Puszcza Kampinoska - Jaktorów 1944 - ebook

Na polach w okolicy miejscowości Budy Zosine, między Skierniewicami a Warszawą (lub jak kto woli pomiędzy Żyrardowem a Grodziskiem Mazowieckim), niedaleko Jaktorowa, 29 września 1944 r. miała miejsce ostatnia walka partyzanckiej Grupy AK „Kampinos”. Zgodnie z zaleceniami polskiej historiografii batalię tę należy nazywać bitwą pod Jaktorowem. Natomiast niemieckie meldunki z czasu tych walk określały ją jako starcie pod Baranowem lub Żyrardowem. Według relacji niektórych uczestników wydarzeń starcie rozpoczęło się jeszcze przed północą 28 września 1944 r., gdy polskie zgrupowanie partyzanckie, po wyjściu z osłony lasów Puszczy Kampinoskiej, wywalczyło sobie drogę przez niemiecką zaporę stworzoną na linii szosy Warszawa-Leszno-Kampinos-Sochaczew pod Wiejcą. W dalszym marszu grupa kierowała się na południe, by po przeskoczeniu linii kolejowej Warszawa-Skierniewice oraz drogi Żyrardów-Jaktorów-Grodzisk skryć się w lasach skierniewickich, z krańcowym etapem marszruty w Górach Świętokrzyskich. W ten sposób Polacy, w porannej mgle, dotarli 29 września 1944 r. w rejon wsi Budy Zosine, i znaleźli się tuż przed torami linii kolejowej Warszawa-Skierniewice... nieopodal Jaktorowa.

Jaktorów to wieś położona w gminie Jaktorów^(), w powiecie grodziskim, w województwie mazowieckim (52^(o)05'N oraz 20^(o)31'E, w zachodniej części Niziny Mazowieckiej). Nazwa Jaktorów pochodzi od imienia Jaktor – dawnego spolszczenia Hektora. Jaktorów słynie także z historycznej Puszczy Jaktorowskiej, w przeszłości bardzo bogatej w zwierzynę, w tym tury. We współczesnym Jaktorowie, nad rzeką Pisią Tuczną znajduje się pomnik ostatniej turzycy, która padła w 1627 r. Jest to głaz z napisem: „Tur – Bos primigenius Bojanus, przodek bydła domowego, przeżył na terenie rezerwatu Puszczy Jaktorowskiej do roku 1627”. Na terenie gminy Jaktorów można odnaleźć następujące obiekty wpisane do rejestru zabytków:

– Jaktorów – cmentarzysko kurhanowe III-IV w. (stanowisko archeologiczne);

– Jaktorów – osada I-IV w.;

– Chylice-Kolonia – dwór i park dworski;

– Grabnik – cmentarzysko kurhanowe (stanowisko archeologiczne);

– Międzyborów – cmentarzysko wczesnośredniowieczne VI-VII w. (stanowisko archeologiczne).

Decyzją z 22 grudnia 1992 r. do rejestru zabytków (pod numerem 904) wpisano cmentarz wojenny z II wojny światowej w Budach Zosinych, gdzie są pochowani bohaterscy Polacy polegli w bitwie pod Jaktorowem – partyzanci z Puszczy Kampinoskiej^().

Puszcza Kampinoska to duży kompleks leśny w środkowej Polsce (na północny zachód od Warszawy), zajmujący fragment pradoliny Wisły na Nizinie Mazowieckiej. Obszar ten jest ograniczony od północy i wschodu korytem Wisły, rzeką Bzurą (od zachodu) i Równiną Łowicko-Błońską (od południa). Jego powierzchnia wynosi około 670 km2, z czego około 270 km2 zajmują lasy – w większości obszar należy do Kampinoskiego Parku Narodowego. Od roku 1467 należące wcześniej do książąt mazowieckich tereny Puszczy Kampinoskiej zostały włączone do Królestwa Polskiego. Puszcza Kampinoska swoją nazwę wzięła od miejscowości Kampinos (Cappinos). Niestety, etymologia tej nazwy jest nie do końca znana. Istnieją trzy wersje: od łacińskiego zwrotu campus noster (nasze pola), od słów polującego tu króla Jana III Sobieskiego ubi campi nos fuimus (tam byliśmy, gdzie pola) lub od kępy drzew wśród bagien, nazywanej przez miejscową ludność kampą. Lasy Puszczy Kampinoskiej były niemymi świadkami ważnych wydarzeń w historii Polski: tędy w 1410 r. prowadził swe wojska pod Grunwald król Władysław Jagiełło, tutaj maszerowała dywizja gen. Henryka Dąbrowskiego w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794), szlakami na Warszawę podążały rozbite w bitwie nad Bzurą wojska Armii „Poznań” i „Pomorze” w 1939 r. Puszcza dawała schronienie powstańcom styczniowym (1863) i powstańcom warszawskim (1944), a także późniejszym uczestnikom bitwy pod Jaktorowem^().

