Polskie poszukiwania „innej Rosji” - ebook

Wykaz skrótów

W książce stosuję następujące skróty (podane w tekście liczby oznaczają stronę, a w wypadku Mojego wieku najpierw tom, potem stronę):

DD – Józef Mackiewicz, Droga donikąd, Londyn 1993 ;

DS – Stanisław Vincenz, Dialogi z Sowietami, Kraków 1991;

K – Józef Mackiewicz, Kontra, Londyn 1993 ;

KK – Anatol Krakowiecki, Książka o Kołymie, Londyn 1987;

LW – Józef Mackiewicz, Lewa wolna, Londyn 1994 ;

MW – Aleksander Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, rozmowy prowadził i przedmową opatrzył Cz. Miłosz, do druku przygotowała L. Ciołkoszowa, Warszawa 1990;

NZ – Józef Czapski, Na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1990;

NT – Józef Mackiewicz, Nie trzeba głośno mówić, Londyn 1993 ;

PZ – J. Gliksman, Powiedz Zachodowi. Wspomnienia autora z okresu niewoli w obozie pracy przymusowej w Związku Sowieckich Socjalistycznych Republik, New York bd ;

SPM – Józef Mackiewicz, Sprawa pułkownika Miasojedowa, Londyn 1993;

WDN – Beata Obertyńska (Marta Rudzka), W domu niewoli, Warszawa 1991.Wstęp

Gorzkie refleksje wywołało w Gustawie Herlingu-Grudzińskim niewielkie zainteresowanie wydanym w kraju tomem jego „rosyjskich” esejów Upiory rewolucji. Z nieukrywanym zdenerwowaniem, by nie powiedzieć, że nawet z pewną irytacją, pisarz komentował naszą narodową niezdolność do wyrwania się z martyrologicznego zapętlenia: „Ceni się w Polsce opisy rosyjskiej czy sowieckiej opresji , natomiast nie chce się słyszeć o istnieniu «innej Rosji». Jakież to umysłowe marnotrawstwo w naszym położeniu! Lekcję komunizmu i sowietyzmu musimy solidnie przerobić, we wszystkich jej składnikach, bo należy do naszego doświadczenia narodowego, bo w jakiś sposób staniemy się dzięki niej dojrzalsi w spojrzeniu na współczesny świat. Niech nikt mi nie mówi, że przerobiliśmy ją na własnej skórze. To nie dosyć, musimy ją p r z e m y ś l e ć”¹. Skupienie na cierpieniu, trwanie w martyrologii oznacza dla Herlinga intelektualną niedojrzałość. Pisarz wzywa zatem do wysiłku myślowego opanowania polskiego doświadczenia rosyjskiego komunizmu. Wzywa także, co wydaje się jeszcze ważniejsze, do otwarcia świadomości na „inną” Rosję. Ale żeby dostrzec jej istnienie, nie wystarczy tylko pokonać ideologiczno-ustrojową fasadę, niezbędne jest spojrzenie wyleczone z bielma niechęci.

Blisko piętnaście lat temu Wojciech Karpiński w książce Polska a Rosja. Z dziejów słowiańskiego sporu podjął odważną próbę pokazania „obrazu Rosji i stosunków polsko-rosyjskich u tych polskich myślicieli XIX wieku, którzy szukali jakichś szans porozumienia czy zrozumienia między dwiema zbiorowościami w okresie formowania się nowoczesnej świadomości politycznej i społecznej, czyli w latach 1831–1871”². W ciągu tych kilkunastu lat pojawiło się kilka prac, głównie książek zbiorowych, które pokazywały równie trudne, jeżeli nie trudniejsze, próby szukania porozumienia i zrozumienia między dwoma narodami sto lat później. Na szczególną uwagę zasługuje kilkutomowe dzieło, efekt pracy interdyscyplinarnego zespołu badaczy, poświęcone Wzajemnym uprzedzeniom pomiędzy Polakami i Rosjanami. W dalszym ciągu jednak brakuje książki, w której podjęty by został niezwykle ważny problem stosunku do Rosji polskich pisarzy w różnym stopniu doświadczonych przez Rosję komunistyczną. Publikowali oni swe utwory na emigracji, wolni byli zatem od nacisków ideologicznych. Ich odbiór Rosji determinowany był więc „tylko” polskimi cierpieniami i kompleksami. Ale także polskim zainteresowaniem Rosją i chęcią znalezienia z nią porozumienia. Twórcy ci bowiem dostali szansę – i skorzystali z niej skwapliwie – poznania obszarów kultury rosyjskiej, uznanych teraz bez wątpienia za jej szczytowe osiągnięcia, a wymazanych z poznawczego i badawczego horyzontu w kraju³.

