Historia literatury austriackiej - ebook

Pisarze narodowosocjalistyczni – literatura opowiadająca się po stronie niezależnego państwa austriackiego, za austrofaszyzmem.

Pisarze lewicowi.

10. Literatura w dobie faszyzmu

Pierwsza połowa lat dwudziestych w Austrii to okres szalejącej hiperinflacji. Obserwacje socjologiczne i psychologiczne związane z kryzysem finansowym wykorzystuje między innymi Stefan Zweig w opowiadaniu Die unsichtbare Sammlung (1929; Zbiór, którego nie było). Rząd, starając się zapobiec katastrofie gospodarczej, na mocy ustawy z 20 grudnia 1924 roku z dniem 1 marca 1925 roku wprowadza do obiegu nową walutę – szyling austriacki. Zastąpienie nim korony – bezwartościowej już jednostki monetarnej z czasów monarchii austro-węgierskiej – jest kolejnym ogniwem w procesie zrywania z tradycją habsburską, stanowi też istotny oręż w walce z inflacją i niepokojami społecznymi, które jednak udaje się w ten sposób stłumić jedynie na krótko. 30 stycznia 1927 roku w Schattendorfie dochodzi do starcia aktywistów lewicowej organizacji paramilitarnej Republikańskiego Związku Obrony z członkami nacjonalistycznej Heimwehry, w którego wyniku śmierć ponoszą dwie osoby. Oskarżeni o sprowokowanie bójki działacze Heimwehry zostają wyrokiem sądu uniewinnieni, co wywołuje masowe protesty. Ich punktem kulminacyjnym jest spalenie Pałacu Sprawiedliwości w Wiedniu 15 lipca 1927 roku. Rząd podczas tłumienia zamieszek decyduje się na użycie siły wobec protestujących; w efekcie osiemdziesiąt dziewięć osób, w tym czterech policjantów, traci życie. Głosy nawołujące do utworzenia w Austrii drogą demokratyczną dyktatury proletariatu – austromarksizmu – wywołują ogromne zaniepokojenie po prawej stronie sceny politycznej, przekonanej, że demokracja jako system polityczny nie daje państwu gwarancji bezpieczeństwa ani wewnętrznego, ani międzynarodowego. Do polityków podważających sensowność jej wprowadzenia należy Engelbert Dollfuß. Wspierany przez Partię Chrześcijańsko-Społeczną, otrzymuje 20 maja 1932 roku tekę kanclerza i tym samym staje na czele prawicowej koalicji. W marcu roku następnego dochodzi do samorozwiązania parlamentu austriackiego. Kanclerz Dollfuß nie dopuszcza do ponownego zebrania się legislatywy. Powołując się na Kriegswirtschaftliches Ermächtigungsgesetz („Ustawę o pełnomocnictwach w czasie wojny”) z 24 lipca 1917 roku, decyduje się na sprawowanie rządów za pomocą dekretów, przyczyniając się do narodzin austrofaszyzmu – ideologii opartej na włoskim faszyzmie Benita Mussoliniego i konserwatywnym katolicyzmie politycznym, znanym jako faszyzm klerykalny. Jeszcze w tym samym roku doprowadza do delegalizacji Republikańskiego Związku Obrony, Komunistycznej Partii Austrii oraz austriackiego odłamu partii NSDAP. 20 maja 1933 roku powołuje Front Ojczyźniany, który w założeniu miał być ponadpartyjną organizacją, zrzeszającą wszystkie siły dążące do zachowania niepodległości państwa. W dniach 12–15 lutego 1934 roku w Austrii dochodzi do wojny domowej, znanej jako walki lutowe. W otwartym konflikcie uczestniczą bojówki Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Austrii oraz wspierane przez bojówki Heimwehry oddziały regularnej armii austriackiej. W nowej postaci ustrojowej Austria nosi nazwę Bundestaat Österreich (1933–1938), a potocznie jest określana mianem państwa stanowego. Przegrana lewicy skutkuje delegalizacją partii robotniczej. W maju 1934 roku wchodzi w życie autorytarna konstytucja majowa, w lipcu zaś przedstawiciele zdelegalizowanej rok wcześniej NSDAP dokonują próby puczu. Po jego stłumieniu siedmiu nazistów wraz z zabójcą Dollfußa, Ottonem Planettą (1899–1934), zostaje skazanych na karę śmierci przez powieszenie. Następcą zamordowanego kanclerza jest jego bliski współpracownik Kurt Schuschnigg.

Wydarzenia lutowe oraz pucz lipcowy znajdują odzwierciedlenie w literaturze dopiero po drugiej wojnie światowej. Heimito von Doderer (1896–1966) w trzeciej części Die Dämonen (1956; Demony) traktuje spalenie Pałacu Sprawiedliwości w Wiedniu 15 lipca 1927 roku jako symbol płonącego świata.

Tymczasem ogromny gmach Pałacu Sprawiedliwości płonął coraz jaśniej. Sprawiedliwość w płomieniach; było teraz stosunkowo mniej dymu, lecz języki ognia ukazywały się już w wykrojach okien, których szyby jeszcze nie pękły. W górnej części budynku widniały czarne dziury wciąż zasnuwające się buchającymi kłębami. Kominy na częściowo już palącym się dachu wyglądały, dziwna rzecz, zupełnie jak rozżarzone lufy armatnie.

