Zioła w domowym ogrodzie - ebook

Wstęp

Uprawa ziół w ogródku lub w domu, na parapecie czy na balkonie jest przyjemnym i pożytecznym zajęciem. Możemy się zrelaksować, odstresować oraz uzyskujemy zioła własnej produkcji, bez środków chemicznych. O tym, że zioła korzystnie wpływają na zdrowie, nikogo już dzisiaj nie trzeba przekonywać. Liczne badania naukowe potwierdzają ich skuteczność w leczeniu wielu chorób i dolegliwości, takich jak niestrawność, nadciśnienie, trądzik, łuszczyca, żółtaczka, cukrzyca i inne. Starajmy się korzystać z roślin zielarskich, najpierw wykorzystując je w postaci naparów, okładów, maści czy proszków. Przypomnijmy lekarzom, że zioła to leki, które powinni bez obaw przepisywać pacjentom. Nie bójmy się też stosować ich jako aromatyczne przyprawy w codziennej diecie oraz jako naturalne kosmetyki pomagające zadbać o zdrowy wygląd skóry i włosów.

UPRAWA NA GRZĄDCE

I. Gleba. Grządki pod uprawę ziół powinniśmy założyć na glebie żyznej, przepuszczalnej, zasobnej w próchnicę, szybko się nagrzewającej. Jeśli na działce występuje gleba gliniasta, ciężka, można ją ulepszyć, mieszając ją z piaskiem, żwirem, kompostem lub ziemią próchniczną. Gleby lekkie, piaszczyste należy wymieszać z ziemią próchniczną, kompostem, obornikiem albo nawozami zielonymi. Większość ziół wymaga gleby o odczynie bliskim obojętnemu (pH 6,5), dlatego należy go kontrolować, a w razie konieczności stosować wapnowanie (tabela 1). Glebę pod uprawę ziół przygotowuje się tak samo, jak tę pod uprawę warzyw. Jeśli siejemy lub sadzimy wiosną, rok wcześniej jesienią gleba powinna zostać dokładnie obrócona szpadlem na głębokość 25–35 centymetrów, a wiosną wzruszona motyką trzyzębną na głębokość 20 centymetrów i wyrównana grabiami.

II. Stanowisko. Grządka powinna być zlokalizowana w miejscu dobrze nasłonecznionym i osłoniętym od wiatrów, gdyż zioła w większości są roślinami ciepłolubnymi. Jako naturalne osłony można zastosować ściany budynków, żywopłoty, palisadki wysokie rośliny jednoroczne: słonecznik, kukurydzę. Grządka z ziołami nie musi być duża, wystarczą 2–3 metry kwadratowe. Należy pamiętać o właściwym rozmieszczeniu roślin: na rabacie okrągłej najwyższe sadzimy w środku, natomiast na rabacie jednostronnej najwyższe posadźmy przy murze lub żywopłocie.

Tabela 1. Dawki wapna nawozowego (g/m²) potrzebne do doprowadzenia odczynu gleby do obojętnego (według Olgierda Nowosielskiego)

Aktualne pH gleby

Dawki wapna nawozowego (g/m2) na gleby

lekkie

średnie

ciężkie

5,4

160

500

1000

5,6

150

460

900

5,8

130

400

800

6,0

110

340

700

6,2

90

280

600

III. Zmianowanie. Jeżeli na grządkach prowadzimy już uprawę innych roślin, na przykład warzywnych czy ozdobnych, wprowadzając zioła, należy pamiętać o zasadach prawidłowego zmianowania, czyli następstwa roślin po sobie na danym polu. Należy zaplanować płodozmian na wiele lat, aby najpierw na grządce rosły rośliny poprawiające żyzność gleby, głęboko korzeniące się, ocieniające i odchwaszczające glebę (rośliny strączkowe, warzywne, rośliny z rodziny bobowatych), a kończyły je rośliny o odmiennych właściwościach (zioła, rośliny zbożowe). Najlepszym przedplonem dla ziół są warzywa, głównie ziemniaki i buraki, ponieważ pozostawiają glebę odchwaszczoną i zasobną w składniki pokarmowe. Również rośliny strączkowe zapewniają dużo azotu i resztek pożniwnych.

