Organizacje pozarządowe w Elblągu - ebook

Uwagi wstępne

Bezpośrednią przesłanką podjęcia prezentowanych tu badań było zainteresowanie władz samorządowych Elbląga oceną relacji między samorządem a organizacjami pozarządowymi w kontekście planów związanych z przygotowaniem wieloletniego planu współpracy. Wiązała się z tym oferta przeprowadzenia badań złożona Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej. W piśmie Prezydenta Miasta skierowanym 3 lipca 2008 roku do Uczelni odwołano się m.in. do zasady współpracy między władzami samorządowymi a środowiskiem akademickim, słusznie zakładając, że to właśnie badania naukowe winny leżeć u podstaw decyzji odnoszących się do wybranych fragmentów rzeczywistości społecznej.

Pierwszym etapem przygotowań do realizacji projektu badawczego była próba określenia właściwego celu badań. W liście wyjaśniającym pełnomocnika ds. organizacji pozarządowych Macieja Pietrzaka z 23 lipca 2008 roku oczekiwania związane z badaniami określono następująco:

Głównym celem założonego działania jest opracowanie Wieloletniego Programu Współpracy (swoistego rodzaju Strategii Współpracy) Elbląskiego Samorządu z Organizacjami Pozarządowymi działającymi na terenie miasta. Programu, który skupiałby w sobie dotychczasowe doświadczenia wynikające ze współdziałania obydwu sektorów i miałby za zadanie wytyczyć ogólne kierunki rozwoju dalszej współpracy pomiędzy samorządem a organizacjami pozarządowymi.

Pracując nad wyżej wymienionym programem, chcemy osiągnąć efekt połączenia istniejących już Zasad Współpracy oraz Strategii Rozwoju Organizacji Pozarządowych z zapisami Strategii Rozwoju Elbląga.

Zakładamy, iż zbudowanie dobrego systemu współpracy będzie elementem, który bez wątpienia wpłynie na poprawę jakości życia mieszkańców naszego miasta. Jednak, aby taki system miał szansę zafunkcjonować, potrzebna jest dogłębna analiza stanu obecnej współpracy oraz potrzeb III sektora jako grupy najbardziej wyczulonej na problemy lokalnej społeczności. I dlatego chcielibyśmy, aby punktem wyjścia tego dokumentu były efekty badania (ilościowego i jakościowego) współpracy obydwu sektorów.

Kolejne rozwinięcie i uszczegółowienie planowanego zakresu badań znalazło się w piśmie z 2 marca 2009 roku:

1. Diagnoza sektora pozarządowego w Elblągu

- stan ilościowy (ile jest w Elblągu organizacji pozarządowych, czy ich liczba rośnie, ile nowych organizacji powstało w ciągu ostatnich trzech lat, czym zajmują się organizacje).

Zasoby organizacji:

- potencjał organizacji (ile organizacji posiada swoje siedziby, jaka część organizacji zatrudnia stałych pracowników, jaka część organizacji pracuje z wolontariuszami, czy organizacje korzystają z nowych technologii, jaka jest częstotliwość spotkań/prowadzonych działań poszczególnych organizacji);
- źródła finansowania (jakie są przychody organizacji, czy organizacje pozyskują środki spoza budżetu miasta Elbląga, czy organizacje organizują zbiórki publiczne, ile organizacji działa tylko w oparciu o składki członkowskie);
- partnerstwo (czy organizacje współpracują z innymi podmiotami, czy podejmują działania regionalne, ogólnopolskie, międzynarodowe);
- potrzeby organizacji (jakie są najważniejsze problemy organizacji, jakiego wsparcia oczekują, czy korzystały ze wsparcia Centrum Organizacji Pozarządowych, jakie jest zapotrzebowanie organizacji na lokale pod działalność statutową);
- wizerunek organizacji (jak oceniają swoje działania organizacje, jakie nastroje panują wśród organizacji, jak organizacje odbierane są przez społeczność lokalną, jaka jest wiedza o organizacjach wśród mieszkańców Elbląga, jak oceniają działania organizacji mieszkańcy, jakich działań realizowanych przez organizacje brakuje a jakich jest zbyt wiele);
- poziom wiedzy (czy znają prawodawstwo regulujące działalność organizacji współpracy, zasady współpracy organizacji z samorządem lokalnym, czy potrafią zarządzać organizacją, czy prowadzą pełną księgowość).
- Propozycje metod badawczych: ankiety, indywidualne wywiady pogłębione, zogniskowane wywiady grupowe, wywiady telefoniczne, sonda uliczna.