Tak skończył się dla nas ten dzień, który, nawiasem mówiąc, był Kannami austriackiej wolności. Ale tego wówczas nikt nie wiedział, a my najmniej.

Pisarz i filozof Manès Sperber (1905–1984) opisuje powstanie austriackich socjaldemokratów 1934 roku w trylogii Wie eine Träne im Ozean (1949–1955; „Jak łza w oceanie”). George Saiko (1892–1962) do wydarzeń rozgrywających się w lipcu 1934 roku odwołuje się w powieści Der Mann im Schilf (1955; Człowiek w sitowiu), starając się nie tyle przedstawić wydarzenia historyczne, ile ocenić stan społeczeństwa w dobie kryzysu – zarówno załamania politycznego w skali państwa, jak i moralnego w skali jednostki. Unikając analizy faktów, nakreśla przyczyny upadku Republiki, o czym świadczy nie tylko opis poszczególnych wydarzeń, lecz także opinie włożone w usta bohaterów, jak chociażby Hanny.

– Tchórzliwi urzędnicy, zdani jedynie na swoje posady, śledzeni przez każdy nowy reżim, którzy nie wiedzą, jakie przekonania powinni teraz zademonstrować. A miejscowi… starym tkwi jeszcze we krwi szacunek dla „władzy”, pod którą wyrośli. Młodzi… oczywiście wierzą w złotą czarodziejską miskę, ale w istocie zrozumieli tylko tyle, że wolno im buntować się – budujące, nieprawdaż?

Niepokoje polityczne z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych nie mogą pozostać bez echa w świecie literackim. Część twórców ucieka do Niemiec, inni publikują pod pseudonimami. Listę pisarzy narodowosocjalistycznych otwarcie krytykujących rządy oraz poczynania kanclerzy Dollfußa i Schuschnigga otwiera Sepp Dobiasch (1896–1947). Udaje się on na emigrację do Berlina, gdzie wydaje powieść Volk auf dem Amboß (1936; „Naród na kowadle”), w której sprzeciwia się postanowieniom traktatu z lipca 1936 roku, mówiącym o austriackich narodowych socjalistach jako wewnętrznej sprawie Austrii. Protestuje przeciwko traktowaniu swoich partyjnych kolegów jako „nielegalnych”. Edgar Traugott (1912–1998) wspomina wydarzenia 1934 roku w wydanych kilka lat później zapiskach Berge der Freiheit (1941; „Góry wolności”). Karl Springenschmid (1897–1981) – wyznawca ideologii „Krew i ziemia” („Blut und Boden”), autor książek: Wie der Schienagl durchs Salzburger Land zog (1925; „Jak Schienagl przemierzał salzburską krainę”), Der Sepp (1931; „Sepp”) oraz Helden in Tirol (1934; „Bohaterowie z Tyrolu”) – ze względu na problematykę poruszaną w swoich utworach zostaje okrzyknięty „pisarzem narodowym”. Myśl narodowosocjalistyczną czyni tematem opowiadań zebranych w tomie Die Front über den Gipfeln (1935; „Front ponad szczytami”). W 1938 roku publikuje pod pseudonimem Christian Kreuzhakler kolejny zbiór, zatytułowany Österreichische Geschichten aus der ersten Zeit des illegalen Kampfes (1934; „Historie austriackie z pierwszego okresu nielegalnej walki”), poświęcony walce ideologicznej z początku lat trzydziestych. Dwa lata później wychodzi Eine wahre Geschichte aus dem Leben unseres Führers (1940; „Prawdziwa historia z życia naszego wodza”). Sepp Keller (1912–1945) o wydarzeniach 1934 roku pisze w sprawozdaniu Zwischen Nacht und Tag (1938; „Między nocą a dniem”). Ernst Wurm (1906–1971), znany już z powieści Solange die Erde steht (1934; „Jak długo istnieje ziemia”) oraz Die Adlerin (1936; „Orlica”), powraca do wydarzeń 1934 roku w powieści Die Unvollendeten (1940; „Niedokończeni”). Gertrud Fussenegger walkę o przyłączenie do Rzeszy czyni tematem opowiadania Ehrenwort (1939; „Słowo honoru”), Franz Tumler powraca do roku 1934 w powieści Der Soldateneid (1939; „Żołnierska przysięga”), a Max Mell – w tomie opowiadań Steirischer Lobgesang (1939; „Pieśń pochwalna ze Steyr”).

