Planowanie przestrzeni turystycznej - ebook

OD AUTORKI

Naczelnymi przesłankami dla planowego rozwoju turystyki jest z jednej strony chęć zagwarantowania właściwego poziomu usług turystycznych (bazy noclegowej, gastronomicznej, infrastruktury transportowej, usług komplementarnych), a z drugiej ochrona wartości przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego, zagwarantowanie społeczności lokalnej godziwych warunków życia. To trudne zadanie, zważywszy, że dla zrównoważonego rozwoju przestrzeni turystycznej niezbędne są nie tylko podstawowa infrastruktura turystyczna (hotele, restauracje, dworce lotnicze, kolejowe i autobusowe, muzea, centra kongresowe), usługi informacji, bankowe, ochrony zdrowia – ale także atrakcyjność i estetyczne urządzenie przestrzeni publicznej oraz gościnność mieszkańców. Stąd tak istotne jest zarówno czerpanie inspiracji z dorobku przeszłości i przykładów z powodzeniem zrealizowanych inwestycji turystycznych, jak i stałe poszukiwania najwłaściwszego modelu, najkorzystniejszego sposobu zagospodarowania przestrzeni turystycznej, odpowiadającego współczesnym potrzebom.

W Europie aż do XIX w. planowanie obszarów turystycznych miało przede wszystkim na celu rozwój terenów uzdrowiskowych, zachęcanie inwestorów do stawiania hoteli i sanatoriów, zapewnienie turystom dobrego dostępu do rozwijanych ośrodków lecznictwa i wypoczynku. W Polsce tradycja opracowywania kompleksowych planów obszarów o znaczeniu turystycznym ma swój początek w okresie po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 rząd polski przystąpił z rozmachem do planowania obszarów o wysokim potencjale turystycznym (regionów górskich, pasma nadmorskiego). Opracowania planistyczne z tamtego okresu wyróżnia nie tylko entuzjazm, ale i cenna próba kompleksowego, racjonalnego gospodarowania przestrzenią turystyczną. Starano się zapewnić tym obszarom i miejscowościom rozwój zrównoważony, tak aby turystyka nie stała się zagrożeniem dla bogactw przyrodniczych i kulturowych. Zdaniem autorki warto je przypomnieć nie tylko dlatego, że stanowią część polskiej historii nauk o turyzmie, ale także ze względów praktycznych. W planach tych uwzględniano odrębność i szczególne cechy przestrzeni turystycznej, zwracano uwagę nie tylko na walory przyrodnicze i kulturowe, które starano się chronić, ale i na żywotne interesy ludności miejscowej. Plany te miały, co prawda, z konieczności charakter opracowań eksperymentalnych, poszukujących dopiero odpowiednich instrumentów dla wypracowania formuły „polskiej szkoły planowania”. W wielu jednak wypadkach te interesujące koncepcje były starannie przemyślane, przygotowane bardzo racjonalnie, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju turystyki i mogą być, jak się wydaje, pod wieloma względami aktualne także dzisiaj i inspirować współczesnych urbanistów. Tradycje racjonalnego planowania miejscowości i obszarów turystycznych były kontynuowane także w nowych uwarunkowaniach ekonomicznych i politycznych po zakończeniu drugiej wojny światowej. Chociaż współcześni urbaniści mają do rozwiązania zupełnie inne problemy (przede wszystkim związane z rozwojem turystyki w warunkach wolnego rynku), wydaje się, że przynajmniej część tego dorobku może nadal służyć jako źródło inspiracji dla dobrych praktyk planistycznych i proekologicznego gospodarowania przestrzenią.

Dlatego autorka ma nadzieję, że niniejsza publikacja zainteresuje nie tylko studentów kierunków hotelarstwa, turystyki i rekreacji, architektury i urbanistyki, ale także pracowników samorządów lokalnych i przedstawicieli administracji rządowej – odpowiedzialnych za zrównoważony rozwój obszarów o funkcji turystycznej.

Książka powstała na podstawie materiału wykładów, od wielu lat prowadzonych przez autorkę na uczelniach w Polsce i za granicą (Czechy, Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Nigeria, Portugalia, Wielka Brytania). Zazwyczaj treści zajęć ze studentami, referatów są programami autorskimi, w których nauczyciele akademiccy wyróżniają te wątki, które uważają za najistotniejsze. W czasie moich zajęć ze studentami szczególną uwagę zawsze zwracałam na potrzebę zrównoważonego zagospodarowania turystycznego, czyli proekologiczne kształtowanie przestrzeni turystycznej. Ten sam układ akcentów ma ta praca, w której podkreślono konieczność przyjęcia zrównoważonego kierunku rozwoju obszarów o funkcji turystycznej, takiego, który będzie kompromisem między zaspokojeniem potrzeb turystów a zasadami ochrony środowiska przyrodniczego, społecznego i kulturowego. Istotne znaczenie dla powstania książki w tej właśnie formie były zaangażowanie w kilkanaście wieloośrodkowych badań teoretycznych oraz wieloletnia praktyka planistyczna autorki – z wykształcenia architekta i urbanisty. Prezentowane tutaj treści są uzupełnione doświadczeniami z licznych podróży studialnych po Europie, Azji, Afryce i obu Amerykach, w czasie których autorka odwiedziła ponad 50 krajów o różnym stopniu zagospodarowania turystycznego i odmiennym spojrzeniu na zagadnienia związane z gospodarką przestrzenną.