IV. Rozmnażanie. Zioła rozmnażamy generatywnie przez wysiew nasion bezpośrednio na grządki lub do skrzynek, wielodoniczek w tunelach, szklarniach czy na domowych parapetach. Uzyskana w ten sposób rozsada to młode rośliny przeznaczone do przesadzenia na grządki lub do dużych pojemników. Rozmnażanie wegetatywne stosuje się przy roślinach niewytwarzających nasion. Z rośliny matecznej pobieramy sadzonki z części podziemnych – korzeni, kłączy, rozłogów – i sadzimy je bezpośrednio w glebie, oraz z pędów nadziemnych – gałązek, które trzeba ukorzenić w odkwaszonym torfie i zapewnić dużą wilgotność powietrza, przykrywając słoikiem.

V. Nawożenie. W uprawie nie tylko ziół, ale wszystkich roślin jadalnych, nie powinno się używać nawozów sztucznych. Stosowane długo i w nadmiarze kumulują się w roślinie, a później działają toksycznie na organizmy żywe oraz glebę, powodując jej zasolenie. Najlepsze są nawozy organiczne: świeży naturalny obornik, obornik granulowany, kompost, gnojówka zwierzęca, gnojówka roślinna, nawozy zielone. Stosowane w zalecanych dawkach są łatwo przyswajalne dla roślin, nieszkodliwe dla gleby i ludzi. Obornik naturalny stosuje się pod roślinę poprzednią lub przed głębokim przekopaniem gleby na jesień. Kompost i granulowany obornik stosuje się wiosną i płytko miesza z glebą. Jedynym mankamentem nawozów naturalnych jest ich niemiła woń, która najdłużej utrzymuje się przy obornikach (2–3 dni).

Zioła mają różne wymagania glebowe. Najlepszych gleb potrzebują arcydzięgiel, lubczyk, kminek, mięta, melisa, szałwia, koper i ostropest, średnio wymagające są majeranek i kozłek, a na najsłabszych glebach urosną rumianek, kolendra i tymianek. Oczywiście nawożenie na pewno zwiększy plony, zapewniając wszystkim roślinom dogodne warunki do wzrostu.

Przepis na kompost

Kompostownik zakładamy w ustronnym miejscu, zasłoniętym krzewami, zacienionym i wilgotnym. Na dno należy położyć gałęzie lub słomę, aby zapewnić kompostowi dopływ powietrza. Można (ale nie jest to konieczne) zrobić obudowę z desek lub kupić gotowy kompostownik. Wystarczy wrzucać na kompostownik odpadki organiczne z ogrodu (chwasty bez zawiązanych nasion; nie wrzucać chorych części roślin) i z kuchni (z wyjątkiem mięsa, kości, tłuszczu, owoców cytrusowych). Dobrze jest polać pryzmę kompostową nawozem azotowym (gnojówką) oraz szczepionką z drożdży piekarskich rozpuszczonych w wodzie i zmieszanych z cukrem (100 gramów drożdży, 1 szklanka cukru, 10 litrów lekko ciepłej wody, na przykład nagrzanej w wiaderku na słońcu). Dodatki te przyspieszą rozkład materii organicznej.

Przepis na gnojówkę ekologiczną

Wiaderko należy wypełnić do połowy mieszanką polnych ziół (pokrzywy, skrzypu, wrotyczu, glistnika jaskółczego ziela, żywokostu), następnie uzupełnić pojemnik deszczówką, przykryć deseczką lub grubym materiałem przepuszczającym powietrze. Wiaderko odstawiamy w zacienione miejsce na 3–4 tygodnie. Im wyższa temperatura, tym fermentacja przebiega szybciej. Gnojówkę można zamieszać co parę dni. Należy zwrócić uwagę, aby pojemnik stał z dala od uczęszczanych miejsc, gdyż będzie dochodził z niego nieprzyjemny zapach. Używać do podlewania roślin, rozcieńczając w proporcji 1 litr gnojówki na 10 litrów wody.