Krytyka autorytarnych rządów, ale też i politycznej apatii Austriaków, pojawia się w twórczości pisarzy lewicowych. Jura Soyfer (1912–1939) od grudnia 1931 roku współpracuje z lewicową gazetą „Arbeiter Zeitung” oraz socjaldemokratycznym tygodnikiem „Der Kuckuck”, w których publikuje satyry polityczne. Po walkach lutowych w 1934 roku wstępuje do nielegalnej Komunistycznej Partii Austrii, rozpoczyna też pracę nad powieścią rozrachunkową So starb eine Partei („Tak umarła partia”), nie udaje mu się jej jednak ukończyć. Krytyka państwa i społeczeństwa austriackiego znajduje odzwierciedlenie również w jego pierwszym dramacie Der Weltuntergang („Upadek świata”), który swoją prapremierę ma latem 1936 roku. Tożsamościowy problem związany z pojęciem „ojczyzny” jest również tematem jego sztuki Astoria (1936; „Astoria”). Rok później Soyfer pisze dramat Vineta (1937; „Wineta”), będący ostrzeżeniem przed iluzjami prowadzącymi do zniewolenia jednostki oraz przed groźbą wojny. Za działalność polityczną w partii komunistycznej zostaje w 1937 roku aresztowany. Z więzienia wychodzi na krótko przed przyłączeniem Austrii do Rzeszy. Po nieudanej próbie ucieczki do Szwajcarii zostaje wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, a następnie do Buchenwaldu, gdzie 16 lutego 1939 roku umiera na tyfus. W Dachau we współpracy z kompozytorem Herbertem Zipperem (1904–1997) tworzy pieśń obozową Dachau-Lied („Pieśń z Dachau”), opublikowaną w zbiorze dzieł różnych autorów, zatytułowanym Zwischen gestern und morgen (1942; „Między wczoraj a jutro”).

Po stronie rządu i Frontu Narodowego, do którego Robert Musil przystępuje 3 listopada 1937 roku, od samego początku opowiadają się Guido Zernatto oraz Rudolf Henz. Austriacki poeta i polityk Guido Zernatto (1903–1943) już w 1929 roku obejmuje stanowisko sekretarza w kierownictwie Heimatschutz, w latach 1930–1931 jest sekretarzem w Heimatblock. W 1934 roku zaczyna współpracę z izbą konsultatywną, zajmującą się wyznaniami, szkolnictwem, kulturą i sztuką. W tym samym roku zostaje przeniesiony do Urzędu Kanclerza Austrii, gdzie obejmuje stanowisko sekretarza stanu. Następnie pełni funkcję sekretarza generalnego Frontu Narodowego. W 1938 roku zostaje bezpartyjnym ministrem. Mimo to w końcu musi uciekać przed narodowym socjalizmem do Francji, a potem – w roku 1940 – do Stanów Zjednoczonych. Jego nazwisko w świecie literackim staje się znane dzięki wierszom opublikowanym w tomach Gelobt sei alle Kreatur (1930; „Niech będą wszyscy pochwaleni”) oraz Die Sonnenuhr (1933; „Zegar słoneczny”), w których wyraża swoje poglądy chrześcijańsko-konserwatywne, opowiadając się równocześnie za koniecznością otoczenia opieką ludzi biednych i wyrzuconych poza nawias społeczeństwa. W powieści Sinnlose Stadt (1934; „Niedorzeczne miasto”) zwraca się przeciwko miastu, jego „nieludzkości”. Główny bohater – chłopski syn żyjący w mieście – zostaje niesłusznie uwolniony z zarzutów dotyczących czynu, za którego popełnienie czuje się odpowiedzialny i uznaje swoją winę. W zamian odpowiada za przestępstwo, którego nie popełnił. W przeciwstawieniu życia miejskiego i wiejskiego w twórczości Zernatta konfrontację zawsze wygrywa życie na wsi.

Pisarz i dyrektor programowy austriackiego radia Rudolf Henz (1897–1987) w 1931 roku pełni funkcję dyrektora działu naukowego w pierwszej medialnej spółce akcyjnej Radio-Verkehrs-AG, założonej w 1924 roku oraz dyrektora organizacji kulturalnej Nowe Życie (Neues Leben), stanowiącej część Frontu Narodowego. Po zamordowaniu Dollfußa pisze na zlecenie Kurta Schuschnigga hymn ruchu austrofaszystowskiego, zatytułowany Ihr Jungen schließt die Reihen gut („Młodzieży, zewrzyj szeregi”), który ma być odpowiedzią na hymn nazistowski Horsta Wessela (1907–1930). Henz – jako przedstawiciel generacji walczącej na froncie – tematem swoich utworów nierzadko czyni doświadczenia wojenne. Sygnalizuje to już tytuł pierwszego tomu jego poezji, Lieder eines Heimkehrers (1920; „Pieśni repatrianta”). Pierwsza powieść Henza, Die Gaukler (1932; „Kuglarze”), jest poświęcona młodej generacji, pozbawionej możliwości naturalnego dojrzewania i właściwego rozwoju. Akcja drugiej powieści Dennoch Mensch (1935; „Mimo to człowiek”) skupia się na historii miłosnej ukazanej na tle wojny. Sztuka Das Wächterspiel (1931; „Stróże”) przedstawia losy trzech zwyrodnialców, mordujących w Wielkanoc księdza podążającego do umierającego. Mordercy nawracają się w cudowny sposób, okazują skruchę i niczym straż przy grobie Ukrzyżowanego czuwają do wielkanocnego poranka, pokutując za swój grzech. W sztuce Die Heimkehr der Erstgeborenen („Powrót pierworodnego”) autor podejmuje motyw powrotu do ojczyzny. Zbiór poezji Döblinger Hymnen (1935; „Hymny z Döblingu”) poświęca Wiedniowi widzianemu z perspektywy peryferii. W tym samym roku publikuje też Wiener Singmesse („Wiedeńska msza śpiewana”).