W tej pracy nie poruszono oczywiście wszystkich problemów związanych z podejmowanym tematem. Wybór zagadnień był koniecznością, ponieważ zagospodarowanie obszarów i miejscowości dla funkcji turystycznej i rekreacyjnej jest działem obszernym i wielowątkowym. Autorka ma jednak nadzieję, że zaproponowana publikacja pozwoli czytelnikowi nie tylko na ogólne rozeznanie tematu, ale i na poznanie interesujących go zagadnień w stopniu bardziej szczegółowym. Obszerna bibliografia, w miarę możności uwzględniająca pozycje wydane nie wcześniej niż w 2000 r. (starsze były niezbędne dla zilustrowania podejścia do problemów planowania przestrzeni turystycznej w przekroju historycznym), powinna ułatwić uzupełnienie i pogłębienie problematyki, która wyda się szczególnie ważna i ciekawa. Część prezentowanego w poszczególnych rozdziałach materiału była już publikowana w innej formie, przede wszystkim w książce Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne (opublikowanej w roku 2009) oraz w artykułach ukazujących się w kolejnych zeszytach „Problemów Turystyki” oraz „Turystyki i Rekreacji” (w latach 2006-2012). Jest to jednak pierwsze pełne opracowanie tych zagadnień, uzupełnione i zaktualizowane (uwzględniające m.in. obowiązujące regulacje prawne, najnowsze dane statystyczne GUS-u).

Ponieważ książka jest w intencji autorki przede wszystkim skryptem dla studentów kierunków hotelarstwo i turystyka, zamieszczony na końcu pracy słowniczek wybranych pojęć i terminów z zakresu architektury, budownictwa i planowania przestrzennego ma na celu ułatwić czytelnikom przyswojenie tekstu, pełniejsze zrozumienie poruszanych zagadnień. Także lepszemu przybliżeniu idei zrównoważonego zagospodarowania przestrzeni turystycznej oraz poznaniu pięknej tradycji, jaką możemy się chlubić w tym zakresie, mają służyć dołączone projekty obiektów i ośrodków turystycznych (ważny dorobek „polskiej szkoły planowania” ostatniego stulecia), rysunki opracowane przez autorkę na podstawie wyszukanych materiałów archiwalnych.

Anna Pawlikowska-Piechotka, czerwiec 2012WPROWADZENIE

Tradycje zagospodarowania turystycznego są tak stare jak sama idea podróżowania, czyli w Europie mają już historię kilku tysięcy lat. Do współczesnych zadań planowania przestrzeni turystycznej należy racjonalne rozmieszczenie na danym obszarze infrastruktury turystycznej (noclegowej, gastronomicznej, transportowej), niezbędnej dla zaspokojenia podstawowych potrzeb podróżnych, a jednocześnie zachowanie i ochrona najcenniejszych walorów przyrodniczych i kulturowych, dbałość o wysoką jakość środowiska, o harmonię krajobrazu. Wyjazdy turystyczne są coraz bardziej powszechne i większość państw świata, nie mogąc ignorować istotnych konsekwencji społeczno-kulturowych i przyrodniczych, prowadzi określone działania związane ze strategią zrównoważonej polityki turystycznej. Polegają one przede wszystkim na poszukiwaniu optymalnego zaspokojenia potrzeb turystycznych i rekreacyjnych społeczeństwa przy racjonalnym wykorzystaniu zasobów naturalnych i antropogenicznych. W krajach europejskich planowanie dla potrzeb turystyki jest integralnym segmentem planowania przestrzennego (występującym obok problemów mieszkaniowych, infrastruktury społecznej i technicznej, zagadnień związanych z ochroną środowiska). W Polsce zasady gospodarowania przestrzenią zakładają, że planowanie przestrzeni turystycznej powinno być rozumiane jako świadoma wielobranżowa działalność, mająca na celu przystosowanie środowiska (przyrodniczego, kulturowego i społecznego) do potrzeb rozwoju turystyki . Zatem w procesie planowania przestrzeni turystycznej wyodrębnia się, obok zagadnień samej infrastruktury (turystycznej, usługowej i technicznej), zagadnienia związane z ochroną zabytków i środowiska przyrodniczego, kwestie społeczne dotyczące ludności miejscowej. Same zasady planowania podlegają ciągłym przeobrażeniom, jako ściśle związane z historią, specyfiką obszaru, przemianami społecznymi, gospodarczymi, zmianami prawa. Niezmienne jednak w procesie planowania przestrzeni turystycznej pozostają zadania odnoszące się do określania granic i funkcji obszarów i ich wzajemnych powiązań, a dotyczących w szczególności czterech podstawowych segmentów przyszłych inwestycji:

- bazy noclegowej;

- bazy gastronomicznej;

- bazy transportowej, ułatwiającej dostępność komunikacyjną obszaru recepcyjnego;

- bazy towarzyszącej turystyce, umożliwiającej wykorzystywanie walorów przyrodniczych i kulturowych obszaru recepcyjnego dla wypoczynku, turystyki krajoznawczej, ułatwianie różnorodnych form aktywnej rekreacji.

