Historia badań źródeł Dniestru - ebook

Historia badań źródeł Dniestru. Od Herodota do dzisiejszych badań geografów warszawskich i lwowskich

History of search for the Dnister river springs. From Herodotus
till up-to-date studies of Warsaw and Lwow geographers

Abstract: The oldest work mentioning Dnister is The History by Herodotus. Some remarks about the river are in Strabon, Plinius the Older, Ptolemeius and Constantine Porphyrogeneta works as well as in early Slavic writings (done in old Russian cloisters). In the late XVth century Polish historian Jan Dlugosz described the location of one of the upper streams of Dnister, called Dubowy, as the main spring of the river. Dlugosz mentioned the castle “Sobien” close to the spring, which actually is located much more northwards, by the river San, which belongs to the Baltic sea catchments. Carl Benoni, in the XIXth, evidenced Dubowy is not the main stream, and the proper springs are several kilometers far, over Voltche village underlying the Rozlutch Hills. Some other studies indicated that the upper Dnister inflows: the Strviaz and Striy rivers are equiponderant with the Dnister itself, so from hydrographic point of view it is quite difficult to define which one of them is the main river. Present discussion over Dnister springs is closed by the studies of Yaroslav Tyryk, Ukrainian geographer living in one of the villages neighboring the proper springs. He formulated hypothesis based on etymological and historical assumption concerning the castle Sobien. Sobane in Ukrainian means the tradition of making fires in the shortest night of the year. During the raids of Crimean Tatars local fortifications, situated on elevated places along the Dnister valley, alarmed each other by fire signs. Thus according to Tyryk one of those points could have been called Soben. He defines its possible location on one of the lateral branches leaving the main hill range over the proper Dnister springs.

Key words: Dnister river – Ukraine – springs – history of research

Słowa kluczowe: Ukraina – Dniestr – historia badań, źródła rzek

Chociaż pierwsza wzmianka o źródłach Dniestru liczy prawie dwa i pół tysiąca lat, to jeszcze niewiele ponad sto lat temu ich położenie określano błędnie, pomimo prowadzonej już wówczas terenowej kwerendy. To, że – paradoksalnie – dzieje badań źródeł Dniestru nadal nie są zamknięte, wykazała realizowana w ostatnich latach współpraca badawcza między Wydziałem Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego i Wydziału Geografii Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franka, dotycząca doliny Dniestru.¹ Pozwoliła ona ukazać nieznane dotąd przesłanki, rzucając nowe światło na historię poznania źródeł tej rzeki.

Najstarszą pracą, w której znajdujemy wzmiankę o Dniestrze, są Dzieje Herodota. Ten znakomity historyk i geograf, żyjący w V w. p.n.e., odwiedził podczas jednej ze swoich licznych podróży czarnomorskie wybrzeże w okolicach ujścia Dniestru, gdzie istniały wówczas greckie osady handlowe (kolonia Tyras). Nie ma dowodów na to, aby odbył on wędrówkę w górę rzeki, tak więc informacje dotyczące górnego biegu Dniestru uzyskał zapewne od kupców, którzy zapuszczali się w głąb lądu.

W czwartej księdze Dziejów noszącej tytuł „Melpomene” Herodot pisze, że Tyres przybywa z północy i wypływa z wielkiego jeziora. Interpretacja­ tej wypowiedzi nie jest jednoznaczna, zwłaszcza że polskie, rosyjskie, czy ukraińskie przekłady Dziejów nieco się różnią. Fragment ten w poszczególnych tłumaczeniach przedstawia się następująco:

– Tyres; przybywa on z północy i wypływa z wielkiego jeziora, które tworzy granicę ziemi scytyjskiej i neuryjskiej ²;

– Tiras, który płynie z północy, bierze swój początek z wielkiego jeziora rozgraniczającego ziemie Scytów i Neurów ³;

– Tiras, co płynie z północy, a wypływa z wielkiego jeziora, które rozdziela krainy Scytów i Neurów ⁴;

– Tiras rozpoczyna swój bieg na północy i wypływa z wielkiego jeziora na granicy Scytii i ziemi Neurów ⁵.

Historycy sceptycznie podchodzili do znaczenia informacji w dziele Herodota,­ które nie pochodziły z bezpośrednich obserwacji autora. Hruszewski, ojciec współczesnej ukraińskiej historiografii, podkreśla, że Herodot dobrze poznał tereny Scytii w jej nadmorskiej części, w głąb lądu jednak się nie zapuszczał. Opisy na podstawie zasłyszanych wiadomości są u Herodota niedokładne, trudno jest więc, zdaniem Hruszewskiego, interpretować podawane tu toponimy i odległości.⁶ Niemniej jednak, na wyrysach map starożytnego świata „herodotowe” żródliskowe jezioro Dniestru bywa zaznaczane. Widzimy je na mapie sporządzonej przez Joachima Lelewela w 1817 roku , a także w Atlasie starożytnej i klasycznej geografii z 1907 roku.⁷

Geografowie przywiązywali większe znaczenie do niejasnych fragmentów Dziejów. Redakcja ukraińskiego wydania Dziejów z 1993 roku wspomina o „geograficznej koncepcji” Herodota, która ma zakładać, że źródłami głównych rzek Scytii są wielkie jeziora. Herodot opisuje bieg ośmiu rzek: Ister (Dunaju), Tyres (Dniestru), Hypanis (pd. Bugu), Borystenes (Dniepru), Pantikapes (?), Hypakyris (?), Gerros (łączącej Borystenes/Dniepr i Hypakyris) oraz Tanais (Donu). W przypadku pięciu, wliczając Dniestr, wspomina o wielkich jeziorach początkujących bieg tych rzek.

Porównanie powyższych fragmentów tłumaczeń pozwala zaliczyć Dniestr do rzek rozpoczynających – zdaniem Herodota – swój bieg z wielkich jezior, choć w polskim tłumaczeniu nie jest to jednoznaczne. Można bowiem odczytać ten fragment inaczej: jezioro leży na trasie rzeki, która uchodzi do niego z północy. Rozstrzygnięcie, czy intencją Herodota było stwierdzenie, że Dniestr bierze w jeziorze swój początek, czy też że jezioro to leży na jego trasie, pozostaje w gestii lingwistów.