Pisarz, poeta i polityk Hans August von Hammerstein-Equord (1881–1947) początkowo pełni funkcję starosty w powiecie Braunau nad rzeką Inn, od 1934 roku jest dyrektorem ds. bezpieczeństwa Górnej Austrii, w tym samym roku zostaje sekretarzem stanu do spraw bezpieczeństwa, a od roku 1936 pełni funkcję ministra sprawiedliwości. W latach 1935–1938 piastuje stanowisko przewodniczącego austriackiego PEN-Clubu. Zwolniony ze służby w 1938 roku, sześć lat później zostaje wywieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen. Hammerstein-Equord należy do tej generacji pisarzy, która po powrocie z frontów pierwszej wojny światowej oraz upadku monarchii opowiada się za przyłączeniem Austrii do Niemiec. W roku 1933 popiera pisarzy występujących z austriackiego PEN-Clubu po XI międzynarodowym kongresie tej organizacji, który odbył się w dniach 25–28 maja 1933 roku w Ragusie (Dubrownik). Przybierający na sile narodowy socjalizm weryfikuje poglądy pisarza, skłaniającego się teraz ku obronie niezawisłości Austrii. Hammerstein-Equord zadebiutował opowiadaniem Die blaue Blume (1911; „Błękitny kwiat”), następnie opublikował zbiory poezji romantycznej Zwischen Traum und Tagen (1919; „Między snem a dniem”) oraz Das Tagebuch der Natur (1920; „Pamiętnik przyrody”), nawiązującej do twórczości Josefa von Eichendorffa (1788–1857). W powieściach Februar (1916; „Luty”), dwutomowej Ritter, Tod und Teufel (1921/1922; „Rycerz, śmierć i diabeł”), Die finnischen Reiter (1933; „Fińscy jeźdźcy”) i Die gelbe Mauer (1936; „Żółty mur”) odwołuje się do wydarzeń historycznych oraz germańskiej mitologii, aby lepiej obrazować teraźniejszość.

Mimo oficjalnej postawy Kurta Schuschnigga, który zaraz po objęciu funkcji kanclerza stwierdza, że państwo w żadnym wypadku nie powinno wpływać na twórczość artystyczną, polityka coraz mocniej przenika do literatury. W 1934 roku zostaje ustanowiona Wielka Austriacka Nagroda Państwowa. Jej pierwszym laureatem zostaje jeden z najpoczytniejszych ówczesnych pisarzy austriackich, Karl Heinrich Waggerl. Karierę pisarską rozpoczyna powieścią Brot (1930; „Chleb”), w której ukazuje wyidealizowany obraz życia na wsi. W tę tematykę wpisują się jego kolejne powieści: Schweres Blut (1931; „Ciężka krew”), Das Jahr des Herren (1934; „Rok Pana”), Mütter (1935; „Matki”), a także opowiadania z lat trzydziestych: Das Wiesenbuch (1934; „Księga łąki”), Du und Angela (1934; „Ty i Angela”). Dopiero w 1936 roku Waggerl wstępuje do Związku Pisarzy Niemieckich w Austrii, propagując ideę przyłączenia Austrii do Rzeszy.

Traktat z 11 lipca 1936 roku, zawarty między rządem austriackim a rządem Trzeciej Rzeszy, doprowadza do zmiany kursu w polityce państwa. Gwarantuje Austrii uznanie jej suwerenności przez Rzeszę, nieingerencję w sprawy wewnętrzne kraju naddunajskiego oraz zniesienie „blokady 1000 marek”. W zamian Austria zobowiązuje się do zwolnienia narodowych socjalistów z więzień, prowadzenia polityki zagranicznej zgodnej z polityką zagraniczną Rzeszy oraz powołania w szeregi rządu dwóch polityków narodowych z opozycji.

W roku podpisania traktatu Wielką Austriacką Nagrodę Państwową otrzymuje Josef Wenter (1880–1947). Pisarz karierę literacką rozpoczyna od dramatu Saul (1908; „Saul”) oraz jednoaktówki Leonardo da Vinci (1910; „Leonardo da Vinci”). Następnie publikuje cykl trzech dramatów poświęconych cesarstwu: Canossa (1916; „Kanossa”), Untergang (1919; „Upadek”), Barbarossa (1920; „Rudobrody”), potem zaś wielokrotnie przerabiany dramat Der sechste Heinrich (1938; „Henryk VI”), w którym ukazuje archetypicznego niemieckiego władcę, symbol wszystkich germańskich cnót i zasad. W 1922 roku pisze sztukę Aus tiefster Not („Z najgłębszej potrzeby”). Rozgłos jednak przynosi mu dopiero powstała trzy lata później tragedia poświęcona czasom kontrreformacji u schyłku wojny trzydziestoletniej Der Kanzler von Tirol (1925; „Kanclerz z Tyrolu”). W roku 1935 otrzymuje za nią Nagrodę im. Franza Grillparzera. W dramatach Diktatur (1927; „Dyktatura”) oraz Spiel um den Staat (1933; „Gra o państwo”) próbuje ukazać współczesną mu sytuację polityczną. Razem z Alfredem Eduardem Frauenfeldem (1898–1977) wydaje też sztukę Michael Geismair (1941; „Michael Geismair”); jej akcję umieszcza w czasach wielkiej wojny chłopskiej w Tyrolu w 1925 roku, kiedy to nastąpiła próba utworzenia tam nowego państwa chłopskiego.

