Książęta Nieświeccy, Zbarascy i Wiszniowieccy do końca XVI w.: przyczynek do tworzenia się możnowładztwa na ziemiach litewsko-ruskich - ebook

I. HI­PO­TE­ZY RO­DO­WO­DO­WE.

Nie bę­dzie­my zaj­mo­wać się he­ral­dycz­ną ge­ne­alo­gią po­wyż­szych ro­dzin, zwró­ci­my je­dy­nie uwa­gę na hi­sto­rycz­ne po­kre­wień­stwo ich i fil­ja­cje, któ­re da­dzą nam wska­zów­ki, jak two­rzy­ły się już oko­ło XV wie­ku po­cząw­szy, wiel­kie for­tu­ny li­tew­sko-ru­skich ro­dów.

Wia­do­mo­ści, do­ty­czą­ce tar­czy her­bo­wej po­wyż­szych ro­dzin nie­pew­ne, ba­ła­mut­ne, pod­le­ga­ją­ce z cza­sem od­mia­nom i uzu­peł­nie­niom, znaj­dzie czy­tel­nik u Pa­proc­kie­go, Nie­siec­kie­go, Okol­skie­go, Ko­ja­ło­wi­cza i in­nych he­ral­dy­ków, te­ma­tu tego za­tem po­ru­szać nie bę­dzie­my. Nad­mie­nić tyl­ko mu­si­my, że pi­sow­nia każ­de­go z po­wyż­szych na­zwisk, nie jest jed­no­li­ta, za­cho­wu­je­my prze­to pi­sow­nię fo­ne­tycz­ną w dzi­siej­szej jej for­mie.

Da­nych, opar­tych na do­ku­men­tach, któ­re­by stwier­dzi­ły ab­so­lut­nie pew­nie po­cho­dze­nie Wisz­nio­wiec­kich i Zba­ra­skich, bra­ku­je zu­peł­nie. Fak­tycz­ne wia­do­mo­ści, od­no­szą­ce się do tych ro­dzin, się­ga­ją, jak i wszyst­kich ro­dów wo­łyń­skich, do XV wie­ku do­pie­ro. Do -

*) Zmar­ły w kwiet­niu b… r. w Jó­ze­fo­wie koło Otwoc­ka hi­sto­ryk i pu­bli­cy­sta ś.p. Fran­ci­szek Ra­wi­ta-Gaw­roń­ski na­wią­zał z Ate­neum Wi­leń­si­kiem ser­decz­ne sto­sun­ki i nie­wie­le mie­się­cy przed śmier­cią na­de­słał dwie roz­pra­wy do dru­ku: 1) Ksią­żę­ta Nie­świec­cy, Zba­ra­scy i Wisz­nio­wiec­cy do koń­ca XVI w. (Przy­czy­nek do two­rze­nia się moż­no­władz­twa na zie­miach li­tew­sko-ru­skich) i 2) Ko­za­czy­zna za Du­na­jem (kart­ka z dzia­łal­no­ści ks. Ad. Czar­to­ry­skie­go na emi­gra­cji. – Dru­giej roz­praw­ki pierw­szą kor­rek­tę sam jesz­cze zdą­żył prze­pro­wa­dzić w mar­cu b… r. Uka­że się ona w 3 – 4 ze­szy­cie Ate­neum.

tego cza­su je­ste­śmy tyl­ko w okre­sie hi­po­tez, mniej lub wię­cej praw­do­po­dob­nych*).

Sta­rzy nasi he­ral­dy­cy ród Wisz­nio­wiec­kich wy­wo­dzą wpraw­dzie od Ge­dy­mi­na zgod­nie, ale zgod­ność od­no­si się tyl­ko co do imie­nia. Więk­szość utrzy­mu­je, że przod­kiem ich byt Ko­ry­but, zwa­ny na chrzcie Dy­mi­trem, – może z tego po­wo­du u po­tom­ków ru­ski krzyż w her­bie, – syn Ol­gier­da, zro­dzo­ny z Mar­ji księż­nej Twer­skiej, a za­tem brat ro­dzo­ny Wła­dy­sła­wa Ja­gieł­ły. Gwa­gnin zaś i Pa­proc­ki (Ogród) są zda­nia, że Ko­ry­but był sy­nem Kiej­stu­ta, bra­ta W. X. Wi­tol­da.