2. Analiza zasad współpracy pomiędzy samorządowymi władzami Elbląga a organizacjami pozarządowymi:

- współpraca samorządu z organizacjami pozarządowymi (zakres i formy współpracy, częstotliwość współpracy, poziom zadowolenia z dotychczasowej współpracy);
- relacje między partnerami (wzajemne postrzeganie, wspólnie podejmowanie inicjatywy, wizerunek partnerów);
- poziom wiedzy (znajomość zasad funkcjonowania partnerów, znajomość prawodawstwa, znajomość prawa lokalnego regulującego współpracę obu partnerów);
- oczekiwania (wzajemne oczekiwania wobec siebie, wpływ współpracy na rozwój społeczno-gospodarczy miasta, oczekiwania wobec prawa lokalnego regulującego współpracę);
- bariery współpracy.

Propozycje metod badawczych: badanie dokumentów źródłowych, indywidualne wywiady pogłębione, zogniskowany wywiad grupowy.

3. Stworzenie wieloletniego programu współpracy samorządu miasta Elbląga z organizacjami pozarządowymi na lata 2009–2013.

Propozycje metod badawczych: powołanie zespołu, cykl 5–8 spotkań, redakcja dokumentu, recenzja, konsultacje społeczne.

Jak widać, cele badawcze zostały tu określone nader szeroko przy zastosowaniu różnorodnych metod badawczych (a w zasadzie cele te wykraczały poza działania o charakterze naukowym). Wskazywały też w pewien sposób zakres potrzeb i oczekiwań poznawczych władz samorządowych. Ponieważ były one m.in. efektem dyskusji i konsultacji w środowisku samorządowo-pozarządowym, należało przede wszystkim określić:

- co jest możliwe do wykonania przy określonych środkach, możliwościach kadrowych oraz czasowych;
- co jest rzeczywiście niezbędne z punktu widzenia celów, jakie stawiają sobie władze miejskie;
- co jest konieczne w zestawieniu z dotychczasowym stanem wiedzy (chodziło o to, aby nie powtarzać badań i nie powielać wyników już znanych).
- Aby wyjaśnić te wątpliwości wykonaliśmy następujące działania:
- dokonaliśmy inwentaryzacji dotychczasowych badań nad sektorem organizacji pozarządowych w Elblągu,
- zebraliśmy podstawową dokumentację dotyczącą zasad współpracy między samorządem a organizacjami społecznymi,
- zorganizowaliśmy 6 marca 2009 roku spotkanie w kręgu osób zainteresowanych badaniem (badacze, przedstawiciele NGO-sów1 oraz przedstawiciel samorządu), mające na celu dookreślenie potrzeb oraz ustalenie priorytetów badawczych.

W wyniku tych działań oraz dyskusji uznaliśmy, że głównym problemem badawczym powinny być dwie kwestie ściśle ze sobą powiązane:

1. Ocena współpracy między władzami miasta i organizacjami pozarządowymi
2. Autowizerunek NGO-sów w Elblągu (jak organizacje postrzegają same siebie i swoją aktywność w społeczności lokalnej oraz jakie mają wyobrażenie na temat ich oceny ze strony społeczności lokalnej).

Wychodząc z tych przesłanek, sformułowaliśmy pytania i szczegółowe cele badawcze:

1. Samorząd a organizacje

- znajomość procedur, ocena ich funkcjonowania (czy są przestrzegane, czy są oceniane jako sprawiedliwe), ocena przyjmowanych priorytetów, wysokości dofinansowania itd.;
- ocena czynnika ludzkiego (kwestia osobistych kontaktów między urzędnikami a działaczami pozarządowymi);
- na ile samorząd odpowiada na potrzeby organizacji pozarządowych, sprzyja ich aktywizowaniu (albo blokuje ich działalność);
- czy między NGO-sami a samorządem istnieją relacje partnerskie, czy może raczej patronackie (kwestie etatyzacji, biurokratyzacji, uzależnienia finansowego itd.)
- drażliwy, ale niezwykle ważny, problem relacji między sferą polityczną a organizacjami pozarządowymi.

