Słownik wyrazów ludowych zebranych w Czerskiem i na Kujawach - ebook

SŁOW­NIK WY­RA­ZÓW LU­DO­WYCH

ZE­BRA­NYCH W CZER­SKIEM I NA KU­JA­WACH PRZEZ WŁAD. MA­TLA­KOW­SKIE­GO.

W to­mie IV Spra­woz­dań Ko­mi­syi ję­zy­ko­wej Aka­de­mii Umie­jęt­no­ści w Kra­ko­wie wy­dru­ko­wa­no zbio­rek wy­ra­zów lu­do­wych z daw­nej Zie­mi Czer­skiej, do­ko­na­ny prze­zem­nie przed kil­ku­na­stu laty; od tej pory skrzęt­nie no­tu­jąc wy­ra­zy prze­waż­nie lu­do­we, spi­sa­łem nowy sze­reg, w któ­rym nie­jed­no sło­wo znaj­du­je się już w słow­ni­kach, mimo to nie wa­ham się po­dać go na nowo, bądź to dla od­mien­ne­go od­cie­nia w zna­cze­niu, bądź dla for­my od­mien­nej od uży­wa­nej w mo­wie klas wy­kształ­co­nych. Je­st­to ma­te­ry­ał zu­peł­nie su­ro­wy; nie ma­jąc bo­wiem pod ręką słow­ni­ka Lin­de­go, nie mo­głem po­rów­nać i spraw­dzić wy­ra­zów. Nie wszyst­kie po­da­ne po­ni­żej wy­ra­zy sły­sza­łem wśród ludu; nie­któ­rych z nich uży­wa miesz­czań­stwo mia­ste­czek War­ki, Gosz­czy­na; inne uży­wa­ne są po szla­chec­kich dwo­rach.

Anie­lu­cha, wy­raz uży­wa­ny w Czer­skiem, u ludu, praw­do­po­dob­nie za­miast je­mio­łu­cha, przez upodob­nie­nie z anio­łem; ro­dzaj Tur­dus, naj­praw­do­po­dob­niej T. pi­la­ris; gnież­dzi się po ol­szy­nach, a pi­sklę­ta by­wa­ją wy­bie­ra­ne przez pa­stusz­ków i jako przy­smak pie­czo­ne.

Ansz­lag, drew­nia­ne ra­mię, osa­dzo­ne w pio­no­wym wal­cu, ude­rza­ją­ce o ty­blo­ty ce­wek, a sza­mo­ta­niem swo­jem po­trzą­sa­ją­ce py­tel, któ­ry tym spo­so­bem prze­sie­wa mąkę i od­dzie­la grub­szą od py­tlo­wej. (Mły­nar­stwo).

Bábok, lub Ba­bol 1° ciem­ny za­schły śluz w no­sie u dzie­ci 2° stra­szy­dło na dzie­ci.

Ba­jo­ry, trzę­sa­wi­ska, mo­kra­dła; wy­raz po­wszech­nie uży­wa­ny w Czer­skiem, na ozna­cze­nie trzę­sa­wisk nad Pi­li­cą.

Bal­cer , in­a­czej szy­wal­nik, duży ko­łek, któ­rym koło wia­tracz­ne jest przy­bi­te do ra­mie­nia; 4 ra­mio­na są osa­dzo­ne w wale wia­tracz­nym i pod­trzy­mu­ją koło; (mły­nar­ski ter­min).

Ba­lia , drew­niaue ogro­dze­nie z desz­czu­łek szczel­nie przy­sta­ją­cych do sie­bie, w któ­rem ob­ra­ca się bie­gun (ka­mień młyń­ski) na spodku; ba­lia za­po­bie­ga roz­sy­py­wa­niu się mąki, któ­ra szcze­li­ną mię­dzy ka­mie­nia­mi wy­do­sta­je się z po­mię­dzy nich.

Ba­ty­ko­wać , czoł­gać się na rę­kach i no­gach (o dziec­ku); po­wszech­nie uży­wa­ny wy­raz w Raw­skiem, Czer­skiem i na Ku­ja­wach.

na Bab­skie ucho ; po­wia­da­ją, że su­peł jest za­wią­za­ny na bab­skie ucho, je­śli koń­ce po za­wią­za­niu ster­czą pro­sto­pa­dle do za­wią­za­ne­go sznur­ka lub po­wró­sła; je­śli po­rząd­nie za­wią­za­ne (t… j… nie na bab­skie ucho), to koń­ce nie od­sta­ją, lecz przy­le­ga­ją.

na Ba­ły­ku cho­dzić = ba­ły­ko­wać.

Ba­nia­sty , wy­bu­ja­ły; o zbo­żu bar­dzo wy­ro­słem, po­kła­da­ją­cem się i nie­plen­nem. (Ku­ja­wy), Bar­chan­ka , ko­szul­ka dzie­ci­na z bar­cha­nu.