VI. Pielęgnacja. Aby uzyskać obfity, zdrowy plon, należy pamiętać o regularnym spulchnianiu gleby wokół roślin, wyrywaniu chwastów, podlewaniu, przerzedzaniu młodych roślin, usuwaniu pędów kwiatostanowych przy ziołach uprawianych ze względu na korzeń i liść. Należy też zwalczać szkodniki oraz co parę lat odmładzać wieloletnie rośliny i zabezpieczać te wrażliwe przed zimą.

Przepis na środek owadobójczy z nafty

50 mililitrów nafty (oświetleniowej), 50 mililitrów mydła potasowego, 50 mililitrów denaturatu i 2 litry wody wlać do opryskiwacza. Opryskiwać rośliny zapobiegawczo i przy występowaniu mszyc, skoczków, bruzdnic i innych szkodników.

Przepis na środek owadobójczy z wrotyczu pospolitego

5 kwiatostanów wrotyczu (suchych lub świeżych) zalać 1 litrem wody i gotować na wolnym ogniu przez 5 minut. Wywar ostudzić i opryskiwać rośliny zaatakowane przez wszelkie szkodniki.

Przepis na środek grzybobójczy z czosnku

4 rozgniecione ząbki czosnku wrzucamy do litrowej plastikowej butelki, zalewamy zimną wodą i pozostawiamy na 2 dni. Po tym czasie macerat przecedzamy przez gazę i wlewamy do opryskiwacza.

Przepis na środek grzybobójczy z orzecha włoskiego

10 wysuszonych liści orzecha (mogą też być gałązki lub kora) zalać 1 litrem wody i gotować na małym ogniu przez 2 minuty. Wywar ostudzić, przefiltrować i opryskiwać chore części roślin. Należy założyć rękawice, bo wywar farbuje skórę (można go też użyć jako środek wzmacniający i farbę do ciemnych włosów).

VII. Allelopatia. Sąsiadujące ze sobą rośliny oddziałują na siebie, wydzielają bowiem substancje z korzeni (bezpośrednio do gleby), z liści (wymywane do gleby przez opady), a także z całej rośliny w postaci substancji lotnych. Oddziaływanie może być korzystne (odstraszające szkodniki), jak i niekorzystne (zahamowanie wzrostu). Zioła mają w większości korzystny wpływ na inne rośliny uprawne (warzywa, drzewa i krzewy owocowe), jak i na siebie nawzajem (tabela 2).

Tabela 2. Wzajemne oddziaływanie roślin zielarskich i warzywnych (allelopatia)