2. Organizacje w społeczności lokalnej

- ocena postrzegania własnej kondycji (organizacji własnej, ale przede wszystkim całego środowiska);
- czy organizacje są ważne dla funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego w Elblągu (czy takie społeczeństwo w ogóle funkcjonuje);
- kwestia wypełniania podstawowych funkcji przez organizacje;
- rola organizacji w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego na poziomie lokalnym i ocena kondycje tegoż społeczeństwa w Elblągu.

Tak określone cele badawcze wymagały wyboru odpowiedniej metody badawczej oraz procedury. Trzeba jednak przyznać, że w stosunku do planowanego pierwotnie przebiegu badań doszło do pewnej korekty. Początkowo przyjęto bowiem w planowanym badaniu procedurę czterostopniową:

1. Etap wstępny: na podstawie dostępnej literatury, materiałów źródłowych (urzędowych i organizacyjnych) oraz dotychczasowych badań opis sfery pozarządowej w Elblągu i procedur współpracy między organizacjami a samorządem;
2. Etap drugi: skonstruowanie narzędzia badawczego (sformułowanie dyspozycji do wywiadów) oraz przeprowadzenie ok. 30 wywiadów pogłębionych z liderami środowiska pozarządowego (25 wywiadów) i przedstawicielami sfery samorządowej (5 wywiadów);
3. Etap trzeci: analiza zgromadzonego materiału empirycznego;
4. Etap czwarty: przygotowanie raportu z badań (a najlepiej – docelowo – osobnej publikacji poświęconej tematyce badań).

Różnica polega na tym, że ostatecznie przeprowadzono 27 wywiadów z przedstawicielami organizacji pozarządowych, a zrezygnowano z wywiadów z przedstawicielami samorządu. Uznano bowiem, że z punktu widzenia celów poznawczych wywiady z liderami środowiska społecznego są istotniejsze, ponieważ dostarczają pełniejszej informacji o kondycji środowiska i jego autowizerunku. Pozwalają też pełniej spojrzeć na obowiązujące procedury – oczyma tych, którzy animując życie społeczne muszą się z tymi procedurami na co dzień borykać. Mieliśmy też wątpliwość, co do skuteczności zastosowania przyjętej metody do badań środowiska urzędniczo-politycznego oraz wielkości próby badawczej (nie wykluczamy, że na dalszym etapie badań być może warto będzie do badania postaw i opinii tego środowiska powrócić, ale już przy zastosowaniu innej metody). Ponadto wywiady, które przeprowadziliśmy na dwóch etapach badania z przedstawicielami NGO-sów, okazały się na tyle obszerne i wyczerpujące, iż uznaliśmy, że zgromadzony materiał jest wystarczający do odpowiedzi na postawione pytania badawcze.

Pierwsza wersja raportu została przedstawiona władzom miejskim w lutym 2010 roku. Po pewnym czasie trafił on do organizacji pozarządowych i stał się przedmiotem środowiskowej dyskusji. Okazją do pełniejszego zaprezentowania samego badania, jak i wniosków z niego wypływających, był nasz udział w dorocznym spotkaniu organizacji pozarządowych z władzami samorządowymi 15 października 2010 roku w Urzędzie Miejskim w Elblągu2. Było ono dla nas ważne także dlatego, że pojawiły się głosy krytyczne, dotyczące m.in. zakresu badań, zastosowanej metody czy też wniosków końcowych. Dlatego też zebrany materiał z wywiadów z liderami wraz z wnioskami, po przedyskutowaniu go z przedstawicielami środowiska pozarządowego i samorządowego oraz po otrzymaniu wartościowych informacji zwrotnych, postanowiliśmy poszerzyć o dwa zogniskowane wywiady grupowe (tzw. fokusy) z liderami NGO-sów, którzy nie brali udziału w pierwszej części badań. Rekrutację przeprowadziliśmy, biorąc pod uwagę wiek przedstawicieli środowiska pozarządowego oraz liczbę lat w organizacjach. Uczestnikami pierwszego wywiadu byli młodzi ludzie, działający społecznie od kilku lat, głównie w organizacjach młodzieżowych. Drugą grupę stanowili liderzy z długim stażem, pamiętający czasy organizacji społecznych sprzed akcesji do Unii Europejskiej.