W zakres pełnego procesu przygotowania planu wchodzą szerokie studia i działania planistyczne, mające na celu harmonijne, z poszanowaniem rozwoju gospodarczego i ochrony środowiska, kształtowanie (w zależności od rangi planu) rozwoju turystyki w skali kraju, regionu, miasta lub gminy . To skomplikowany, wieloetapowy proces, którego istotę stanowią: gwarantowanie ładu przestrzennego, zapobieganie spontanicznej, chaotycznej zabudowie, szukanie kompromisów między swobodą jednostki, prawem dysponowania własnością a interesem zbiorowości. Planowanie przestrzeni turystycznej jest segmentem planowania przestrzennego występującym jako jeden z wielu elementów tegoż planu albo jako zagadnienie wiodące. Zasady opracowywania takich planów i studiów są regulowane ustaleniami prawnymi (w Polsce ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r.). Przez racjonalne zagospodarowanie przestrzeni turystycznej rozumiemy proekologiczne (tzn. uwzględniające zasady ochrony walorów przyrodniczych i kulturowych) przystosowanie danego regionu, rejonu lub miejscowości do obsługi turystów. W literaturze przedmiotu działanie to jest określane jako sustainable planning (planowanie zrównoważone), oznaczające utrzymanie pożądanej równowagi między zaspokajaniem potrzeb różnych grup społecznych (turystów, ludności miejscowej), ochroną środowiska i dziedzictwa kulturowego . Koncepcja turystyki zrównoważonej ma ścisły związek z kształtowaniem zagospodarowania turystycznego terenu. Dzięki wprowadzaniu odpowiednich kierunków polityki przestrzennej można bowiem stymulować na danym obszarze takie formy turystyki, które nie będą zagrożeniem dla wartości środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego. Każda z tych form wymaga jednak odmiennego rodzaju urządzeń. Inne będą zasady planowania miejscowości uzdrowiskowych, inne ośrodków sportów zimowych, kąpielisk nadmorskich, a jeszcze inne muszą być stosowane w celu rozwiązania problemów organizacji przestrzennej podmiejskiej miejscowości wypoczynku świątecznego. Planowanie przestrzeni turystycznej, z uwagi na złożoność problematyki, wymaga więc wypracowania warsztatu planistycznego, metod pracy wielobranżowego zespołu specjalistów. W warunkach europejskich troska o właściwe zagospodarowanie przestrzeni turystycznej nie jest zagadnieniem nowym. Na konieczność spójnego traktowania zagadnień związanych z zapewnieniem turystom odpowiednich warunków pobytu w wybranej miejscowości, możliwościami dojazdu do obszaru recepcyjnego, ochroną walorów turystycznych (przyrodniczych, kulturowych) i uwzględnianiem interesów społeczności lokalnej od ponad stu lat zwracają uwagę autorzy prac poświęconych urbanistyce i turyzmowi. W Polsce szczególnie zasłużonymi badaczami tego problemu byli Olaf Chmielewski, Stanisław Leszczycki oraz Bohdan Malisz.

Obecnie poszukiwania racjonalnych rozwiązań dla planowania przestrzeni turystycznej są tym bardziej istotne, że pomimo kryzysu odczuwanego w wielu krajach Europy jesteśmy świadkami stałego rozwoju ruchu turystycznego w Polsce. Zgodnie z szacunkami Instytutu Turystyki w roku 2011 nasze granice przekroczyło ponad 60 mln cudzoziemców, z których prawie ¼ skorzystała z przynajmniej jednego noclegu (13 350 000 osób). Byli to przede wszystkim podróżni z Niemiec i Wielkiej Brytanii. Przeciętny turysta wydał u nas ok. 500 USD (najwięcej odwiedzający spoza Europy – ok. 750 USD, najmniej goście z Litwy – ok. 170 USD). Z drugiej strony rosnąca zamożność Polaków, moda na podróże sprawiają, że tylko w pierwszych trzech kwartałach 2011 r. mieszkańcy Polski wzięli udział w 24 100 000 podróżach po kraju (trwających średnio kilka dni). Według wstępnych szacunków Instytutu Turystyki w Warszawie tylko w pierwszym kwartale 2012 r. odnotowano blisko 3 mln przyjazdów turystów do Polski (o 12% więcej niż w pierwszym kwartale roku 2011). Dalsze perspektywy rozwoju bazy turystycznej są także związane z podróżami krajowymi (turystyka biznesowa, wypoczynek, pielgrzymki), których stały wysoki poziom łączy się ze wzrostem gospodarczym i rosnącą zamożnością Polaków. Ponadto organizacja mistrzostw piłkarskich Euro 2012, jak się sądzi, może się przyczynić do promocji Polski jako atrakcyjnej destynacji turystycznej .