+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Zioła | Wpływ korzystny na: | Wpływ niekorzystny na: |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Bazylia pospolita | szparagi, pomidor, ogórek, warzywa kapustne | ruta, majeranek |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Bylica estragon | ogórek, drzewa owocowe, lubczyk, warzywa kapustne | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Bylica piołun | porzeczka; ogranicza szkodniki (mszyce, bielinek, pchełki, ślimaki) | większość ziół, koper |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Cząber ogrodowy | koper, burak, cebula | fasola |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Hyzop lekarski | piołun, brokuł, kapusta, winorośl | rzodkiewka |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Kminek pospolity | groch | fasola, cebula, czosnek, bylica piołun |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Kolendra siewna | burak, anyż | fasola, koper włoski, koper ogrodowy |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Koper ogrodowy | fasola, ogórek, kapusta, burak, marchew, sałata, cebula | groch, marchew, kalarepa, koper ogrodowy, kminek, pomidor, fasola, kolendra, bylica piołun |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Koper włoski | kapusta, groch, roszponka, ogórek, | fasola, pomidor, kminek, kalarepa, bylica |
| | | |
| | sałata, szałwia, cykoria | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Kozłek lekarski | wiele warzyw; przywabia dżdżownice | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Lawenda wąskolistna | większość roślin | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Majeranek ogrodowy | koper, cebula, warzywa kapustne | fasola, bazylia, ruta |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Mięta pieprzowa | brokuły, pokrzywa, kapusta, marchew, sałata, pomidor, fasola, groch | rumianek |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Nagietek lekarski | pomidor | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Nasturcja pospolita | dynia, drzewa owocowe, ziemniak, pomidor, fasola, róża | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Ogórecznik lekarski | dynia, kalarepa, rośliny kapustne, cukinia, truskawka, pomidor | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Pietruszka zwyczajna | rzodkiewka, rzodkiew, pomidor, cebula, aksamitka | sałata |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Rumianek pospolity | cebula, czosnek, mięta, warzywa kapustne | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Szałwia lekarska | fasola, koper włoski, kapusta, marchew, rozmaryn, róża | bylica piołun |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+
| Tymianek pospolity | truskawka, większość warzyw; odstrasza mszyce | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------+

UPRAWA W POJEMNIKACH

I. Stanowisko. Głównym czynnikiem ograniczającym uprawę w mieszkaniach jest mała ilość światła od jesieni do wiosny. Nawet jeśli zapewnimy roślinom dobrą glebę i nawóz, brak światła będzie ograniczał ich wzrost. Dlatego najlepszym stanowiskiem jest parapet od strony południowej oraz zachodniej i wschodniej. Można też doświetlać rośliny lampami jarzeniowymi (świetlówkami) o mocy 40 watów przez 10 godzin dziennie.

II. Wysiew nasion. Wysiew nasion do plastikowych pojemników rozpoczynamy pod koniec lutego. Pojemniki powinny mieć otwory w dnie i zostać wyposażone w podstawki, żeby nadmiar wody mógł swobodnie odpływać. Można wykorzystać w tym celu opakowania po żywności. Wysiew nasion do pojemników przyspiesza rozwój roślin, gdyż na grządkach robimy to dopiero w kwietniu. Nasiona małe siejemy rzutowo (równomiernie na całej powierzchni ziemi) i gniazdowo (po kilka w jednym miejscu), a nasiona duże punktowo (pojedynczo w odstępach). Gdy wszystkie rośliny wzejdą i podrosną, należy je przerwać, aby miały wystarczająco dużo miejsca do wzrostu. Sadzonki podziemne sadzi się wiosną, również do pojemników, ale tutaj należy zastosować większe donice, skrzynki i wiaderka. Zioła wieloletnie uprawia się przeważnie w doniczkach w cyklu rocznym, ze względu na to, że znacznie się rozrastają. Wyjątek stanowią szczypiorek, rozmaryn, melisa i tymianek, które można uprawiać przez kilka lat.

III. Podłoże. W przypadku uprawy w pojemnikach składa się ono z mieszanki torfu odkwaszonego, ziemi ogrodniczej z dodatkiem piasku, który rozluźnia podłoże, lub gliniastej gleby gruntowej, która zwiększa jego zwięzłość (przykładowa mieszanka: 60% torfu odkwaszonego, 30% gleby gliniastej, gruntowej, 10% piasku). Torf kupujemy, glebę i piasek należy pozyskać z działki lub z czystych, pozamiejskich łąk i pól.