Jednocześnie musimy stwierdzić, że w trakcie badania dowiedzieliśmy się wielu nowych rzeczy, o które wcale pierwotnie nie zamierzaliśmy pytać i które były poza naszymi głównymi celami badawczymi. Ale taka jest też specyfika przyjętej przez nas metody, bowiem rozmowa kieruje nas w stronę spraw istotnych z punktu widzenia respondenta, a nie koncentruje się wyłącznie na tych aspektach, które wydają się być ważne dla badającego.

W przeprowadzonych wywiadach znalazły się więc informacje dotyczące doświadczeń biograficznych, życiowych zawodów i radości, przeżyć i refleksji… Ponadto refleksje dotyczące stosunków wewnątrz sektora pozarządowego. Wreszcie nie tylko opinie o relacjach z samorządem, ale także ze społeczeństwem elbląskim. Pytaliśmy bowiem o własne wyobrażenie o tym, jak poszczególne organizacje oraz cały sektor są oceniane przez elblążan, dzięki czemu stworzyliśmy swoisty obraz „jaźni odzwierciedlonej”. A przy tym skonfrontowaliśmy to z najnowszymi badaniami na temat zaufania do organizacji społecznych w dużych miastach (w tym w Elblągu). Staraliśmy się też odnosić do strategii rozwoju NGO-sów w Elblągu, pytając o kondycję sektora, ale charakterystyczne, że w naszych rozmowach niemal nikt się do niej nie odniósł (ani pozytywnie, ani negatywnie). Dużo wypowiedzi odnosiło się do problemu wolontariatu, którego to problemu pierwotnie wcale nie zamierzaliśmy poruszać. A jednak okazało się, że jest to jeden z najważniejszych obszarów aktywności organizacji i… jedna z największych ich bolączek. Wniosek jest jeden – na wzór badań zrealizowanych w Gdańsku – warto byłoby przeprowadzić podobne w Elblągu, pytając nie tylko o aktywność wolontariacką mieszkańców miasta, ale także o istniejący tu potencjał (chęci zaangażowania w pracę wolontariacką)3.

Mając tak bogaty i różnorodny materiał w ręku, postanowiliśmy wykorzystać go maksymalnie, nawet za cenę poszerzenia czy też modyfikacji niektórych pierwotnych celów i problemów badawczych4. Dzięki temu wydaje się nam, że uzyskaliśmy nieco pełniejszy obraz elbląskiego środowiska pozarządowego. Jednym słowem jest to ładny kawałek opowieści o Elblągu doby transformacji, a nie tylko o organizacjach. Są tu bowiem także informacje o społeczeństwie, o strukturze społecznej, o funkcjonowaniu elit, ale i o uprzedzeniach, nieufności, podziałach środowiskowych… Zobaczyliśmy też – mimo deklarowanych problemów, trudności itd. – ogromne zaangażowanie w różnorodne przedsięwzięcia: sportowe, kulturalne, samopomocowe i socjalne, edukacyjne, opiekuńcze, interwencyjne… Za tymi opowieściami liderów i animatorów kryje się autentyczna praca dziesiątek wolontariuszy, członków stowarzyszeń, sympatyków, kooperantów… Praca skierowana na pomoc równie wielu osobom, na angażowanie i mobilizowanie, na animowanie różnych zdarzeń, na budowanie społecznych więzi, na wspieranie i angażowanie młodych itd. I choć nasi rozmówcy nie ukrywali, że są problemy, bariery i kłopoty w prowadzeniu działalności społecznej, a myśmy tych wątków nie tylko nie pomijali, ale wręcz je wybijaliśmy na plan pierwszy, ponieważ poniższy raport ma służyć przede wszystkim poprawie sytuacji, to jednocześnie jesteśmy pod wrażeniem aktywności, którą dane nam było opisać. Zrobiliśmy te badania z prawdziwą przyjemnością.