Turystyka w planowaniu przestrzennym

W popularnym ujęciu termin „turystyka” oznacza zorganizowane (zbiorowe) lub indywidualne wyjazdy poza miejsce stałego zamieszkania, mające cele krajoznawcze albo będące formą czynnego wypoczynku. W literaturze przedmiotu nie ma jednej powszechnie obowiązującej definicji terminu „turysta” lub „turystyka”, nie wszystkie też określenia, które stosują autorzy prac naukowych poświęconych zagadnieniom turyzmu, są zbieżne z ich powszechnymi znaczeniami. Na przykład w popularnym rozumieniu turystą nie jest osoba udająca się w podróż służbową, ale w myśl wielu przyjętych współcześnie definicji (np. UN WTO, GUS) takiego kogoś traktuje się w danych statystycznych jako turystę. Jest to konsekwencja modyfikacji tradycyjnego pojęcia podróży turystycznych (brzmiące niegdyś „turystyka – podróże w celach niezarobkowych”) i rozszerzenia o wyjazdy zawodowe (podróże służbowe), jeżeli zawierają korzystanie z usług typowo turystycznych (hotel, restauracja) i zachowania charakterystyczne dla ruchu turystycznego (zwiedzanie muzeum lub galerii, wizyta w teatrze lub centrum handlowym, spacer po starówce lub historycznym parku). Inny przykład: w ujęciu popularnym turystami są także osoby wyruszające na całodniową wycieczkę krajoznawczą, chociaż pod wieczór wracają na nocleg do domu, (ale w myśl definicji UN WTO i GUS-u są to „odwiedzający”). Na brak uściślonych pojęć w zakresie turystyki zwracają od dawna uwagę polscy badacze turyzmu . Ta sytuacja ma związek ze szczególnym charakterem zjawiska, jakim jest turystyka, obejmującym szeroki wachlarz problemów: społecznych, ekonomicznych, kulturowych i przestrzennych; a także skomplikowanymi, wielopłaszczyznowymi związkami, jakie zachodzą między podróżującymi, organizatorami turystyki i stałymi mieszkańcami obszaru odwiedzanego. Przyjęte definicje terminu „turystyka” dla potrzeb statystycznych są dosyć szerokie i z konieczności ogólnikowe, natomiast nieco inne pojęcie jest potrzebne dla celów naukowych i planistycznych. W ustawie o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1997 r. (art. 3) przyjęto jako wykładnię terminu „turysta” definicję następującą: jest to osoba, która podróżuje do innej miejscowości poza swoim stałym miejscem pobytu na okres nieprzekraczający 12 miesięcy, dla której celem podróży nie jest podjęcie stałej pracy w odwiedzanej miejscowości i która korzysta z noclegu przynajmniej jedną noc. W tym samym artykule ustawy znajduje się definicja „odwiedzającego” – osoba podróżująca do innej miejscowości, bez intencji podejmowania stałej pracy, ale która w odróżnieniu od turysty nie korzysta z noclegu. Te wyjaśnienia są spójne ze stanowiskiem ONZ i zaleceniami Światowej Organizacji Turystyki (UN WTO), zamieszczonymi w dokumencie ujednolicającym definicje tych pojęć dla celów statystycznych. Światowa Organizacja Turystyki proponuje, aby za cele podróży turystycznych uznawać bardzo szeroki zakres aktywności: wypoczynek, rekreację, wypoczynek wakacyjny, zwiedzanie, zakupy, uczestnictwo w imprezach sportowych i kulturalnych, rozrywki kulturalne, sport amatorski, wędrówki i wspinaczki, rejsy wycieczkowe; odwiedziny u krewnych i znajomych; pielgrzymki, sprawy zawodowe, interesy (uczestnictwo w konferencjach, targach, wystawach, misje rządowe), kursy językowe, cele zdrowotne (pobyty w uzdrowiskach, terapia morska). W tym też duchu są przemyślenia Władysława Kurka, który w opublikowanej w roku 2007 pracy Turystyka podkreśla zalety przyjęcia jak najszerszej definicji pojęcia „turystyka”, obejmującej całokształt stosunków i zjawisk związanych z dobrowolnymi podróżami i pobytem w jakiejś miejscowości (jeśli pobyt nie wiąże się z dłuższym osiedleniem lub pracą zarobkową). Zgadzając się z tym, że termin ogólnikowy pomoże uniknąć kłopotliwych rozbieżności, autorka proponuje dla potrzeb niniejszej pracy przyjęcie terminologii zgodnie ze stanowiskiem przyjętym przez Komisję do Spraw Statystyki ONZ (jako rezultat zaleceń UN WTO) oraz definicjami występującymi w polskiej ustawie o usługach turystycznych z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ponieważ trudność sprawia niekiedy rozróżnienie specyfiki pojęć „turystyka” i „rekreacja”, należy zauważyć, że znaczącą odmiennością (z punktu widzenia prawa) jest podkreślenie, że w odniesieniu do turystyki wyjazd trwa co najmniej jeden dzień, a nocleg odbywa się poza stałym miejscem zamieszkania). Bez wątpienia natomiast wielu turystów oddaje się rekreacji w czasie wyjazdów wypoczynkowych (sporty wodne, sporty zimowe). W literaturze przedmiotu podkreśla się szczególnie dobroczynne znaczenie takiego wypoczynku – „rekreacyjnej aktywności ruchowej”, jako niezwykle ważnej dla kształtowania prozdrowotnych codziennych nawyków .