Ze zmianą polityki państwa wiąże się zmiana polityki wydawnictw, czego przykładem jest działalność założonego w 1923 roku wydawnictwa Paul Zsolnay Verlag. W kwietniu 1924 roku wychodzi w nim pierwsza książka – powieść Verdi. Roman der Oper (Verdi. Powieść opery) Franza Werfla. Publikuje ono następnie dzieła pisarzy austriackich, między innymi: Raoula Auernheimera, Maksa Broda, Oskara Jellinka (1886–1949), Theodora Kramera, Leo Perutza, Alexandra Roda Roda, Arthura Schnitzlera oraz debiutantów Friedricha Torberga czy Hilde Spiel (1911–1990). W roku 1934 wydawnictwo w obawie przed bojkotem swoich książek w Rzeszy zaczyna drukować utwory autorów o poglądach narodowosocjalistycznych. Swoje książki wydają w nim teraz: Johannes Freumbichler (1881–1949) – autor powieści Philomena Ellenhub (1937; „Filomena Ellenhub”), zarazem dziadek Thomasa Bernharda, Franz Karl Ginzkey – autor powieści Die Front in Tirol (1916; „Front w Tyrolu”), Rudolf Henz, Robert Michel, Erwin Herbert Rainalter, Erika Spann-Rheinisch, Franz Spunda oraz Josef Wenter. Jednakże ta „aryizacja” wydawnictwa nie jest w stanie uchronić go przed tymczasowym zamknięciem w 1939 roku, a następnie całkowitym przejęciem przez nazistów w roku 1941.

Mirko Jelusich (1886–1969) staje się zagorzałym zwolennikiem przyłączenia Austrii do Rzeszy, głosi poglądy antysemickie pod wpływem przyjaźni z pisarzem i filozofem, antysemitą żydowskiego pochodzenia, Arthurem Trebitschem (1880–1927). Od 1923 roku do dnia rozwiązania NSDAP w Austrii Jelusich pracuje jako redaktor działu Theater und Kunst („Teatr i sztuka”) w gazecie „Deutschösterreichische Tages-Zeitung”. Pod koniec 1932 roku przejmuje kierownictwo w polityczno-literackiej organizacji narodowosocjalistycznej Związek Walki o Kulturę Niemiecką w Wiedniu. Trzy lata później zakłada czasopismo literackie „Das Werk”, które wychodzi przez niecałe dwanaście miesięcy. W roku 1936 wraz z Maksem Mellem tworzy Związek Pisarzy Niemieckich w Austrii, natomiast z Walterem Scheuermannem otwiera wydawnictwo Tieck Verlag, w którym wydaje swój zbiór anegdot Geschichten aus dem Wienerwald (1936; „Historie z Lasku Wiedeńskiego”). Trzy lata później zakłada Wiedeński Krąg Poetów. Należą do niego Bruno Brehm, Max Mell, Karl Hans Strobl, Josef Weinheber oraz Josef Wenter. Twórczość pisarską Jelusich rozpoczyna powieścią Der Thyrsosstab (1920; „Laska Tyrsa”). Do motywu Don Juana powraca jedenaście lat później w powieści Don Juan. Die sieben Todsünden (1931; Don Juan), w której zdaje się idealizować i usprawiedliwiać uwodziciela.

Dlatego też Juan czuje się bliższy śmierci niż życiu i tylko czeka na ową chwilę, gdy koścista ręka zgasi dymiący płomyk, którego światła zmęczony śmiertelnik już nie potrzebuje.

Jakim wstrętem napawają go te chodzące trupy, te kości obciągnięte skórą i wypełnione mięsem! Jak dokładnie widzi w ich oczach samolubstwo i egoizm, pychę i lubieżność – cały szereg grzechów, które właśnie oni zarzucają jemu!

Sławę pisarzowi przynosi powieść historyczna Cäsar (1929; Juliusz Cezar), otwierająca cykl utworów poświęconych wyidealizowanym postaciom historycznym. Są to między innymi: Cromwell (1933; Oliver Cromwell), Hannibal (1934; „Hannibal”), Der Löwe (1936; „Lwie serce”) czy wydany po wojnie Talleyrand (1954; „Talleyrand”). Komentarz do aktualnych wydarzeń politycznych stanowi powieść Der Traum vom Reich (1941; „Sen o Rzeszy”). W roku ukazania się powieści pisarz otrzymuje wraz z Josefem Weinheberem Nagrodę im. Franza Grillparzera.

