Odsłony tożsamości - ebook

Wstęp

Tożsamość – czy jest konieczna we współczesnym świecie? Tożsamość – konieczny warunek czy przeszkoda dla adaptacji? Tożsamość – stała, jakby wynikało z nazwy, czy jednak zmienna? Tożsamość – spójna, co zdaje się należeć do jej istoty, czy jednak złożona i niejednoznaczna jak światowid? I wreszcie – osobista czy społeczna? Pytania dotyczące tożsamości, te znane od lat, i te nowe wynikłe z interakcji między osobą a kulturą, wciąż inspirują, niepokoją, motywują do badań. Jak w 2004 roku mówił podczas wykładu Ryszard Kapuściński (2013): „Uczestniczenie w świecie wielokulturowym wymaga silnego i dojrzałego poczucia tożsamości. Jak ją ustalić i potwierdzić? Ustalenie tożsamości, co dokonuje się między innymi przez określenie naszego stosunku do Innych, komplikuje się w ostatnich dziesięcioleciach z wielu powodów, a niekiedy w ogóle okazuje się niemożliwe. Jest to wynik osłabienia tradycyjnych więzi kulturowych, spowodowanego migracją ludności wiejskiej do miast, w których zaczyna się formować nowy, niespotykany wcześniej na tę skalę typ tożsamości – hybrydyczny” (s. 38–39). Tak opisywał wybitny reportażysta i pisarz trudności pochodne zmian cywilizacyjnych, sięgające bardzo intymnej sfery – tożsamości.

O tożsamości niełatwo jest mówić i pisać. Co za tym idzie, możliwości jej empirycznej weryfikacji mogą okazać się jeszcze trudniejsze. Przeszkody te właściwe są nie tylko psychologii. Jak zauważa Barbara Skarga (1997): „Mówić dziś o tożsamości Ja może być poczytane albo za anachronizm, albo za prowokację, jeżeli nie za jedno i drugie jednocześnie (s. 163). Tożsamość jest problemem, nie mamy pewności, czy nie stanowi ona w ogóle iluzji. Nie wiemy także dobrze, jak należy ją rozumieć, co to właściwie znaczy to bycie sobą, dlaczego owej sobości szukamy, czy jest ona dla nas jakąś wartością, a jeżeli tak, to dlaczego. Pytania powyższe nie straciły nic ze swej ważności, choć zadawane były od wieków. Nie sądzę, by można było znaleźć konkluzywne na nie odpowiedzi, co nie znaczy, aby nie warto było ich podejmować, jeszcze raz się nad nimi zastanowić, może od nieco innej strony” (s. 168). Powstaje pytanie, na ile diagnoza poczyniona u schyłku XX wieku z perspektywy filozofii oddaje klimat panujący na początku XXI w naukach społecznych. Sądząc po nieustającym zainteresowaniu tematem tożsamości – trafia w sedno. Powątpiewanie w możliwość satysfakcjonującej integracji różnych kierunków badań nad tożsamością zdaje się nie kolidować z rosnącym zainteresowaniem tą problematyką. Wielość danych i punktów odniesienia stała się poligonem twórczych działań, a prezentowana monografia wpisuje się w ten trend.

Książka ta relacjonuje kolejny etap niekończącej się drogi poznawania tożsamości ulegającej zmianom wraz ze zmianami, jakie przechodzi człowiek na poziomie samoświadomości. Jako niepowtarzalne jednostki ludzkie, osoby, posiadamy mniej lub bardziej skrystalizowane poczucie własnej tożsamości. Na ogół przyjmujemy, że jest ona poznawalna, możliwa do opisania i zakomunikowania innym. Dane introspekcyjne, prezentujące świadomą warstwę posiadanej przez jednostkę wizji siebie, dostarczają informacji tyleż ograniczonych, co fundamentalnych. Jeżeli tożsamość w swej najbardziej podmiotowej formie związana jest z rozwojem intelektu i refleksyjności, to dotykamy jej przede wszystkim na drodze świadomej deklaracji jednostki, chociaż przekaz ten obarczony jest zniekształceniami autoprezentacyjnymi. Jak argumentuje Dan McAdams (2001a), żyjemy według historii, które konstruujemy. To właśnie autorskie, bo refleksyjne i odpowiedzialne podejście do konstruowania własnej tożsamości jest wymogiem życia we współczesnym społeczeństwie. Tożsamość winna być projektem refleksyjnym, co nie oznacza, że takim jest. Podmiotowość związana z odpowiednim poziomem rozwoju poznawczego, samoświadomością i autorefleksją stanowi podstawę tożsamości. Niedostatki w rozwoju poznawczym mogą ograniczać kształtowanie się tożsamości rozumianej jako rezultat refleksji, „za który jednostka jest odpowiedzialna . Jesteśmy nie tym, czym jesteśmy, ale tym, co z siebie robimy. Samorozumienie jest podporządkowane szerszemu i bardziej fundamentalnemu celowi, jakim jest wytwarzanie i odtwarzanie spójnego i satysfakcjonującego poczucia tożsamości” (Giddens, 2007, s. 105).