Przez „zagospodarowanie turystyczne” rozumie się planowe rozmieszczenie na danym obszarze infrastruktury turystycznej (noclegowej, gastronomicznej, transportowej) niezbędnej dla rozwijania funkcji turystycznych. Jak zauważa Andrzej Kowalczyk , w pojęciu tym mieści się zarówno proces planistyczny, jak i efekt końcowy, realizacja zamierzeń. Zagospodarowanie turystyczne jest zatem częścią procesu planowania przestrzennego (występującym obok problemów mieszkaniowych, infrastruktury społecznej i technicznej, zagadnień związanych z ochroną środowiska). Stosowana w polskiej literaturze przedmiotu terminologia z zakresu planowania przestrzennego dla potrzeb turystyki różni się także od zagranicznej (np. krajów Unii Europejskiej), chociażby w odniesieniu do terminu „pojemności ekologicznej”, które jest przez Federację Parków Narodowych i Rezerwatów Przyrody Europy rozumiane nieco inaczej niż w literaturze polskiej. W planowaniu przestrzennym termin „zagospodarowanie turystyczne” rozumie się, jako: świadomą działalność, mającą na celu przystosowanie środowiska (przyrodniczego, kulturowego) do potrzeb rozwoju turystyki i rekreacji . W zakres planowania przestrzennego wchodzą studia i działania planistyczne mające na celu harmonijne, z poszanowaniem rozwoju gospodarczego i ochrony środowiska, kształtowane na poziomie: kraju, regionu, miast i gmin. Zagospodarowanie turystyczne jest elementem planowania przestrzennego, ujmowanym albo jako jeden z wielu elementów planu (opracowania wielotematyczne), albo jako zagadnienie wiodące (opracowania monotematyczne). Zagadnienia turystyczne występują w całej hierarchii planów (krajowych, regionalnych i miejscowych). Zadaniem planistycznym podejmowanym w tych studiach projektowych jest tworzenie właściwych warunków dla rozwoju turystyki na danym obszarze. Zasady opracowywania takich planów i studiów są regulowane ustaleniami prawnymi (Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 r.). Przyjmuje się, że w zagospodarowaniu turystycznym wyodrębniamy następujące podstawowe problemy:

- bazę noclegową turystyki i bazę gastronomiczną turystyki, dzięki którym zapewnia się turystom niezbędne warunki bytowe;

- bazę transportową turystyki, dzięki której zapewnia się możliwość dojazdu i ułatwia dostępność komunikacyjną obszaru recepcyjnego;

- bazę towarzyszącą turystyce, którymi są te wszystkie instytucje i urządzenia techniczne, dzięki którym turyści mogą wykorzystać w pełni walory przyrodnicze i kulturowe oraz w bezpieczny sposób penetrować obszar recepcyjny.

Obszar przeznaczony dla funkcji turystycznej nazywamy przestrzenią turystyczną. Jest to ta część środowiska geograficznego, w której zachodzą (lub mają zachodzić w przyszłości) zjawiska turystyczne. Funkcje turystyczne obszaru (miejscowości) mogą być wiodące (wówczas turystyka jest postrzegana jako lokomotywa gospodarki) lub tylko uzupełniające inne funkcje (np. gospodarkę rolną, leśną na terenach wiejskich lub funkcje administracyjne, handlowe, usługowe, kulturowe, wielkiego miasta). Przez racjonalne zagospodarowanie przestrzeni turystycznej rozumiemy proekologiczne (z uwzględnieniem zasad ochrony walorów przyrodniczych i kulturowych) przystosowanie do obsługi turystów: regionu, rejonu, miejscowości. Taka polityka gospodarki przestrzennej w literaturze przedmiotu określana jest jako sustainable tourism (turystyka zrównoważona), oznaczająca utrzymanie równowagi między potrzebami turystów, ochroną środowiska oraz interesami i kulturą społeczności lokalnej. Koncepcja turystyki zrównoważonej ma ścisły związek z kształtowaniem zagospodarowania turystycznego, można bowiem, dzięki wprowadzaniu odpowiednich kierunków polityki przestrzennej, stymulować rozwój turystyki, ograniczając jej rozmiary, i propagować takie formy turystyki, które nie będą zagrożeniem dla wartości środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego. Na konieczność spójnego traktowania zagadnień związanych z zapewnieniem turystom odpowiednich warunków do pobytu w wybranej miejscowości, możliwości dojazdu do obszaru recepcyjnego, z ochroną walorów turystycznych (przyrodniczych, kulturowych) zwracają uwagę autorzy prac poświęconych turyzmowi . Regionem turystycznym nazywamy obszar o jednorodnych cechach środowiska geograficznego, walorach turystycznych i istniejącej bazie turystycznej, dostępny komunikacyjnie, pełniący istotną funkcję turystyczną (ruch turystyczny wyspecjalizowany lub o wielu formach). Rejon turystyczny to część regionu o silnej koncentracji miejscowości turystycznych, charakteryzujący się dużym ruchem turystycznym, gdzie znajdują się powiązane ze sobą trasy i szlaki turystyczne. Miejscowością turystyczną nazywamy jednostkę osadniczą, która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę (bazę) turystyczną oraz dostępność komunikacyjną stanowi punkt docelowy (lub etapowy) podróży turystycznych. Przez funkcję turystyczną rozumiemy zdolność (regionu, rejonu lub miejscowości) przyjmowania określonej liczby turystów i zaspokajania ich potrzeb. Zdolność zaspokajania potrzeb (noclegowych, żywieniowych, komunikacyjnych) turystów, z uwzględnieniem konieczności ochrony środowiska, można osiągnąć dzięki:

- ochronie i racjonalnemu wykorzystaniu zasobów środowiska (walorów przyrodniczych i kulturowych);

- zapewnieniu wygodnej i bezpiecznej dostępności komunikacyjnej (miejscowości, obszaru);

- zaspokojeniu potrzeb bytowych (przede wszystkim noclegu i wyżywienia).