W moim przekonaniu bitwa pod Jaktorowem nie doczekała się dotychczas pełnego i wyczerpującego opracowania. Temat, naturalnie, jest poruszany wielokrotnie, aczkolwiek niewystarczająco. Najczęściej są to typowe noty encyklopedyczne, ogólne opisy wydarzeń w książkach o powstaniu warszawskim lub fragmenty wspomnień uczestników bitwy, dotyczące jednak ich małego oddziału oraz niewielkiego wycinka linii walki i obrony, którą zajmowali. Brak jednolitego opracowania wielkiej partyzanckiej bitwy w centrum Polski, w czasie powstania warszawskiego, skłonił mnie do podjęcia pracy nad niniejszą publikacją. Jak mawiał prof. dr hab. Tadeusz Rawski: „gdy nie możesz znaleźć książki, która cię interesuje, jest na to rada – napisz ją sam”. Nie wiem, czy są to Jego słowa, czy powtórzył je za kimś innym; treść wypowiedzi może się różnić, jakkolwiek sens słów właśnie był taki, jak go przekazałem. Postanowiłem więc zebrać cząstkowe informacje o bitwie pod Jaktorowem – z posiadanej przeze mnie wiedzy, z opublikowanych opracowań, ze wspomnień i relacji świadków – w spójną całość. Mimo że końcowy etap pracy nie jest doskonały i nie wyczerpuje dogłębnie tego wątku, pierwszy krok został zrobiony, a publikacja stanowi niejako punkt odniesienia do prowadzenia dalszych badań.

Chcąc w pełni oddać dramaturgię sytuacji z 29 września 1944 r. pod Jaktorowem oraz wyjaśnić, w jakich okolicznościach polskie grupy partyzanckie znalazły się we wsi Budy Zosine, należało przybliżyć wcześniejsze wydarzenia z historii II wojny światowej. W pierwszym rozdziale pokrótce omówiłem dzieje polskiego zgrupowania partyzanckiego AK, działającego od 1943 r. na Kresach Wschodnich, w Puszczy Nalibockiej, wraz z jej nieprawdopodobnym przemarszem w rejon podwarszawskiej Puszczy Kampinoskiej. Kolejne rozdziały traktują o wybuchu powstania warszawskiego w lasach kampinoskich, a także o pomocy dla Warszawy, jaką niosły oddziały puszczańskie. W tej części ukazałem ogrom wysiłku zbrojnego i strat, jakie dotknęły „leśne” oddziały podczas natarć na silnie obsadzony przez nieprzyjaciela teren Dworca Gdańskiego. Ataki, choć nieudane, zostały zorganizowane w celu wywalczenia połączenia pomiędzy warszawskimi powstańczymi dzielnicami – Żoliborzem a Starówką. Dalszy ciąg rozważań stanowiły niemieckie przygotowania do dużej operacji przeciwpartyzanckiej, skierowanej przeciw polskim jednostkom w Kampinosie oraz wstępne walki wraz z wycofaniem się głównych sił polskich. Najważniejszy odcinek tej pracy to niewątpliwie opis bitwy pod Jaktorowem. W następnych rozdziałach spróbowałem podsumować ostatnią walkę Grupy „Kampinos”, przy jednoczesnej próbie rozwikłania pewnych nieścisłości i wzajemnie wykluczających się danych, na jakie natrafiłem podczas zbierania materiałów.