Twórczość Marii Grenegg (1888–1963), pisarki zajmującej się „powieścią narodową”, przesiąknięta jest nazistowską ideologią rasową. W pierwszej powieści – Die Flucht zum grünen Herrgott (1930; „Ucieczka do Pana Boga zielonego”) – opisuje historię nieszczęśliwej kobiety szukającej ukojenia w kontakcie z przyrodą. W kolejnej powieści, zatytułowanej Peterl (1932; „Piotruś”), opowiada o losach sieroty na tle przemijających czterech pór roku w rejonie naddunajskiej doliny Wachau w Dolnej Austrii, a w powieści Das Feuermandl (1935; „Piętno”), oprócz nawoływania do miłości bliźniego i humanizmu, można doszukać się troski o czystość rasy, podziwu dla zdrowia i piękna oraz nienawiści do wszystkiego, co chore. W roku 1937 pisarka otrzymuje Wielką Austriacką Nagrodę Państwową za tom nowel Starke Herzen (1936; „Silne serca”). Po przyłączeniu Austrii do Rzeszy Grenegg wstępuje do NSDAP. W tym samym roku w powieści Die Kindlmutter („Mateczka”) daje wyraz swojemu przekonaniu o słuszności myśli narodowosocjalistycznej.

W „powieści narodowej” oraz historycznej o zabarwieniu narodowo-katolickim specjalizuje się również wiedeńska pisarka Enrica von Handel-Mazzettis (1871–1955), która większość życia spędza w Linzu. Jej pierwszy utwór, Die arme Margaret (1910; „Biedna Margareta”), ukazuje antagonizm między protestantyzmem a katolicyzmem na tle wydarzeń wojny trzydziestoletniej. Styria, gdzie pisarka mieszka kilka lat, jest miejscem akcji trzytomowej powieści Stephana Schwester (1912–1914; „Siostra”), również opisującej walki uwarunkowane różnicami religijnymi. Upadek wartości związany z kresem monarchii znajduje odzwierciedlenie w powieści historycznej Der deutsche Held (1920; „Niemiecki bohater”), poświęconej arcyksięciu Karolowi Ludwikowi Habsburgowi (1771–1847) – wielkiemu mistrzowi zakonu krzyżackiego oraz zwycięzcy w bitwie pod Aspern-Essling (21–22 maja 1809), w której jego armia pokonała wojska napoleońskie. Karl Ludwig Sand – radykalny student teologii na uniwersytecie w Jenie, który 23 marca 1819 roku zamordował pisarza Augusta Friedricha von Kotzebue, uznając go za zdrajcę ojczyzny – jest bohaterem trylogii składającej się z powieści: Das Rosenwunder (1925; „Cud różany”), Deutsche Passion (1926; „Niemiecka pasja”) oraz Das Blutzeugnis (1927; „Świadectwo krwi”). W 1933 roku powieściopisarka znajduje się w grupie autorów nacjonalistycznych i katolickich, którzy występują z austriackiego PEN-Clubu. Gdy u Handel-Mazzettis dochodzi do odklejenia siatkówki, pisarka na kilka lat zaprzestaje pracy twórczej. Dopiero w roku 1940 ukazuje się jej kolejna, dwutomowa powieść historyczna Graf Reichard („Hrabia Reichard”).

Okres tuż przed przyłączeniem Austrii do Trzeciej Rzeszy nie należy jednak tylko do autorów powieści historycznych i narodowych, postrzegających Austrię jako przyszłą nieodłączną część Wielkiej Rzeszy Niemieckiej. Dwukrotny – w sezonach 1921/1922 i 1930/1931 – dyrektor wiedeńskiego Burgtheater, autor ekspresjonistycznych wierszy Österreichische Gedichte 1914/15 („Wiersze austriackie 1914/15”) oraz – przede wszystkim – twórca sztuk społeczno-krytycznych, w tym tragedii Dies irae (1918) Anton Wildgans (1881–1932) w mowie Rede über Österreich („Mowa o Austrii”), opublikowanej 12 listopada 1929 roku w „Stockholmer Tageszeitung”, opowiada się za suwerennością Austrii.

Pisarze socjaldemokratyczni Fritz Brügel (1897–1955), Theodor Kramer, Josef Luitpold Stern (1886–1966) oraz Rudolf Brunngraber (1901–1960) zakładają 22 stycznia 1933 roku w Wiedniu Związek Pisarzy Socjalistycznych, rozwiązany przez władze po wydarzeniach lutowych 1934 roku. Wielu jego członków zostaje w latach następnych wywiezionych do obozów koncentracyjnych i tam zamordowanych, innym udaje się uciec za granicę.