Jednocześnie mamy świadomość, że czas nieubłaganie płynie… Od momentu przeprowadzenia badań minęło blisko dwa lata, które przyniosły zmiany także w środowisku samorządowym Elbląga (zmiana na stanowisku prezydenta miasta, nowa Rada Miejska itd.). W pewnej więc mierze nasze wnioski będą miały charakter historyczny, ale z drugiej strony mogą one być wskazówką dla nowych władz, jak można i powinno się układać relacje ze środowiskiem organizacji pozarządowych, jakie są jego podstawowe bolączki, oczekiwania, aspiracje…

Całość opracowania składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym omówiono kwestie metodologiczne – wybór metody i jej specyfikę, dobór respondentów oraz problemy związane z prowadzonymi badaniami. W rozdziale drugim przedstawiono doświadczenia biograficzne liderów środowiska pozarządowego, ich motywacje, doświadczenia, postrzeganie własnej roli itd. Rozdział trzeci poświęcono charakterystyce własnych organizacji przez liderów, w kontekście szerszej wiedzy o organizacjach społecznych nie tylko w Elblągu. Czwarty rozdział traktuje o członkach organizacji, ich aktywności i postawach, o pracownikach oraz o wolontariuszach. Z kolei rozdział piąty dotyczy skomplikowanych relacji między organizacjami a społecznością lokalną. Tu także znalazły się pytania dotyczące oceny społeczeństwa obywatelskiego w Elblągu. I wreszcie rozdział szósty, niewątpliwie najważniejszy, poświęcono kwestiom relacji między samorządem a organizacjami. Ponadto w pracy zamieszczono próbę podsumowania badań wraz z wnioskami, które być może posłużą do podejmowania konkretnych działań.

Na końcu chcielibyśmy podziękować wszystkim, którzy wsparli nas w realizacji badania: respondentom za to, że wyrazili chęć do rozmowy i uczestnictwa w badaniu, władzom miasta za to, że uznały takie badanie za celowe i potrzebne, Maciejowi Pietrzakowi za wsparcie, kooperację i życzliwą atmosferę, władzom EUH-E za chęć patronowania badaniom i wszystkim innym osobom, które m.in. dostarczały nam niezbędnych informacji i ułatwiały poruszanie się w świecie elbląskich organizacji pozarządowych.

1 NGO – organizacje pozarządowe (skrót od ang. non-governmental organisations).

2 Wnioski końcowe zostały także opublikowane: K. Ciechorska-Kulesza, C. Obracht-Prondzyński, Wnioski raportu z badania „Organizacje pozarządowe w Elblągu”. Ludzie – działania – współpraca z samorządem, Obserwatorium ekonomii społecznej na Warmii i Mazurach. Organizacje pozarządowe, spółdzielnie socjalne partnerstwa lokalne, red. P. Pniewski, A. Jachimowicz, J. Prokopowicz, A. Wiśniewska, Elbląg 2011, s. 157–161.

3 A. Buczyńska, P. Buczyński, M. Dębski, B. Kisiel, Potencjał wolontarystyczny mieszkańców w Trójmieście, Gdańsk 2009, wyd. Regionalne Centrum Wolontariatu w Gdańsku.

4 Chcemy przy tym podkreślić, że obydwoje autorów tego opracowania ma za sobą różnorodne doświadczenia z działalności pozarządowej. Stąd też w trakcie badań, przy ich opracowaniu oraz pisaniu raportu mogliśmy i często sięgaliśmy do własnych spostrzeżeń. Równocześnie z racji znajomości ruchu pozarządowego „od wewnątrz” jesteśmy przekonani o wartości pozyskanych materiałów i konieczności ich pełnego wykorzystania.