Bie­da , wy­ma­wia­ne "bida", w zna­cze­niu zła po­go­da, "Na dwo­rze bida, że cięż­ko psa wy­gnać". Biał­no-dupa , (Ku­ja­wy); na­zwi­sko pta­ka, w Za­ko­pa­nem na­zy­wa­ne­go bia­ło­rzyt, gnież­dżą­ce­go się po kę­pach ka­mie­ni wśród pól, zda­je się ten sam, co u Ta­cza­now­skie­go na­zy­wa się bia­ło­rzyt­ka (Sa – xi­co­la oenan­the).

Bi­siad­ny (Ku­ja­wy); za­lot­ny; o dziew­ce po­wia­da­ją, że bi­siad­na, je­śli lubi to­wa­rzy­stwo, tań­ce, lubi na­strę­czać się mło­dzie­ży.

Bła­wy , o oczach po­wia­da­ją, że bła­we, kie­dy ktoś ma oczy bez wy­ra­zu, bla­de, jak­by wy­mo­kle; bez­myśl­ne spoj­rze­nie.

Bło­go , do­brze; "Nie wiel­ka tam skap­ne­na sche­da, ale za­wsze bło­go i to" wy­raz bar­dzo czę­sto i po­wszech­nie uży­wa­ny.

Bła­zek , prze­zwi­sko na głu­pa­we­go chło­pa; idjo­ta.

Bo­gać , gdzie­tam, na­wet, bo nie­co, aha. "Cóż od­da­li dług? Bo­gać, kol­kę w bok".

Ba­rzej (czy­taj ba­rzy), po­wszech­nie i je­dy­nie uży­wa­ny sto­pień wyż­szy od bar­dzo, sta­ro­pol­skie­go ba­rzo.

Bó­lak , (wym… bu­lok) każ­da na­rość, nie­wiel­kich roz­mia­rów, a bo­lą­ca.

na Bo­sa­ka , boso.

Brę­ga , od­mia­na bar­dzo czę­sto da­ją­ca się sły­szeć, za­miast prę­ga; stąd i kiec­ka w czer­wo­ne lub gra­na­to­we prę­gi, zo­wie się brę­zi­cha.

Bro­niarz , bro­nia­rze są to drob­ne ka­mie­nie, któ­rych z pola nie wy­wło­czy bro­na. (Ku­ja­wy).

Bu­cha , zwierzch­nia sza­ta, ro­dzaj bur­ki, no­szo­na na Ku­ja­wach.

Bu­dzić , po­ru­szać bu­ra­ki mo­ty­ką, wal­cem (Ku­ja­wy).

By­cze-jajo , v… pur­chaw­ka (Ly­co­per­don).

Bździl , smar­kacz, nie umie­ją­cy pa­no­wać nad swo­je­mi na­tu­ral­ne­mi po­trze­ba­mi; ob­ra­ża­ją­ce prze­zwi­sko.

z Ba­ra­na ko­sić zna­czy albo przez nie­umie­jęt­ność, albo przez nie­dbal­stwo tak ma­chać kosą, że ści­na się tra­wę nie­rów­no­le­gle przy zie­mi, lecz środ­kiem ni­żej wy­ci­nać, a po brze­gach roz­ma­chu zo­sta­wiać wy­żej ob­cię­te smu­gi.

Ćmić , (o zę­bach) kie­dy jest tępy nie­usta­ją­cy ból. (Czer­skie, Ku­ja­wy). "Tak mnie zęby ćmią, bę­dzie fla­ga".

Ćchórz za­miast tchórz; po­wszech­nie sły­szy się tak wy­ma­wia­ny wy­raz w Czer­skiem 1° na ozna­cze­nie zwie­rzę­cia, 2° jako ob­ra­ża­ją­ce prze­zwi­sko dla oso­by, któ­ra nie­oby­czaj­nie za­cho­wu­je się wo­bec dru­gich: "Skop­cił się jak ćchórz."

Cheb­zik , może chebź­dzik, izba w któ­rej sy­pia­ją dziew­ki dwor­skie, sy­pial­nia dzie­wek. (Ko­niń­skie, Piotr­kow­skie).

Chę­chy, za­ro­śnię­te tra­wą wy­so­ką mo­kra­dła, pła z za­ro­śla­mi. (Ku­ja­wy).

Chlap­cia­sty , bez jędr­no­ści, ochla­pły; chlap­cia­ste uszy, t… j… świ­nie uszy… ro­bią z poły ka­po­ty, prze­drzeź­nia­jąc ży­dów.

Chi­cho­tać , sie­dzieć w opra­wie nie­szczel­nie, luź­no; "Kło­ni­ca chle­bo­ce" = ru­sza się w swo­jej osa­dzie; "Ko­łek w zie­mi ochle­bo­ta­ny", = tak ob­ru­sza­ny, że go ła­two wy­jąć; wy­raz po­wszech­nie uży­wa­ny w Czer­skiem; "sie­kie­ra na trzon­ku ochle­bo­ta­ła się".

Chma­ra , moc, wiel­ka licz­ba; "Spa­dła chma­ra ka­wek i gaw­ro­nów na pola". "Chma­ra wró­bli sie­dzi na psze­ni­cy i pije ją".