W roku 1957, a więc w okresie względnej wolności kultury polskiej, Czapski podkreślał, że mimo istnienia w Polsce takich pism, jak „Przyjaźń” czy „Opinie” „badanie Rosji w o l n e jest najeżone nieskończoną ilością trudności, które nie istniały nie tylko w latach niepodległości, ale nawet za czasów carskich”⁴. Dziesięć lat później w eseju Księga krzywd Grudziński z sarkazmem zauważył, że w cieniu „braterskiej przyjaźni polsko-radzieckiej” największe triumfy święcił „tradycyjny antyrosyjski stereotyp polski”⁵ i podkreślał, że peerelowska edukacja doprowadziła do utożsamienia ustroju z narodem, zatarcia różnicy między oprawcami a ofiarami. Otóż pisarze emigracyjni kładli fundamenty pod budowę innych relacji między Polakami i Rosjanami. Doświadczywszy terroru komunistycznego, konsekwentnie utrzymywali postawę antysowiecką i antykomunistyczną, ale przełamywali polski atawizm, polską rusofobię⁶. Podkreślając w przedmowie do paryskiego wydania Innego świata znaczenie „wspólnego cierpienia”, z którego „powstaje wspólna nadzieja”⁷ , Grudziński wyraził poglądy także innych twórców emigracyjnych. Połączyli oni bowiem w swojej twórczości „lekcję sowietyzmu” z poszukiwaniem i badaniem „innej Rosji”, co pozwala mówić o istnieniu rosyjskiego nurtu w literaturze Drugiej Emigracji.

Takiej perspektywy – Herling na pewno miał rację – zabrakło w dotychczasowych badaniach piśmiennictwa emigracyjnego. Ujawniała się czasami w ważnych publikacjach poświęconych literaturze łagrowej (E. Czaplejewicz, Polska literatura łagrowa, Warszawa 1992; H. Siewierski, Spotkanie narodów, Paryż 1984; I. Sariusz-Skąpska, Polscy świadkowie GUŁagu. Literatura łagrowa 1939–1989, Kraków 1995), ale raczej jako temat dodatkowy, poboczny. W podobny sposób, nie dostrzegając chyba znaczenia nurtu rosyjskiego, podchodzili do problemu autorzy prac i monografii prezentujących sylwetki poszczególnych pisarzy. Doprowadziło to w konsekwencji do tego, że znacząca część emigracyjnej prozy (literatura dokumentu osobistego, eseje, opowiadania, powieści, pamiętniki mówione), połączona wszak wspólną płaszczyzną tematu rosyjskiego, jest rozproszona. I, co gorsza, dominuje w niej łagrowo-martyrologiczna perspektywa. Chodzi zatem o to, by pokazać, iż polskie emigracyjne spojrzenie na Rosję nie było podporządkowane tylko doświadczeniu krzywdy, że trudna i bolesna przeszłość nie uniemożliwiała myślenia o przyszłości, że w wielu dziełach podjęto próbę przełamania polsko-rosyjskiego fatalizmu dziejowego.

Rosyjski nurt w polskiej literaturze emigracyjnej tworzyli przede wszystkim (ale nie tylko) pisarze, którzy in gremio doświadczyli całego spektrum terroru sowieckiego – od życia pod okupacją, zagrożenia deportacją, poprzez aresztowanie, długotrwałe więzienie, zsyłkę, łagier, Kołymę, aż po kilkunastotygodniowe oczekiwanie w celi śmierci na rozstrzelanie. Skala doświadczenia zaowocowała jednak odpowiednią szerokością i głębią poznania. Polscy świadkowie „cywilizacji koncentracyjnej”, poznawszy dokładnie jej kolejne „kręgi”, odtworzyli je w swoich dziełach po szczęśliwym opuszczeniu „kraju niewoli”, odsłonili zasady funkcjonowania tiuriemnoj ciwilizacji, jak stalinowski system określiła Nadieżda Mandelsztam. W swojej twórczości przekroczyli horyzont polskich oczekiwań, przezwyciężyli tendencję ograniczania się do „własnej skóry”. Jednocześnie domagali się analogicznych procedur badawczych. Dla części z nich (Beata Obertyńska, Wacław Grubiński) proces poznawania Rosji na tym się zakończył, ale dla dużej grupy pisarzy (Gustaw Herling-Grudziński, Józef Czapski, Jerzy Gliksman, Stanisław Vincenz, Aleksander Wat) zrekonstruowanie dramatycznych doświadczeń sowieckich oznaczało początek długiej twórczości, w której problem Rosji stawał się jednym z głównych, często niemal dominujących tematów. Pisarze ci zapuszczali literacką sondę w codzienność komunistycznego państwa, zwłaszcza tę skrzętnie przesłanianą, czytali i omawiali dzieła, na których istnienie owo państwo nie wyrażało zgody, a jej twórców tępiło.