–-

*) Na tom miej­scu uwa­ża­my za po­trzeb­ne zwró­cić uwa­gę, że w spra­wie Nie­świ­cza i Nie­świe­ża, księ­stwa nie­świe­skie­go i t… cl… to­czy­ła się w na­uce hi­sto­rycz­nej pol­skiej dys­ku­sja. Mich. Ba­liń­ski dzie­je Nie­świe­ża Ra­dzi­wił­łow­skie­go łą­czył z knia­zia­mi Nie­świe­ski­mi, o któ­rych są wzmian­ki, od­no­szą­ce się do XIII w. oraz z oso­bą knia­zia Fed'ka Nie­świz­kie­go z XV w. Stad­nic­ki K. oraz Wolff od­no­si­li wzmian­ki źró­deł o knia­ziach Nie­świz­kich do Nie­świ­cza na Wo­ły­niu. Jó­zef (ks. Pu­zy­na w pra­cy: O po­cho­dze­niu knia­zia Fed'ka Nie­świz­kie­go, ogło­szo­nej w Mie­sięcz­ni­ku he­ral­dycz­nym (1911, nr. 1 – 6) do­wo­dził, że wy­stę­pu­ją­cy w XV w. kniaź Fed'ko Nie­świz­ki był iden­tycz­ny z knia­ziem Fe­do­rem Ko­ry­bu­to­wi­czem, a więc po­cho­dził od Ge­dy­mi­na. Nie­śwież otrzy­mać miał jako część dziel­ni­cy No­wo­gródz­kiej swe­go ojca Ko­ry­bu­ta. Z.L.Ra­dzi­miń­si­ki, A. Pro­cha­ska i Wł. Sem­ko­wicz od­rzu­ci­li hi­po­te­zę ks. Pu­zy­ny o toż­sa­mo­ści knia­zia Fed'ka Nie­świz­kie­go z knia­ziem Fe­do­rem Ko­ry­bu­to­wi­czem. Jan Ja­ku­bow­ski w roz­praw­ce: Czy ist­nie­li knia­zio­wie Nie­świe­scy? – za­jął się do­kład­niej tą spra­wą (Ate­neum Wi­leń­skie, R. I, z. 1, str. 1 – 8), pod­no­sząc, że o Nie­świe­żu Ra­dzi­wił­łow­skim, ja­ko­by na­le­żą­cym kie­dy­kol­wiek do kn. Fed'ki Nie­świd­skie­go, nit ma mowy, a cała dzia­łal­ność tego knia­zia roz­gry­wa się na te­re­nie Wo­ły­nia, Po­do­la i Rusi Czer­wo­nej. Kn. Fed'ko Nie­świd­ski i ród jego nie po­cho­dzi­li z Nie­świe­ża, lecz ra­czej z Nie­świ­da czy Nie­świ­cza. Wzmian­ki la­to­pi­so­we, mó­wią­ce o knia­ziu Jur­ju Nie­śwież­skim, któ­ry zgi­nął w bi­twie z Ta­ta­ra­mi nad rz. Kał­ką w r. 1224 od­no­szą się zno­wuż do stron dal­szych. Księ­stwo Nie­śwież­skie la­to­pi­su le­ża­ło gdzieś w są­siedz­twie m. Szui na Rusi,t… zw. za­le­skiej, w do­rze­czu Woł­gi i Oki. Stąd wy­ni­ka, że ks. Nie­świc­cy, czy Nie­świcz­cy, o któ­rych pi­sze roz­pra­wa Fran­cisz­ka Ra­wi­ty Gaw­roń­skie­go, nie mają nic wspól­ne­go ani z od­le­głem na da­le­kiej Rusi za­le­skiej daw­nem księ­stwem nie­śwież­skiem, ani z Nie­świe­żem Ra­dzi­wił­łow­skim nad rz. Uszą na skra­ju Po­le­sia w po­wie­cie słuc­kim, lecz z Wo­ły­niem. Leży tam do­tąd miej­sco­wość Ne­swicz albo Nie­swicz, Nie­świcz, w do­kum. Ne­swiec albo Ne­swiecz w po­wie­cie łuc­kim, na po­łudn… – zach… od Łuc­ka, nad rz. Po­łon­ką, o któ­rym są róż­ne wzmian­ki w źró­dłach.

Uwa­gi te uwa­ża­li­śmy za ko­niecz­ne do­dać do roz­dzia­łu I-go roz­pra­wy ś… p. Fr. Ra­wi­ty-Gaw­roń­skie­go, dla unik­nię­cia pew­nych nie­ja­sno­ści i po­nie­waż sam au­tor wsku­tek śmier­ci, nie zdą­żył ich już wpro­wa­dzić do roz­pra­wy. Mimo róż­ni­cy pew­nej po­glą­dów i co do ge­ne­alo­gji zwłasz­cza Wi­śnio­wiec­kich a rów­nież Dy­mi­tra, Re­dak­cja umiesz­cza obie roz­pra­wy be,z zmia­ny, chcąc od­dać w ten spo­sób hołd pa­mię­ci, za­słu­gom i pra­cy ca­łe­go ży­cia zmar­łe­go au­to­ra.