Podczas pisania pracy posługiwałem się najczęściej opublikowanymi materiałami. Wątek powstania w Puszczy Kampinoskiej i bitwy pod Jaktorowem jest wyeksponowany w sposób bardzo ogólny w opracowaniach dotyczących powstania warszawskiego, m.in.: Adam Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej, Warszawa 1964; Jerzy Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1984; Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 1, red. nauk. Piotr Rozwadowski. W książce Jerzego Koszady „Harcerza”, Grupa Kampinos. Partyzanckie zgrupowanie Armii Krajowej walczące w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2007 także w generalny sposób została ukazana działalność zgrupowania partyzanckiego i walka z 29 września 1944 r. Bardzo interesujące opracowania niemieckich meldunków z operacji „Spadająca Gwiazda”, wymierzonej przeciw polskim powstańcom z Kampinosu, znalazłem w pracy Tadeusza Sawickiego, Rozkaz: zdławić powstanie. Siły zbrojne III Rzeszy w walce z Powstaniem Warszawskim 1944, Warszawa 2001 oraz w mniejszym stopniu w studium Macieja J. Kwiatkowskiego, Tu mówi powstańcza Warszawa... Dni Powstania w audycjach Polskiego Radia i dokumentach niemieckich, Warszawa 1994. Wiele interesujących treści znalazłem w opublikowanych pracach niektórych dowódców i oficerów z Grupy „Kampinos”. Są to m.in.: Józef „Szymon” Krzyczkowski, Konspiracja i Powstanie w Kampinosie 1944, Warszawa 1961; Adolf Pilch, Partyzanci trzech puszcz, Warszawa 1992; czy też Witold Lenczewski por. „Witold”, „Strzała” i Jadwiga Hoppen-Zawadzka, Pięć lat na wojennych ścieżkach, Łódź 1998. Motyw dowódcy Grupy „Kampinos”, mjr. „Okonia”, i kompanii „Zemsta” został w pewien sposób podkreślony w książce Roberta Bieleckiego i Juliusza Kuleszy, Przeciw konfidentom i czołgom. Oddział 993/W Kontrwywiadu Komendy Głównej AK i Batalion „Pięść” w konspiracji i Powstaniu Warszawskim 1944 roku, Warszawa 1996, biografię zaś dowódcy pułku „Palmiry-Młociny” i Zgrupowania Stołpecko-Nalibockiego AK przybliżył Ryszard Bielański, „Góra-Dolina”. Adolf Pilch, Warszawa 2007.

Bodaj najwięcej miejsca walkom w puszczy i bitwie pod Jaktorowem poświęcił Marian Podgóreczny „Żbik” w trzytomowym opracowaniu: Doliniacy. Nieznane dzieje Zgrupowania Stołpecko-Nalibockiego AK, Gdańsk 1991-1993, przedstawiając dzieje Zgrupowania Stołpecko-Nalibockiego i oddziału por. „Góry-Doliny”. Warto również wspomnieć o innych wspomnieniach uczestników wydarzeń z sierpnia i września 1944 r., z którymi miałem przyjemność się zapoznać: Ułan kpr. Franciszek Kosowicz wspomina, red. Witold Grzybowski, „Biuletyn Związku Powstańców Warszawskich” 2007, r. XVI, nr 55(3); Marian Podgóreczny, Na koniu i pod koniem; Stanisław Piszczek, Zgrupowanie Stołpecko-Nalibockie rok 1939-1945; Edward Bonarowski „Ostromir”, W bój – bez broni. Wspomnienia powstańcze, Gdańsk 1982; Ryszard Bielański, Prawie życiorys 1939-1956 r., Warszawa 2008.

Bardzo pomocna okazała się też strona internetowa: www.iwieniec.eu/AK/, dzięki której odnalazłem relacje świadków zdarzeń: Józefa Jana Kuźmińskiego, Pawła Kosowicza, wywiad przeprowadzony przez M. Podgórecznego z Adolfem Pilchem „Doliną” oraz opracowanie Longina Kołosowskiego „Longinusa” i Witolda Grzybowskiego „Kota” dotyczące historii i walk Zgrupowania Stołpecko-Nalibockiego. Skorzystałem wiele ze spotkań, z prowadzonej korespondencji pocztą tradycyjną i mailową oraz z rozmów telefonicznych z uczestnikami tamtych wydarzeń. Pragnąłbym szczególnie podziękować za udzieloną mi pomoc: Ryszardowi Bielańskiemu „Romowi” (kompania „Zemsta”), Ryszardowi Celmerowi „Brzozie” (kompania sierż. „Opończy”), Witoldowi Grzybowskiemu „Kotu” (2. szw. 27. puł), Jerzemu Koszadzie „Harcerzowi” (pluton zrzutów), Ryszardowi Lewinowi „Luźnemu” (2. szw. 27. puł), Marianowi Podgórecznemu „Żbikowi” (3. szw. 27. puł) oraz Józefowi Załuckiemu „Wielopolskiemu” (kompania sierż. „Opończy”). Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do p. Witolda Grzybowskiego, od którego uzyskałem najwięcej informacji oraz materiałów dotyczących bitwy jaktorowskiej i całej działalności bojowej Zgrupowania Stołpecko-Nalibockiego oraz Grupy „Kampinos”.