„Inna Rosja”, spopularyzowana nie tylko w refleksji rusycystycznej dzięki pracom Andrzeja Drawicza, pojawiła się jednak dużo wcześniej. Już w połowie lat pięćdziesiątych Czapski i Herling niemal równocześnie zaczęli pisać o „Rosji nowej”, „Rosji innej”⁸ , której wcześniej doświadczyli na „nieludzkiej ziemi” i którą opisali w swoich dziełach. W tym miejscu ujawnia się pewna różnica między „inną Rosją” „polskich świadków GUŁagu”⁹ i Drawicza. Badacz ten użył tego terminu w odniesieniu do postaw tych Rosjan, którzy dowiedli kłamliwości sowieckiej propagandy głoszącej, „że Rosja mieści się tylko na swoim geograficznie wytyczonym obszarze, że trzeba w niej być za wszelką cenę”¹⁰. „Inna Rosja” Drawicza w wersji najwcześniejszej to Rosja w izgnanii, Rosja literacka i kulturalna na emigracji. A polscy świadkowie tę „inną Rosję” znaleźli w granicach „innego świata”, pośród więźniów, łagierników i przypadkowych towarzyszy podróży, pośród zagłodzonych mieszkańców imperium. Dopiero później, po opuszczeniu „nieludzkiej ziemi”, ich poszukiwania skupiły się na literaturze. Pomińmy jednak drobne różnice między rusycystą krajowym a pisarzami emigracyjnymi; ważniejsze jest bowiem to, co ich łączy. Podobnie akcentowali oni znaczenie „współtworzenia” Rosji jako duchowej wspólnoty opierającej się na fundamencie wartości alternatywnych wobec ideologii komunistycznej. Kierował nimi też ten sam imperatyw „stworzenia na nowo instynktu zatraconej solidarności z tą Rosją inną, która nigdy istnieć nie przestała”. Gdyż, jak pisał Czapski, „tylko wtedy marzyć możemy o przyszłości”¹¹ .

W połowie lat osiemdziesiątych, już w epoce głasnostii w ZSRR, Grudziński w Dzienniku pisanym nocą zanotował, że „pokładać nadzieję w innej Rosji znaczyło dla wielu «realistów» oszukiwać samego siebie i mrzonkami bałamucić biednych czytelników”¹². Owe mrzonki jednak, inaczej niż wszelkie teorie realistów ufundowane na lękach i idiosynkrazjach, były przecież oparte na życiowym doświadczeniu, na kontakcie z człowiekiem. Ale także z kulturą rosyjską, diagnozującą i kształtującą rzeczywistość duchową Rosji. Były zatem w pewnym sensie bardziej „realistyczne” od opinii „zdroworozsądkowych” obserwatorów rzeczywistości sowieckiej. Jako motto pierwszego eseju Upiorów rewolucji wykorzystał Herling słowa markiza de Custine’a, który pisał o Rosji mikołajewskiej: „Życie społeczne w tym kraju jest permanentną konspiracją przeciw prawdzie. Tam, kto nie daje się okłamać uchodzi za zdrajcę”¹³. Przepiękny komentarz autorski do tej wypowiedzi stanowiły słowa na końcu eseju, w których Grudziński, doceniając bystrość obserwacji francuskiego markiza, stwierdził jednakże, iż dobrze działało tylko jedno jego oko. „Było jeszcze za wcześnie, by zaostrzyło się także drugie i ujrzało pod powierzchnią kraj podziemny, w którym życie społeczne jest permanentną konspiracją w obronie prawdy”¹⁴. Autor Listów z Rosji tego nie dostrzegł. Inaczej Herling – patrzył on na Rosję sowiecką dwojgiem oczu, być może nawet szczególnie wyostrzał spojrzenie na „kraj podziemny”, „rewolucjonistów”, „wrogów porządku” walczących z oficjalnym kłamstwem. Podobnie Czapski, w nieco mniejszym zakresie zaś Vincenz i Wat. I dzięki temu mogli polscy pisarze „bałamucić” emigrantów i nielicznych czytelników krajowych nadzieją zmian w imperium. Trudno przy tym nie wyrazić podziwu, że owe wizje „innej”, niesowieckiej Rosji, które wydawały się politycznym awanturnictwem, Czapski i Herling zaczęli głosić ponad pięćdziesiąt lat temu, gdy bardziej realne i prawdopodobne zdawało się być zrealizowanie antyutopii Zamiatina i Orwella.