Idąc w ślad za poznawczymi teoriami złożoności Ja, prezentowana monografia ujmuje tożsamość jako heterogeniczną całość, wielowymiarową i zmienną. Perspektywa ta otwiera nowe możliwości badawcze, gdyż tożsamość ujmowana jako zdecentralizowana i zależna od kontekstu może być przedmiotem badań również o charakterze eksperymentalnym. Dynamiczność i relacyjność tożsamości można rozumieć jako zależność od wpływów zewnętrznych i sytuacyjną dominację jednych aspektów nad drugimi, lecz niekoniecznie jako konstruowanie tożsamości ad hoc – co typowe dla perspektywy postmodernistycznej.

Ujmowanie tożsamości w kategoriach dynamiki, a nawet płynności jest współcześnie kwestią dość powszechnej zgody. Mniej jasne pozostają granice tejże zmienności. Zmieniające się okoliczności społeczne, nowe wyniki badań i innowacje w zakresie pojęciowego ujęcia złożonej architektury tożsamości pozwalają jednak coraz bardziej metodycznie i precyzyjnie ujmować jej istotę i sposób funkcjonowania. Można mnożyć pytania badawcze, jednak w zadziwiający sposób najważniejsze z nich wciąż brzmią podobnie, a w sensie ogólnym dotyczą tego, na czym polegają nieprzerwane procesy kształtowania tożsamości osobistej (i społecznej).

Monografia jest owocem wspólnych zainteresowań autorów oraz realizowanych projektów badawczych, dyskusji, spotkań, publikacji. Dziękujemy wszystkim Uczestnikom tych dyskusji, którzy niejednokrotnie inspirowali, pomagali formułować pytania i odpowiedzi, a także wzniecali twórcze wątpliwości, otwierali nowe możliwości interpretacji, towarzyszyli w zmaganiach. Większość tych dyskusji odbywała się w Lublinie i integrowała Pracowników oraz Doktorantów Katedry Psychologii Osobowości KUL. Jedno z ciekawych spotkań odbyło się w Poznaniu, 5 kwietnia 2013 roku. Czwórka doktorów, którzy obronili prace poświęcone tej tematyce – Anna Batory (w KUL), Elwira Brygoła (też w KUL), Aleksandra Pilarska (w UAM) i Konrad Piotrowski (w SWPS) – przedstawiało swoje wyniki na seminarium „Cztery twarze tożsamości”. Obok zainteresowań doktoraty te łączyła pewna ukryta właściwość, otóż promotorem lub recenzentem każdej z nich był trzeci autor tej książki. Wszystkie cztery badania były nowatorskie i wartościowe od strony poznawczej, dwoje autorów opublikowało już swoje monografie autorskie (Pilarska, 2012; Piotrowski, 2010). Nadszedł czas publikacji następnych dwu badań wzbogaconych o wyniki realizacji projektów poświęconych tożsamości, tym bardziej że zaowocowały one znaczącymi publikacjami w obiegu międzynarodowym i krajowym (Batory, 2014, 2015; Brygoła, 2013a, 2013b).

Ważnym etapem publikowania monografii jest recenzja wydawnicza. Tak było i tym razem. Recenzja Profesora Jana Cieciucha, wnikliwa i polemiczna, nie tylko uświadomiła nam, jak wiele jest jeszcze do zrobienia, by z naszej propozycji mogła powstać dobra monografia, ale też postawiła nas wobec poważnych wyzwań dotyczących integracji wiedzy o tożsamości oraz potrzeby co najmniej porządkujących – jeśli nie nowych – teoretycznych rozwiązań. Zrobiliśmy wiele, by usunąć niedoskonałości, a zarazem podążać w stronę doskonałości. Z pewnością zbyt mało, zwłaszcza w tej drugiej kwestii. Dziękując Recenzentowi za dar otwartej dyskusji, zachętę do pomyślenia serio, czym jest tożsamość, oraz za tytaniczną pracę w tropieniu naszych błędów, nieścisłości i niedopowiedzeń, sądzimy, że zrobiliśmy wiele, by z recenzji prawdziwie skorzystać. To, czego nie zrobiliśmy, wynika z ograniczeń czasowych i intelektualnych, ale nie z naszej ignorancji.

Mimo konkluzywnych rezultatów i poszerzonej dyskusji wyników, pozostaje wciąż wiele problemów niedomkniętych; być może taka jest natura tożsamości. Stąd monografia ta z założenia ma inspirować i prowokować kolejne pytania. Rozwój wiedzy możliwy jest bowiem dzięki nowym pytaniom i niekoniecznie ostatecznym odpowiedziom.

Lublin–Warszawa–Poznań, marzec 2016