Na łamach nowo powstałej prasy toczy się dyskusja nad przyszłością Austrii, choć rządzący coraz niechętniej na nią patrzą i podejmują próby jej tłumienia. W kraju powstają nowe, propagujące myśl wielkoniemiecką czasopisma literackie: „Der Augarten” (1934), „Lebendige Dichtung” (1934–1936) oraz „Das Werk” (1935). W latach 1934–1937 wydawnictwo Paul Zsolnay Verlag w ramach zmiany polityki wobec pisarzy narodowo-katolickich decyduje się na utworzenie czasopisma „Süddeutsche Literaturblätter”. Apolitycznym periodykiem pomyślanym na wzór antologii jest wydawane w Wiedniu przez Ernsta Schönwiesa czasopismo „das silberboot”. Jego pierwszy numer ukazuje się w październiku 1935 roku. W przeciwieństwie do czasopism finansowanych przez państwo, w „das silberboot” mogą publikować pisarze niezależni. Oprócz dzieł nieżyjących już niemieckich twórców ukazują się tu teksty autorów związanych z modernizmem austriackim oraz pisarzy zagranicznych. Głosem krytycznym wobec ideologii nacjonalistycznej, trybuną awangardy oraz młodej generacji pisarzy staje się wydawane od 1937 roku przez Paula Celana, Ottona Basila i grupę inicjatywną złożoną z architektów Herberta Eichholzera (1903–1943) i Franza Schacherla (1895–1943) oraz malarzy Loisa Pregartbauera (1899–1971) i Carla Rabusa (1898–1983) czasopismo literacko-kulturalne „Plan. Literatur/Kunst/Kultur”. Po ukazaniu się trzech numerów zostaje ono zawieszone, a Basilowi tylko dzięki wstawiennictwu Josefa Weinhebera udaje się uniknąć wywiezienia do obozu koncentracyjnego. „Plan” – podobnie jak „das silberboot” – doczekuje się wznowienia po drugiej wojnie światowej.

Niemiecki ambasador w Wiedniu Franz von Papen (1879–1969) 12 lutego 1938 roku aranżuje spotkanie Adolfa Hitlera z Kurtem Schuschniggiem w Obersalzbergu, podczas którego austriacki kanclerz zostaje zmuszony do podpisania traktatu gwarantującego austriackim narodowym socjalistom liczne korzyści, w tym wolność działania austriackiej NSDAP oraz wzmocnienie sił narodowosocjalistycznych w rządzie. W wyniku tej umowy 16 lutego na ministra spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa powołany zostaje Arthur Seyß-Inquart (1892–1946). Hitler żąda odwołania austriackiego feldmarszałka-lejtnanta Alfreda Jansa (1884–1963) – zdecydowanego przeciwnika przyłączenia Austrii do Trzeciej Rzeszy – i zastąpienia go generałem Franzem Böhmem (1885–1947). Schuschnigg, chcąc nadal bronić suwerenności Austrii, zapowiada przeprowadzenie plebiscytu dotyczącego połączenia obu krajów. Reakcja Hitlera jest natychmiastowa. 11 marca 1938 roku armia niemiecka przekracza granicę z Austrią. Kanclerz Schuschnigg wraz z rządem podaje się do dymisji. Tego samego dnia prezydent Austrii Wilhelm Miklas (1872–1956) mianuje Seyß-Inquarta kanclerzem Austrii, który dwa dni później podpisuje ustawę o przyłączeniu Austrii do Rzeszy jako kraju związkowego, początkowo nieoficjalnie nazywanego Marchia Orientalis (Ostmark). Odwołanie w nazwie do średniowiecznego określenia wskazującego na historyczną suwerenność nie może się podobać władzom Rzeszy, dlatego też w latach 1942–1943 oficjalna nazwa jej austriackiej części brzmi: Donau- und Alpenreichsgaue.

Wcielenie Austrii do Rzeszy oraz wywołany tym wzrost fali terroru wobec przeciwników politycznych oraz narodu żydowskiego nie przeszkadza pisarzom i poetom zrzeszonym w Związku Pisarzy Niemieckich w Austrii w powitaniu wkraczających wojsk hitlerowskich publikacją księgi Bekenntnisbuch österreichischer Dichter (1938; „Księga wyznania pisarzy austriackich”). Swoje prace zamieszcza w niej kilkudziesięciu autorów, w tym Billinger, Brehm, Conte Corti, Ginzkey, Hohlbaum, Jelusich, Mell, Perkonig, Sacher, Schreyvogl, Spunda, Strobl, Waggerl, Weinheber oraz Wenter. W okresie tym ukazuje się ponadto wiele antologii o znamiennych tytułach. Anton Hadwiger opracowuje tom Volk auf dem Marsch (1941; „Naród w marszu”). Adalbert Schmidt (1906–1999), który w latach 1934–1936 razem z Hugonem Ellenbergerem (1903–1977), wydaje w wydawnictwie Adolf Luser Verlag czasopismo literackie „Lebendige Dichtung” oraz antologie Deutsche Dichtung in Österreich (1935; „Niemiecka poezja w Austrii”) i Die sudetendeutsche Dichtung der Gegenwart (1938; „Współczesna poezja niemiecka z Sudetów”), po wstąpieniu do NSDAP w 1938 roku publikuje antologię Ostmark-Lyrik (1939; „Liryka Marchii Wschodniej”). Tematyka utworów obracająca się wokół haseł: „krew i ziemia”, „powrót do Rzeszy”, „Wielkie Niemcy”, „ojczyzna-matka” czy „głos ludu”, jest wyraźnie obecna również w antologii Heimkehr ins Reich („Powrót do Rzeszy”), wydanej przez teatrologa i literaturoznawcę Heinza Kindermanna (1894–1985), członka NSDAP od 1933 roku.