* * *

W książce tej przyjąłem zasadę indywidualnego podejścia do pisarzy. Jej konsekwencją jest poetyka szkicu do portretu, pozwalająca połączyć analizę twórczości konkretnego autora z wychwyceniem „rosyjskich” rysów na jego wizerunku. Metoda taka daje szansę innego spojrzenia na twórczość pisarzy już znanych, pozwala przybliżyć autorów, którzy nie doczekali się jeszcze należnego im miejsca w historii literatury, a także umożliwia wyciągnięcie z mroków niepamięci tych, którzy zginęli nie tylko z horyzontu czytelniczego, ale nawet badawczego. Próbuję dowieść, że „rosyjski problem” u każdego z tych pisarzy odgrywa niezwykle istotną rolę i wzbogaca „nurt” rosyjski w piśmiennictwie Drugiej Emigracji. Perspektywą badawczą objęci zostali autorzy emigracji niepodległościowej w różny sposób i w różnym stopniu poddani sowieckiemu terrorowi, którzy swoje zainteresowanie Rosją ujawnili w publikacjach powstałych w powojennym piętnasto-, dwudziestoleciu i często kontynuowali je właściwie aż do końca twórczości. Takie założenie wyeliminowało z badawczego oglądu niezwykle ważne dzieła późniejsze, by wymienić choćby W cieniu Katynia Stanisława Swianiewicza czy Po wyzwoleniu Barbary Skargi (Wiktorii Kraśniewskiej).

Oczywiście, więcej byśmy znaleźli przestrzeni wspólnych doświadczeń, podobnych problemów, tożsamych wniosków, dlatego też wielokrotnie kreśląc doświadczenia jednego twórcy, przywołuję refleksje, spostrzeżenia innych. Ważne jest dla mnie jednak dostrzeżenie „własnego” wysiłku dochodzenia do Rosji, pokazania inności dróg wiodących z różnych punktów wyjścia do podobnego celu. Zależy mi również na zaprezentowaniu możliwie najszerszego spektrum polskiego poszukiwania „innej Rosji”, ukazaniu determinantów polskiego jej widzenia. Jest więc Rosja postrzegana z perspektywy Polki jednoznacznie deklarującej przynależność narodową i katolicką, ale także polskiego kosmopolity i chrześcijanina otwartego na inne wyznania i religie; jest Rosja socjalisty i rozczarowanego komunisty; jest Rosja polskiego Żyda świadomego własnej tożsamości i Żyda ową tożsamość ukrywającego. Jest też Rosja pisarzy „inkubowanych” w jej kulturze i jest Rosja twórców manifestujących kulturową obcość.

Nie o wszystkich autorach dzieł włączonych do kanonu literatury Drugiej Emigracji piszących o Rosji powstał osobny szkic, ale żaden z ważnych pisarzy, jak się zdaje, nie zniknął z badawczego horyzontu. Sądzę jednak, że kompletność nazwisk i tekstów nie jest ani możliwa, ani chyba celowa. Mnogość dzieł poświęconych zwłaszcza polskiemu doświadczeniu w Rosji sowieckiej zmuszała do dokonania arbitralnego wyboru, na który niewątpliwie istotny wpływ wywarły sympatie czytelnicze piszącego. Jednak decydującym kryterium doboru pisarzy była możliwość zaprezentowania przy okazji kreślenia szkicu do portretu specyficznych cech postawy polskiej wobec Rosji.