Na sposób zagospodarowania przestrzennego mają wpływ formy turystyki i rekreacji, preferowany sposób spędzania wolnego czasu w okresie wyjazdu turystycznego. Różnią się one w zależności od przewagi np. turystyki krajoznawczej, religijnej, zdrowotnej. Po odrzuceniu terenów, na których ze względu na inne funkcje, kolidujące z rozwojem turystyki (uciążliwy przemysł) lub zły stan środowiska (obszary ekologicznie zdegradowane) na pozostałych, zgodnie z wnioskami płynącymi z przeglądów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego aż w 80% gmin w Polsce ich samorządy lokalne widzą turystykę jako podstawowy lub uzupełniający inne (np. rolnictwo) kierunek dalszego rozwoju. Najczęściej decyzja o wprowadzeniu funkcji turystycznej na danym obszarze (w określonej miejscowości) jest podejmowana z nadzieją, że właśnie ten kierunek polityki przestrzennej przyniesie aktywizację gospodarczą (wzrost zatrudnienia, zwiększenie dochodów ludności i samorządów). W szczególności w tych wypadkach, gdy na danym terenie już istnieje pewne zagospodarowanie turystyczne – w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i studiach uwarunkowań co najmniej utrzymywane są dotychczasowa ranga, funkcja i skala turystyki. Najczęściej, co jest praktyką prawidłową z punktu widzenia ochrony i kształtowania środowiska oraz zachowania ładu przestrzennego, na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych dąży się do dominacji funkcji turystyczno-wypoczynkowej. Należy podkreślić wagę uwzględnienia potencjalnego konfliktu funkcji turystycznej z rozwojem innych dziedzin (przemysłu i rolnictwa), mogących wystąpić na obszarach o funkcji mieszanej i konieczności stosowania wówczas np. stref ochronnych o odpowiednim zasięgu. Zasady ochrony obszarów przyrodniczo lub kulturowo cennych wymagają także zabiegów mających na celu łagodzenie skutków wprowadzania funkcji turystycznej. Kompromisowym rozwiązaniem dla rozwoju turystyki, przy uwzględnianiu zagadnień ochrony środowiska, jest wpis do planu określający zasady ochrony i użytkowania obszarów o wysokich, lecz wrażliwych walorach oraz rygorystyczne przestrzeganie ich w trakcie realizacji planu. Zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej obszary recepcji turystycznej dzielimy na następujące segmenty:

- obszary silnie zurbanizowane (metropolie; miasta o znaczeniu historycznym; inne miasta);

- ośrodki uzdrowiskowe (miasta i wsie) o specyfice leczniczej: kąpieliska nadmorskie; miejscowości nad jeziorem lub rzeką; miejscowości górskie;

- ośrodki turystyczne nadmorskie; położone nad jeziorem lub rzeką; ośrodki sportów zimowych; inne miejscowości górskie;

- obszary niezurbanizowane nadwodne (pas nadmorski; pojezierny; nadrzeczny);

- obszary niezurbanizowane górskie (wysokogórskie, wyżynne);

- obszary niezurbanizowane wiejskie;

- akweny, na których realizowane są rejsy turystyczne (morze, zatoka, rzeka, jezioro).

Wśród obszarów recepcyjnych i miejscowości turystycznych wyróżnia się te, których funkcje turystyczne są dominujące (z uwagi na wysokie walory przyrodnicze i kulturowe), oraz te, w których są rozwijane także inne, pozaturystyczne funkcje. Do walorów przyrodniczych, istotnych dla rozwoju ruchu turystycznego, zaliczymy przede wszystkim: osobliwości flory i fauny; formacje skalne; doliny rzeczne i wąwozy; jaskinie i groty; harmonijny krajobraz; dalekie perspektywy; parki zabytkowe, muzea, skanseny; ogrody botaniczne i zoologiczne; obszary chronione, na których dopuszcza się ruch turystyczny (rezerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu); walory uzdrowiskowe; uwarunkowania do rekreacji na- i przywodnej; uwarunkowania do uprawiania turystyki i sportów górskich. Wśród walorów kulturowych, mających znaczenie dla potencjalnego rozwoju turystyki, znajdują się np.: pojedyncze zabytki (architektury i budownictwa) oraz historyczne układy urbanistyczne; zabytki dokumentujące działalność gospodarczą oraz osiągnięcia techniki; obiekty historyczno-wojskowe; muzea i rezerwaty archeologiczne; unikatowe zbiory i kolekcje; skanseny budownictwa ludowego i skanseny przemysłowe; miejsca ruchu pielgrzymkowego oraz współczesne imprezy kulturalne; a także: kultura, historia, język, obyczaj, strój (miejscowy folklor); ośrodki twórczości ludowej; specyfika regionalnej kuchni; współczesne metropolie i przykłady wybitnych osiągnięć inżynierii i architektury współczesnej. Warunkiem harmonijnego rozwoju turystyki (na podstawie wymienionych potencjałów środowiska przyrodniczego i kulturowego) jest, jak wspomniano, odpowiednie zagospodarowanie turystyczne, gwarantujące pożądany poziom usług turystycznych oraz mające na uwadze ochronę wartości środowiska. W procesie planowania (zarówno w odniesieniu do studium uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania gminy, jak i planów miejscowych) uwzględniane są koncepcje rozwojowe obszarów, których poznanie powinno być zasadniczą przesłanką decyzyjną dla inwestora zainteresowanego branżą turystyczną. Zamiary samorządu lokalnego i programy zadań rządowych, które składają się na strukturę planowania przestrzennego, są istotnymi wskazówkami dla takich przedsiębiorców. Między innymi potencjalny inwestor w branży turystycznej jest zainteresowany wyborem takiej lokalizacji dla nieruchomości turystycznej, która będzie gwarantowała zbieżność jego działalności gospodarczej z koncepcją rozwoju obszaru (np. oczekuje wsparcia i współpracy ze strony władz lokalnych; możliwości szeregu ułatwień). W przypadku nieruchomości turystycznej istotne jest to, gdzie się ona znajduje. Najwyżej cenione są obszary o wysokiej atrakcyjności turystycznej, których walory przyrodnicze, kulturowe będą chronione i nie przewiduje się tam przedsięwzięć uciążliwych dla środowiska. Stąd potencjalni inwestorzy powinni być zainteresowani informacją, czy dla danego terenu istnieje zatwierdzony miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i w jakim stopniu funkcja obszarów i strategie rozwoju są zbieżne z planami inwestycyjnymi związanymi z turystyką. W związku ze swoimi potrzebami przedsiębiorca szuka w ustaleniach miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przede wszystkim odpowiedzi na następujące pytania o podstawowym znaczeniu dla efektywności swojego zamierzenia:

- czy i jak rozwój turystyki i rekreacji jest uwzględniany w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego;

- czy (zgodnie z propozycjami planistycznymi) atrakcyjność turystyczna obszaru planowanej inwestycji będzie wzrastać bądź maleć.

Organizowanie i zarządzanie bazą turystyczną (noclegową, żywieniową) jest regulowane zasadami prawnymi. Obowiązujące obecnie akty normatywne dotyczące zarządzania nieruchomościami turystycznymi obejmują zagadnienia związane z określaniem zasad podejmowania działalności usługowej w zakresie turystyki i hotelarstwa oraz świadczenia usług turystycznych (w szczególności hotelarskich, gastronomicznych, przewodnickich). Znajomość i przestrzeganie przepisów pozwalają uniknąć kolizji z prawem – do czego dochodzi niekiedy przy podejmowaniu działalności hotelarskiej czy gastronomicznej bez formalnego zezwolenia – realizowania przedsięwzięcia w sposób sprzeczny z regułami prawnymi o charakterze obowiązującym. Podstawowym aktem normatywnym definiującym pojęcie usług turystycznych jest ustawa o usługach turystycznych z dnia 29 sierpnia 1997 r., uznająca za usługi turystyczne wszystkie usługi świadczone turystom lub odwiedzającym.

Zagospodarowanie turystyczne a granice odporności środowiska

Ruch turystyczny na danym obszarze (w określonej miejscowości) powoduje wielorakie konsekwencje: ekonomiczne, społeczne i ekologiczne. Negatywnymi skutkami rozwoju funkcji turystycznej w danej miejscowości lub na danym obszarze mogą być: zburzenie ładu przestrzennego, niekorzystne następstwa obserwowane w środowisku przyrodniczym, kulturowym i społecznym. Są one wywołane zbyt intensywnym i nieprzemyślanym zagospodarowaniem przestrzennym. Najpoważniejsze zagrożenia, jakie niosą zagospodarowanie turystyczne i obecność ruchu turystycznego dla środowiska przyrodniczego i kulturowego, a także społecznego na danym obszarze, to:

- zakłócenia harmonii i dewastacja krajobrazu;

- szkody, jakie powodują turystyka piesza oraz narciarstwo dla gleby; szkody w wyniku wspinaczki górskiej w formacjach skalnych (np. pozostałości hakówki);

- nadmiernie zaludnienie miejscowości turystycznych (sezonowe, często wielokrotnie przekraczające stałą liczbę mieszkańców);

- patologie społeczne typowe dla życia wielkomiejskiego (pijaństwo, narkomania, rozbój), przenoszone do środowisk, które ich nie znają;

- zagrożenia życia i zdrowia (zatrucia, choroby zakaźne);

- zaśmiecanie plaż, lasów;

- hałas, wzmożony ruch komunikacyjny;

- zanieczyszczenia powietrza, gleby, wód;

- frustracje ludności miejscowej (z uwagi na znaczne różnice poziomu i stylu jej życia w porównaniu z przybywającymi turystami);

- sezonowość dochodów i ich niestabilność.