Obok zwolenników nowego systemu totalitarnego jest jednak również sporo jego przeciwników. Niestety, są oni wywożeni do obozów koncentracyjnych lub mordowani we własnych domach, jak chociażby Egon Friedell. Części z tych, którzy ustrzegli się represji w pierwszych miesiącach po aneksji, udaje się uciec za granicę. Wśród intelektualistów, którzy decydują się na opuszczenie kraju, jest katolicki duchowny Roman Scholz (1912–1944), początkowo oddany ideom narodowego socjalizmu, a od momentu wcielenia Austrii do Rzeszy ich zagorzały przeciwnik. Jesienią 1938 roku Scholz zakłada pierwszy w kraju ruch oporu, początkowo zwany Niemieckim Ruchem Oporu, a w chwili wybuchu drugiej wojny światowej przemianowany na Austriacki Ruch Oporu. Rok później zostaje wydany tajnej policji, a po czterech latach pobytu w więzieniu skazany na śmierć przez powieszenie za próbę przygotowania zamachu stanu. W celi więziennej pisze powieść z wątkami autobiograficznymi Goneril (1947; „Goneryla”).

Alexander Lernet-Holenia (1897–1976), który jeszcze przed wojną stworzył powieść poświęconą Polakom Die Abenteuer eines jungen Herrn in Polen (1931; „Przygody młodego panicza w Polsce”), po dwóch dniach udziału w kampanii wrześniowej w Polsce zostaje ranny i przewieziony do Berlina. Okres ten opisuje z perspektywy najeźdźcy w powieści Mars im Widder (1941; Mars w znaku Barana), w której w alegoryczny sposób przepowiada upadek niemieckiej armii.

Raki, unosząc przed sobą swoje ciężkie kleszcze, nie pełzły przez szosę o wiele szybciej niż ślimaki, z wielką ostentacją poruszając aparatem swoich licznych nóg, a z każdym krokiem ich ciała unosiły się, potem znów opadały, niczym lodołamy przy pracy, pozostając na moment na podłożu, aż uczyniony został następny krok. Szurganie nóg sprawiło cichy, ale tysiąckrotny dźwięk, a czasem też ciała potrącały i ocierały się nawzajem, a niektóre raki nawet wczepiały się kleszczami w ogony poprzedzających, każąc się niejako ciągnąć. Były to tysiące raków, jak można było zobaczyć – aż dziw brał, że potok je wszystkie pomieścił! Wychodziły z ciemności pola z prawej strony i pełzły w ciemność pola w stronę lewą. Wędrowały ze wschodu na zachód.

Wydawało mu się dość nieprawdopodobne, by tak szybko znikły z drogi. Pochód nie zdążył pewnie jeszcze przejść w całości, coraz to napływała jakaś ich ilość. Teraz znikły. Oko nie wyławiało już żadnego raka.

Dystrybucję książki wstrzymuje cenzura. Poezja Lerneta-Holenii, w początkowym okresie wzorowana na twórczości Rainera Marii Rilkego, od 1927 roku ewoluuje w kierunku tradycji poetyki Hölderlina, Horacego czy Pindara.

Próbę poezji Lerneta-Holenii, inspirowanej historią, rozważaniami religijnymi, literackimi lub filozoficznymi czy wreszcie rozmyśleniami o miłości bądź śmierci, czytelnik polski otrzymuje w wyborze Ryszarda Wojnakowskiego w tomie Germania (2012). Zbiór jego opowiadań wychodzi w tomie Mona Liza (1967).

Pisarze, którzy nie decydują się na emigrację i wojnę spędzają w ojczyźnie, w okresie tym milkną lub otrzymują od nowego państwa oficjalny zakaz publikowania. Taki los spotkał Ottona Basila, Alberta Parisa Gütersloha (1887–1973) czy Rudolfa Henza.

Austriackiej literatury w dobie faszyzmu nie należy łączyć wyłącznie z nurtem związanym z niemieckim narodowym socjalizmem. Pojęcie faszyzmu jest w tym konkretnym przypadku o wiele bardziej złożone. Faszyzm włoski wraz z faszyzmem klerykalnym stanowią podwaliny austrofaszyzmu, którego ideolodzy – w obawie przed utratą niezależności na rzecz faszystowskich Włoch – od 1936 roku zbliżają się do nazizmu niemieckiego. Całkowicie mu się poddają już w roku 1938. W tych warunkach pisarstwo austriackie rozwija się w trzech kierunkach. Literatura opowiadająca się po stronie niezależnego państwa austriackiego, a co za tym idzie – za austrofaszyzmem, z czasem skupia się zwłaszcza na twórczości historycznej, narodowej, nierzadko o zabarwieniu religijnym, i opowiada się za zbliżeniem z Wielkimi Niemcami. Osobny nurt stanowi twórczość lewicowa, będąca od początku celem ataków zarówno ze strony niezależnego jeszcze rządu austriackiego, jak i coraz silniejszych sił narodowosocjalistycznych.

Literatura austriacka lat 1933–1945 jest drastycznie okrojona przez aparat państwowy. Niektórych pisarzy władze zsyłają do obozów koncentracyjnych, pozostałych zaś zmuszają do emigracji lub do zamilknięcia na lata.