu i wlać ½ l ole­ju lnia­ne­go. Sło­ik wsta­wić do garn­ka z wodą, tak jak do pa­ste­ry­za­cji, i go­to­wać oko­ło 30 mi­nut. Po tym cza­sie wy­łą­czyć gaz, za­mie­szać za­war­tość sło­ika i zo­sta­wić wszyst­ko w go­rą­cej wo­dzie na noc lub kil­ka go­dzin, aby olej wchło­nął cen­ne skład­ni­ki. Rano zno­wu pod­grzać, aby olej na­brał lżej­szej kon­sy­sten­cji, prze­ce­dzić i prze­lać do mniej­sze­go sło­ika. Sma­ro­wać bo­lą­ce miej­sca kil­ka razy dzien­nie.