IV. Pielęgnacja. W przypadku wysiewu w pojemnikach trzeba zwrócić szczególną uwagę na utrzymanie odpowiedniej wilgotności podłoża. Nie wolno roślin zalewać, aby nie stały w wodzie, ani przesuszać. W pojemnikach gleba przesycha bardzo szybko, woda szybko wyparowuje. Częstotliwość podlewania roślin dostosowujemy, obserwując, kiedy gleba przesycha. Zależy to od wielkości pojemnika oraz od temperatury. Małe wielodoniczki podlewamy raz dziennie, a duże, pojedyncze rzadziej. Obficiej będziemy podlewać podczas upałów i przy dużym nasłonecznieniu. Rośliny starsze lub te, które szybko się rozrosły, należy przesadzać zależnie od ilości miejsca, jakim dysponujemy. Najczęściej dotyczy to roślin wieloletnich, krzewiastych lub krzewinek rosnących na balkonie (lawenda, hyzop, melisa, rozmaryn, szałwia, tymianek). Ważne jest, aby przy zbiorze tych roślin cięcie prowadzić w sposób estetyczny i formować kulisty, dekoracyjny kształt. Rośliny przesadzamy wiosną. Wczesną wiosną można też delikatnie przyciąć pędy.

V. Nawożenie. Podłoże można wymieszać z niewielką ilością granulowanego obornika lub kompostu w proporcji 1:20 albo podlewać rośliny płynnymi nawozami tydzień po wykiełkowaniu lub przesadzeniu. W sprzedaży są dostępne nawozy płynne przeznaczone do ziół zawierające guano i biohumus. Można też zastosować gnojówkę roślinną własnej produkcji, rozcieńczoną wodą w stosunku 1:10. Można też stosować obornik granulowany, wcześniej namoczony i rozcieńczony w proporcji 1:10. Nawozy płynne wlewamy do podstawek, aby nie miały bezpośredniego kontaktu z liśćmi. Należy pamiętać, że zioła wymagają obojętnego odczynu (pH) podłoża. Aby go utrzymać, można dodawać do niego wysuszone, zmiażdżone skorupki jaj lub użyć kredy (na przykład malarskiej), najczęściej w ilości 100 gramów na 10 litrów gleby.

VI. Przechowywanie ziół. Aby zachować cenne właściwości lecznicze ziół należy zadbać o to, by były prawidłowo wysuszone – zalecenia są podane w części szczegółowej – oraz właściwie przechowywane. Surowiec zielarski w postaci ziela, liści, kwiatów, owoców czy innych przeważnie zachowuje swą trwałość do 3 lat. Aby ten czas przedłużyć należy przechowywać zioła w szczelnych pojemnikach, najlepiej szklanych, czasami plastikowych. W takich pojemnikach surowiec jest zabezpieczony przed wilgocią, szkodnikami i utratą aromatu. Torebki papierowe dopuszcza się w przypadku ziół nie zawierających olejków eterycznych – należy je przechowywać w miejscu suchym i nie narażonym na szkodniki magazynowe, głównie mole. Nie zaleca się przechowywania ziół zawieszonych w pęczkach w pomieszczeniach, gdyż szybko tracą swe właściwości i pokrywają się warstwą kurzu. Zanim włożymy surowiec do pojemników warto go rozdrobnić, pociąć nożem czy wykruszyć. Należy pamiętać, żeby nie miażdżyć ziela lub liści z roślin aromatycznych – zawierających olejki eteryczne (mięta, melisa, bazylia, oregano, lawenda, szałwia, tymianek, bylice, rumianek, krwawnik, kopry, kminek, lubczyk) – gdyż spowoduje to straty olejku. Na pojemnikach warto umieścić nazwę rośliny oraz datę zbioru, pozwoli to na uniknięcie pomyłek i szybkie znalezienie potrzebnego zioła. Dobrym sposobem dla zaawansowanych zielarzy jest sporządzanie przetworów ziołowych (nalewek, syropów, intraktów, octów ziołowych, wyciągów olejowych); pozwala to na uzyskanie gotowego leku roślinnego i zaoszczędzenie miejsca przy przechowywaniu. Zioła przechowujemy w miejscu niedostępnym dla dzieci oraz zacienionym, bez narażenia opakowań na bezpośrednie działanie światła.1 Aloes drzewiasty Aloe arborescens