Ostat­nie to twier­dze­nie nie jest słusz­ne, gdyż wie­my już dziś do­kład­nie, o ile do­kład­ność w ta­kich wy­pad­kach jest moż­li­wą, że Kiej­stut nie miał wca­le syna Ko­ry­bu­ta, lecz tyl­ko Pa­try­ka (zm… o. 1365), Woj­da­ta (wspom… o. 1362 jako ksią­żę No­wo­gród­ka li­tew­skie­go), Bu­ta­wa (zm… o. 1381), Wi­tol­da-Alek­san­dra W. X. Lit. (zm… w roku 1430), Tow­ty­wi­ła – Kon­ra­da (ks. No­wo­gród­ka lit… zm. 1390) i Zyg­mun­ta W. X. (zm. 1440). O cór­kach nie wspo­mi­na­my.

Mógł to być za­tem Ko­ry­but – Dy­mitr, brat Ja­gieł­ły.

Ale tu zno­wu na­tra­fia­my na wąt­pli­wość. Biel­ski, opi­su­jąc bi­twę pod Dą­brow­ną, pi­sze: „zda­ło się wszyst­kim, aby król w bi­twie nie był, a na stro­nie gdzie, na bez­piecz­nem miej­scu sta­nął, przy­daw­szy mu stró­że zdro­wia jego Se­mo­wi­ta, mło­de ksią­żę Ma­zo­wiec­kie, Zyg­mun­ta Ko­ry­bu­ta i Fie­du­ska nie­ja­kie­go, też z ksią­żąt li­tew­skich"*). Cóż­by to mógł być za Ko­ry­but? We­dług chrzest­ne­go imie­nia są­dząc, był­by to brat Ja­gieł­ły. Ale Ko­ry­but-Dy­mitr, ksią­żę No­wo­grodz­ki, Sie­wier­ski i Czer­ni­how­ski umarł oko­ło 1404 roku i oże­nio­ny był z Ana­sta­zją, cór­ką księ­cia Ole­ga Ria­zań­skie­go. Z wszel­kiem praw­do­po­do­bień­stwem na­le­ży przy­pu­ścić, że był to ten sam Ko­ry­but-Dy­mitr, ale rok śmier­ci jego na­le­ży po­su­nąć po za rok 1410, gdyż in­ne­go Ko­ry­bu­ta w tym cza­sie wśród ksią­żąt li­tew­skich nie było. Jest to tem­bar­dziej praw­do­po­dob­ne, że pa­no­wie Rada do asy­sten­cji kró­lo­wi wy­bie­ra­li od­po­wied­nią ma­je­sta­to­wi kró­lew­skie­mu asy­stę. Do­da­tek Biel­skie­go, że „nie­ja­ki Fie­du­ska” na­le­żał tak­że do ksią­żąt li­tew­skich, sta­wia nas wo­bec no­wej za­gad­ki: czy to był ksią­żę z domu pa­nu­ją­ce­go, czy też je­den z licz­nych ksią­żąt, po­zo­sta­łych jesz­cze po Ru­ry­ko­wi­czach, któ­rzy, po upad­ku zwierzch­nic­twa Ki­jo­wa, uzna­li przy­na­leż­ność swo­ją do Li­twy, a stąd po­cho­dzi­li i ty­tu­łem „ksią­żę­ta li­tew­scy”.

Z po­tom­stwa Ol­ger­do­we­go zna­my tyl­ko dwóch Fe­do­rów (zdrob­nia­le Fie­dusz­ko): je­den brat ro­dzo­ny Ko­ry­bu­ta – Dy­mi­tra, ksią­żę Rat­neń­ski, ale ten po­raz ostat­ni wspo­mnia­ny jest w kro­ni­kach ru­skich w roku 1394; dru­gim był Fe­dor, syn Ko­ry­bu­ta – Dy­mi­tra, któ­ry umarł koło roku 1440. Chy­ba ża­den z tych Fe­do­rów nie był uczest­ni­kiem bi­twy pod Dą­brow­nem: Fe­dor Rat­neń­ski był już za sta­ry, jak na obroń­cę kró­la, a Fe­dor, syn Ko­ry­bu­ta, był za mło­dy i mało do­świad­czo­ny. Gdy­by jed­nak stał on rze­czy­wi­ście przy boku Ja­gieł­ły, jako bra­ta­nek, to Biel­ski nie do­da­wał­by wy­ja­śnie­nia „nie­ja­ki” i „też z ksią­żąt li­tew­skich”. – Może na­le­żał on do nie­zna­nej nam bli­żej lin­ji ksią­żąt.