Na koniec za możliwość wykorzystania zdjęć w książce, chciałbym móc podziękować: Instytutowi Pamięci Narodowej, Narodowemu Archiwum Cyfrowemu, p. Marianowi Podgórecznemu i p. Jerzemu Gizińskiemu.

------------------------------------------------------------------------

^() Jest to gmina wiejska, która graniczy z m. Żyrardowem oraz gminami: Radziejowice, Wiskitki, Baranów i Grodzisk Mazowiecki. Gmina Jaktorów leży w obrębie południowo-wschodniej części mezoregionu Równiny Łowicko-Błońskiej. Przez jej obszar przepływają rzeki: Pisia Tuczna i Wierzbianka. Tereny gminy znajdują się na byłym kompleksie rozległej Puszczy Jaktorowskiej, będącej częścią dóbr królewskich, rozciągających się między Mszczonowem, Radziejowicami, Kuklówką, Grodziskiem Mazowieckim, Wiskitkami, Błoniem, Szymanowem i Sochaczewem. Historycznie ziemie te wchodziły w skład Księstwa Mazowieckiego, które po podziale w 1313 r. znalazło się w granicach księstwa rawskiego, Ziemi Sochaczewskiej. W roku 1476 księstwo rawskie, a wraz z nim interesujący nas obszar, król Polski, Kazimierz Jagiellończyk, wcielił do Korony jako województwo rawskie. Puszcza Jaktorowska weszła w skład dóbr królewskich; graniczyła z puszczami Wiskicką i Korabiewską, zajmując 900 km² powierzchni. Zalesione tereny były ulubionym miejscem polowań książąt mazowieckich, a następnie królów polskich. Puszcza była siedliskiem tura (pokrewnego żubrowi), który ostatecznie wyginął w 1627 r. Król Zygmunt Waza otaczał szczególną opieką puszczę, „gdzie turowie bywają”, i zakazał wypasu bydła oraz eksploatacji drewna. Przejazd przez tutejsze lasy wymagał specjalnego zezwolenia. W wyniku znacznej trzebieży lasów w XVII w. rozwijający się dotąd Jaktorów tracił znaczenie. Po rozbiorach, w 1796 r., teren ten przeszedł pod panowanie króla pruskiego. W okresie Księstwa Warszawskiego Jaktorów wszedł w skład Departamentu Warszawskiego – powiatu błońskiego. W Królestwie Polskim gmina Jaktorów przynależała do województwa mazowieckiego, a po powstaniu listopadowym do guberni warszawskiej. Po wybudowaniu linii kolejowej Warszawa-Wiedeń w 1845 r. nastąpił ponowny rozwój miejscowości. Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości gmina Jaktorów znalazła się w powiecie błońskim a po roku 1948 w powiecie grodziskim województwa mazowieckiego. Reforma administracyjna w 1975 r. włączyła gminę Jaktorów w skład nowo utworzonego województwa skierniewickiego. Po ponownej reformie administracyjnej w 1999 r. gmina Jaktorów weszła w skład powiatu grodziskiego województwa mazowieckiego. Walory krajobrazowe gminy to teren Wydm Międzyborowskich i malownicza dolina rzeki Pisi Tucznej. Na podstawie: http://www.jaktorow.pl/ (dostęp: 20 czerwca 2011).

^() Na podstawie: http://www.jaktorow.pl/ (dostęp: 20 czerwca 2011).

^() Na podstawie http://www.kampinoska.waw.pl/ (dostęp: 20 czerwca 2011).