jest wieloletnim sukulentem, w liściach gromadzi wodę, którą wykorzystuje w czasie suszy. W naturze rośnie w klimacie równikowym jako półkrzew, tworząc gęste kępy o wysokości 3 metrów. Łodyga aloesu jest lekko zdrewniała, składa się z licznych mięsistych, jasnozielonych liści, lancetowato wydłużonych, z ząbkami na brzegach. Zakwita tylko w warunkach naturalnych, wypuszczając pęd kwiatostanowy o długości 1 metra z drobnymi czerwonymi lub żółtymi dzwonkowatymi kwiatami.

ZASTOSOWANIE

Galaretowaty sok uzyskiwany ze świeżych liści aloesu jest surowcem leczniczym. Stosowany wewnętrznie działa przeczyszczająco, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego, jelitowego i żółci, obniża poziom cukru i cholesterolu. Znacznie wzmacnia układ odpornościowy, jest stosowany przy wrzodach i skurczach mięśni. Stosowany zewnętrznie na skórę wykazuje właściwości regeneracyjne, przeciwbólowe i przeciwświądowe. Działa przeciwzapalnie i odkażająco, jest doskonały na oparzenia, a także przyspiesza gojenie ran, wysypek alergicznych, podrażnień, łagodzi ukąszenia owadów, działa leczniczo w przypadku blizn, odmrożeń, owrzodzeń i pęknięć skóry. Zawiera naturalne filtry UV.

UPRAWA W POJEMNIKACH

Aloes należy do roślin wieloletnich. W Polsce jest uprawiany jako roślina doniczkowa, gdyż w gruncie przemarza już przy temperaturze -1°C. W pojemnikach osiąga mniejsze rozmiary niż w naturze, ale zachowuje swoje właściwości lecznicze.

• Wymagania. Najlepszym miejscem do uprawy jest parapet o wystawie wschodniej lub zachodniej. Aloes nie lubi silnego słońca (liście przebarwiają się na czerwono) ani silnego zacienienia (rośnie słabo i nie wytwarza mięsistych liści).

• Siew/sadzenie. Młode rośliny aloesu można zakupić lub pozyskać sadzonki ze starszych roślin – wystarczy szczytowy pęd lub odrost korzeniowy z kilkoma liśćmi, który należy wsadzić bezpośrednio do wilgotnej ziemi ogrodniczej wymieszanej z piaskiem lub kompostem w proporcji 1:1. Rośliny ukorzeniają się szybko (około 4 tygodnie), nie wymagają przykrywania folią ani słoikiem, z łatwością wypuszczają nowe liście.

• Nawożenie. Wiosną można zastosować nawożenie dostępnymi na rynku preparatami naturalnymi do roślin doniczkowych w dawce podanej na opakowaniu.

• Pielęgnacja. Aloes jest łatwy w uprawie, szybko rośnie i tworzy pędy u podstawy. Nie lubi jedynie nadmiaru wody: korzenie zalewane wodą gniją i roślina, nie mogąc pobierać wody, więdnie. Należy podlewać umiarkowanie, nie dopuszczać także do długotrwałego przesuszenia bryły korzeniowej. Aloes należy przesadzać wiosną w miarę rozrostu części nadziemnej, jeśli roślina rośnie szybko – nawet co roku. Starsze okazy można odmłodzić przez ukorzenienie kilku pędów, a pozostałe liście wykorzystać jako źródło soku.

ZBIÓR

Liście zrywamy z roślin trzyletnich, wtedy zawierają najwięcej substancji leczniczych. Najlepiej zbierać liście najstarsze – dolne z roślin niepodlewanych przed zbiorem przez okres 1–2 tygodni. Dodatkowym zabiegiem zwiększającym ilość biostymulatorów w liściach jest przechowywanie ich przez kilka dni w lodówce, gdyż brak światła i chłód sprzyjają korzystnym przemianom biochemicznym aloesu.