W sytuacji narastającego ruchu turystycznego mogą wystąpić różnorodne postawy ludności miejscowej: od uczucia euforii (wobec perspektywy ożywienia gospodarczego), przez apatię, jeżeli obecność turystów nie ma wpływu na poprawę sytuacji ekonomicznej, do irytacji, jeżeli ruch turystyczny jest zbyt duży i uniemożliwia normalne funkcjonowanie miejscowości i obszaru, a nawet antagonizmu, jeżeli straty dla ludności miejscowej przeważają korzyści płynące z rozwoju ruchu turystycznego. Problemy społeczne pojawiające się wraz z rozwojem ruchu turystycznego są coraz częściej podkreślane w literaturze turyzmu jako istotne i złożone . Przykładowo: trudno jest propagować proekologiczne, zrównoważone zagospodarowanie turystyczne, ponieważ ludność miejscowa jest na ogół niechętna np. turystyce alternatywnej, realizowanej za pomocą znacznie zredukowanej bazy turystycznej i minimalnej jej obsługi. Mieszkańcy obawiają się małych dochodów, ponieważ ekoturyści są na ogół nastawieni mniej konsumpcyjnie od pozostałych uczestników ruchu turystycznego. Jednocześnie ludność miejscowa rzadko protestuje przeciwko wielkim inwestycjom. Nie zdaje sobie sprawy, że niedostateczne kwalifikacje mieszkańców zmuszą zarządzających do ściągania obsługi z zewnątrz, a zmiana charakteru miejscowości i wyższe ceny wypłoszą dotychczasowych gości. Istnieje niebezpieczeństwo, że w rezultacie bezrobocie na danym obszarze jeszcze wzrośnie . Sytuacja zagrożeń środowiska, wywołana nadmiernym ruchem turystycznym, jest bardzo często konsekwencją wadliwego, ułomnego planowania przestrzennego, a w szczególności niewłaściwego bilansu potrzeb rekreacyjnych i pojemności terenów, na których ruch ma się rozwijać, przekroczenia granic chłonności terenu i przekroczenia granic ekologicznego zagrożenia. Dla uniknięcia degradacji ekologicznej terenów o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych zaleca się przed przystąpieniem do kolejnych inwestycji wykonanie Ocen Oddziaływania na Środowisko (OOŚ). Na poziomie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przed przeznaczeniem terenów dla funkcji turystycznych i inwestycji towarzyszących takiemu sposobowi zagospodarowania należy wykonać prognozy skutków realizacji planu na środowisko. W zakres ww. ocen powinny wchodzić studia fizjograficzne, klimatyczne i stanu środowiska (jakość powietrza, gleby i wód), krajobrazowe, gospodarki leśnej i rolnej, komunikacji, bilansu usług oraz społeczne Wyniki takich studiów mają dostarczyć informacji nie tylko na temat tego, jak głębokie będzie oddziaływanie planowanych inwestycji na środowisko, ale także, czy i jak można minimalizować negatywne skutki. Polskie prawo nakazuje wykonywać takie studia zawsze, kiedy inwestycje mogą znacząco oddziaływać na środowisko. Podstawowymi aktami prawnym obecnie obowiązującymi, a odnoszącymi się do zasad i procedur związanych z wykonywaniem Oceny Oddziaływania na Środowisko są:

- rozporządzenie Rady Ministrów z 9 listopada 2004 r. w sprawie określania rodzaju przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko;

- ustawa z dnia 10 maja 2005 r. o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska w zakresie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych ze sporządzaniem raportu oddziaływania na środowisko (OOŚ) (z późniejszymi zmianami);

- ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko;

- wytyczne Ministra Rozwoju Regionalnego z 2008 i 2009 r.

Obowiązek przewidywania potencjalnych zagrożeń środowiska oraz przeciwdziałania i ograniczania ich negatywnych skutków wynika także z dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady Europy, w szczególności nr 2001/42/WE z 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko oraz nr 85/337/EWG z 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne. Należy jeszcze wspomnieć o zaleceniach Ministerstwa Rozwoju Regionalnego i Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w zakresie postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko dla potencjalnych beneficjentów środków z funduszy UE.

Pomocnymi wskaźnikami przy planowaniu zrównoważonego (rozwijającego się z poszanowaniem ochrony środowiska) zagospodarowania turystycznego na danym obszarze są:

- chłonność turystyczna;

- pojemność turystyczna;

- przepustowość turystyczna.

Chłonnością turystyczną nazywamy naturalną odporność środowiska (przyrodniczego, kulturowego, społecznego) na degradację związaną z ruchem turystycznym. Określa ją maksymalna liczba turystów, którzy mogą przebywać na danym obszarze w określonym czasie, przy czym nie spowoduje wszczęcia procesów degradujących środowisko naturalne. Pojemnością turystyczną nazywamy maksymalną liczbę turystów, jacy mogą jednocześnie przebywać na danym obszarze (miejscowości), mieć w pełni zaspokojone potrzeby w zakresie infrastruktury turystycznej (bazy noclegowej, gastronomicznej i towarzyszącej) i nie powodować pogorszenia zakresu oraz obniżenia poziomu podaży tych usług turystycznych ani nie przyczyniać się do dezorganizacji życia lokalnej społeczności. Natomiast pojęcie przepustowość turystyczna jest związane z układami liniowymi przestrzeni turystycznej (trasa, szlak). Oznacza maksymalną liczbę turystów pokonujących jednocześnie daną trasę (lub jej odcinek) w przyjętej jednostce czasu, którzy mają zagwarantowane komfort i bezpieczeństwo.

------------------------------------------------------------------------

Byli to przede wszystkim turyści z USA, Kanady, Australii, Japonii i Korei Południowej.

Por. Słownik języka polskiego PWN, t. III, Warszawa 1981, hasło „turystyka”.

W Polsce, poza uzdrowiskami, prawo nie przewiduje specjalnego statusu dla miejscowości turystycznych (inaczej niż np. we Francji).

Por. Metodologia Unii Europejskiej w dziedzinie statystyki, oprac. GUS, Warszawa 1998.

Obowiązek wykonywania ocen oddziaływania na środowisko został formalnie wprowadzony w Polsce po raz pierwszy w 1990 r. (Zarządzeniem MOŚZNiL z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie inwestycji szczególnie szkodliwych dla zdrowia ludzi oraz warunków, jakim powinna odpowiadać ocena rzeczoznawcy oddziaływania inwestycji i obiektów budowlanych na środowisko).