Globalny minotaur - ebook

Rozdział 1 Wprowadzenie

Moment roku 2008

Nic nie uczłowiecza nas tak, jak aporia – ów stan silnego pomieszania, pojawiający się, gdy to, co uznawaliśmy za pewne, rozpada się na kawałki; gdy nagle znajdujemy się w impasie, niezdolni wyjaśnić tego, co widzimy, czego dotykamy i co słyszymy. W tych rzadkich chwilach nasz rozum mężnie usiłuje pojąć to, co rejestrują zmysły; aporia budzi w nas pokorę i przygotowuje umysł na przyjęcie wcześniej niemożliwej do zniesienia prawdy. A kiedy aporia zarzuca swoją sieć na całą ludzkość, siłą rzeczy zaczynamy zdawać sobie sprawę, że znajdujemy się w szczególnym momencie dziejów. Wrzesień 2008 roku był właśnie takim momentem.

Cały świat przeżył zaskoczenie, jakiego nie doświadczył od 1929 roku. Zniknęły nagle wszystkie oczywistości, które kazano nam uznawać przez dziesięciolecia tresury – a wraz z nimi około 40 bilionów dolarów globalnego kapitału, 14 bilionów dolarów majątku gospodarstw domowych, 700 tysięcy amerykańskich miejsc pracy (znikających każdego miesiąca), niezliczone domy przejęte przez banki... Lista jest prawie tak długa, jak ogromne są wymieniane liczby.

Zbiorowa aporia została wzmocniona przez reakcję rządów, które dotychczas uparcie obstawały przy fiskalnym konserwatyzmie, stanowiącym bodaj ostatnią masową ideologię ocalałą z XX wieku: zaczęto wprowadzać biliony dolarów, euro, jenów itd. w obręb systemu finansowego, który jeszcze kilka miesięcy wcześniej był w fazie ekspansji, ciesząc się oszałamiającymi zyskami i prowokacyjnie deklarując, że znalazł garnek pełen złota na krańcu zglobalizowanej tęczy. A kiedy ta reakcja okazała się zbyt słaba, naszych prezydentów i premierów, ludzi o nienagannych neoliberalnych, antyetatystycznych referencjach, ogarnęło szaleństwo nacjonalizowania banków, firm ubezpieczeniowych i firm z branży samochodowej, przy którym zbladły nawet wyczyny Lenina po 1917 roku.

W odróżnieniu od wcześniejszych kryzysów, takich jak kryzys dotcomów w 2001 roku, recesja z 1991 roku, Czarny Poniedziałek, południowoamerykańska klęska gospodarcza lat osiemdziesiątych, ześlizgnięcie się Trzeciego Świata w pułapkę długu; nawet od niszczącego brytyjskiego i amerykańskiego kryzysu wczesnych lat osiemdziesiątych, ten kryzys nie jest ograniczony do konkretnego regionu geograficznego, klasy społecznej czy sektora gospodarki. Wszystkie poprzednie kryzysy były w pewnym sensie lokalne. Ci, którzy na dłuższą metę odczuli ich skutki, zwykle nie mieli większego znaczenia dla sprawujących władzę, a jeśli to uprzywilejowani cierpieli (jak w wypadku Czarnego Poniedziałku i upadku funduszu hedgingowego LTCM w 1998 roku lub bańki dotcomów dwa lata później), władze przychodziły na pomoc szybko i skutecznie.

Kryzys 2008 roku, przeciwnie, był druzgocący zarówno dla całego świata, jak i dla neoliberalnego centrum. Co więcej, jego skutki dadzą się odczuć jeszcze przez bardzo, bardzo długi czas. W Wielkiej Brytanii stanowił on prawdopodobnie pierwszy od niepamiętnych czasów kryzys, który dotknął bogatsze regiony na południu. W Stanach Zjednoczonych, choć kryzys subprime rozpoczął się wśród mniej zamożnych obywateli tego wielkiego kraju, rozprzestrzenił się na całą uprzywilejowaną klasę średnią, na jej grodzone osiedla, zielone przedmieścia i uniwersytety Ivy League, gdzie gromadzą się zamożni ludzie aspirujący do lepszej pozycji społeczno-ekonomicznej. Utrzymujący się uparcie kryzys wstrząsa całą Europą, grożąc zniszczeniem europejskich złudzeń, którymi karmiliśmy się od sześćdziesięciu lat. Odwracają się kierunki migracji: pracownicy polscy i irlandzcy porzucają zarówno Dublin, jak i Londyn na rzecz Warszawy i Melbourne. Nawet Chiny, znane z tego, że wymknęły się kryzysowi dzięki dobrym wskaźnikom wzrostu gospodarczego w dobie globalnej recesji, mają problemy z powodu spadku udziału konsumpcji w całości dochodów i polegania na państwowych projektach inwestycyjnych, które niepokojąco nabierają cech bańki – dwa zjawiska niewróżące dobrze w czasach, gdy długoterminowa zdolność reszty świata do wchłaniania nadwyżek handlowych tego kraju pozostaje wątpliwa.

Do samej aporii należy dodać fakt, iż władcy tego świata dają po sobie poznać, że również są bezradni wobec nowych przekształceń rzeczywistości. W październiku 2008 roku Alan Greenspan, były przewodniczący Systemu Rezerwy Federalnej (Fed) i człowiek postrzegany jako współczesny Merlin, przyznał: „w modelu, który uznawałem za kluczową strukturę określającą to, jak działa świat, tkwił błąd”. Dwa miesiące później Larry Summers, były sekretarz skarbu prezydenta Clintona i główny doradca ekonomiczny (szef Krajowej Rady Gospodarczej) prezydenta-elekta Obamy, stwierdził, że „robić za mało w obliczu kryzysu to większe zagrożenie, niż robić za dużo”. Jeśli Wielki Mag wyznaje, że jego magia opierała się na błędnym modelu działania świata, a przywódca prezydenckich doradców ekonomicznych proponuje, by pozbyć się ostrożności, obywatele otrzymują jasny przekaz: nasz statek płynie przez zdradzieckie i niezbadane wody, załoga jest zdezorientowana, a kapitan przerażony.

Wkroczyliśmy zatem w stan namacalnej, dotykającej nas wszystkich aporii. Pełne niepokoju niedowierzanie zastąpiło intelektualną opieszałość. Rozwiał się autorytet postaci u władzy. Strategie polityczne w oczywisty sposób pisano na kolanie. Niemal natychmiast zagubiona publiczność zaczęła zwracać swoje czułki we wszystkich możliwych kierunkach, desperacko poszukując objaśnień przyczyn i natury tego, czego uderzenie właśnie odczuła. Jakby po to, aby udowodnić, że podaż nie potrzebuje dodatkowych zachęt, kiedy obecny jest popyt, ożywiły się prasy drukarskie. Jedna po drugiej pojawiały się książki, artykuły, dłuższe eseje, a nawet filmy, zalewając nas potokiem wyjaśnień, co poszło nie tak. Jednak choć zaszokowany świat zawsze wytwarza teorie na temat swojego położenia, nadprodukcja wyjaśnień nie gwarantuje rozstrzygnięcia aporii.