Szwecja. Przewodnik nieturystyczny - ebook

Kraj-raj?

Kin­ga Du­nin

Mó­wiąc o szwedz­kim mo­de­lu pań­stwa, za­zwy­czaj mamy na my­śli względ­ną rów­ność eko­no­micz­ną i roz­ma­ite spo­łecz­ne roz­wią­za­nia, któ­re jej słu­żą – wy­so­kie po­dat­ki, roz­bu­do­wa­ne pań­stwo opie­kuń­cze, po­tęż­ne związ­ki za­wo­do­we, za­bez­pie­cze­nia so­cjal­ne od ko­ły­ski po grób. Wśród po­zy­tyw­nych sko­ja­rzeń znaj­du­je się też bo­gac­two, roz­wój, wol­ność oby­cza­jo­wa. Zda­niem wie­lu, pod tym ostat­nim wzglę­dem Szwe­dzi wy­prze­dzi­li nie­mal wszyst­kie spo­łe­czeń­stwa Za­cho­du – trud­no dziś w to uwie­rzyć, ale fil­my In­g­ma­ra Berg­ma­na w la­tach 50. po­ka­zy­wa­no m.in. w ame­ry­kań­skich… ki­nach sa­mo­cho­do­wych. I nie były to dys­ku­syj­ne klu­by fil­mo­we dla zmo­to­ry­zo­wa­nych. Mit „sek­su­al­ne­go wy­zwo­le­nia” przez wie­le lat do­mi­no­wał w wy­obra­że­niach na te­mat tego kra­ju. Dla jed­nych sta­no­wi­ło to po­wód do za­zdro­ści, dla in­nych nie­zdro­wej eks­cy­ta­cji lub zgor­sze­nia, rzad­ko jed­nak do po­głę­bio­nej re­flek­sji do­ty­czą­cej pod­staw ak­sjo­lo­gicz­nych.

Szwe­cja. Prze­wod­nik nie­tu­ry­stycz­ny po­zwo­li czy­tel­ni­kom do­wie­dzieć się i spraw­dzić, jak da­le­ce sama Szwe­cja re­ali­zu­je swój mo­del, a zwłasz­cza le­żą­ce u jego źró­deł war­to­ści. Po­zwo­li też od­po­wie­dzieć na py­ta­nie, ile jest praw­dy w obie­go­wej te­zie, że mo­del szwedz­ki zban­kru­to­wał i moż­na już mó­wić o nim je­dy­nie w cza­sie prze­szłym. Po­gląd ten roz­po­wszech­nio­ny jest szcze­gól­nie w na­szym kra­ju – już od po­cząt­ku trans­for­ma­cji ustro­jo­wej mo­gli­śmy usły­szeć od licz­nych au­to­ry­te­tów, że po­mysł na­śla­do­wa­nia mo­de­lu szwedz­kie­go to nie tyl­ko baj­ko­wa uto­pia, ale wręcz pro­sta dro­ga do sa­mo­bój­stwa. Szwedz­ka go­spo­dar­ka mia­ła się bo­wiem ry­chło za­ła­mać pod cię­ża­rem roz­ro­śnię­tej biu­ro­kra­cji, a skan­dy­naw­ski mo­del – odejść w nie­byt, uwal­nia­jąc wresz­cie stłam­szo­ną po­noć ini­cja­ty­wę pry­wat­ną. Co mia­ło z ko­lei do­wieść, że w do­bie glo­ba­li­za­cji żad­ne „so­cja­li­stycz­ne eks­pe­ry­men­ty” nie mają szans po­wo­dze­nia. Mi­nę­ło pra­wie dwa­dzie­ścia lat, pań­stwo so­cjal­ne – po­mi­mo wie­lu zmian – wciąż trwa, a Szwe­dzi ani nie wpro­wa­dzi­li po­dat­ku li­nio­we­go, ani nie umie­ra­ją z gło­du.

Stwier­dze­nie, że w Szwe­cji żyje się le­piej niż w Pol­sce, na pew­no nie koń­czy dys­ku­sji o wa­dach i za­le­tach tego mo­de­lu czy o sen­sow­no­ści po­wo­ły­wa­nia się na nie­go w na­szym kra­ju, do­brze jed­nak, żeby roz­wa­ża­nia te do­ty­czy­ły rze­czy­wi­sto­ści i fak­tów, a nie je­dy­nie wy­obra­żeń. Fak­ty mają jed­nak ta­kie ob­li­cze, ja­kie chce­my zo­ba­czyć. Dla le­wi­co­wych kry­ty­ków Szwe­cja nie speł­nia wie­lu z daw­nych obiet­nic – osła­bia za­bez­pie­cze­nia so­cjal­ne, nie do koń­ca po­ra­dzi­ła so­bie z rów­no­ścią ko­biet i nie za­wsze ra­dzi so­bie z pro­ble­mem emi­gran­tów. Ule­gła tym sa­mym ten­den­cjom neo­li­be­ral­nym, za­cho­wa­ła – w zmie­nio­nej, choć od­świe­żo­nej for­mie – kon­ser­wa­tyw­ne ją­dro spo­łecz­ne­go po­rząd­ku i hie­rar­chii, we­wnętrz­ną so­li­dar­ność oku­pi­ła za­mknię­ciem i wy­klu­cze­niem ra­dy­kal­nej in­no­ści, kse­no­fo­bią i ra­si­zmem. Pra­wi­co­wi kry­ty­cy uzna­ją z ko­lei, że wszel­kie kło­po­ty są świa­dec­twem upad­ku sys­te­mu, któ­ry im­ma­nent­nie ska­żo­ny był nie­ra­cjo­nal­no­ścią, bo­wiem do­sko­na­le ra­cjo­nal­ny jest je­dy­nie wol­ny ry­nek. Biu­ro­kra­cja, mó­wią, jest nie tyl­ko nie­wy­dol­na i nie­efek­tyw­na, nie tyl­ko tłam­si przed­się­bior­czość, ale pro­wa­dzi do po­wszech­ne­go znie­wo­le­nia. Szwe­cja­lizm, jak to kie­dyś uję­li au­to­rzy „Fron­dy”, to pro­jekt nie­mal to­ta­li­tar­ny – pań­stwo to na­rzę­dzie wszech­obec­nej kon­tro­li, któ­rej ce­lem jest pod­po­rząd­ko­wa­nie ca­łe­go ży­cia, zwłasz­cza pry­wat­ne­go, ide­olo­gii le­wi­co­we­go li­be­ra­li­zmu. Re­ali­ści na­to­miast wska­żą na pro­ce­sy za­cho­dzą­ce w glo­bal­nym świe­cie, z któ­ry­mi sys­tem szwedz­ki musi się li­czyć. Ich ar­gu­men­ty ro­dzą py­ta­nie: czy so­cjal­de­mo­kra­tycz­ne pań­stwo opie­kuń­cze moż­na zbu­do­wać w tyl­ko jed­nym lub kil­ku kra­jach, czy jego funk­cjo­no­wa­nie uza­leż­nio­ne jest od oto­cze­nia? A je­śli tak, to w ja­kim za­kre­sie? Cho­dzi nie tyl­ko o po­wszech­ny „wy­ścig do dołu” i glo­bal­ną wal­kę in­nych państw o za­trzy­ma­nie ka­pi­ta­łu – przez cię­cia po­dat­ków i kosz­tów pra­cy. Tu jesz­cze od bie­dy moż­na po­wal­czyć – Skan­dy­na­wo­wie bro­nią się wy­daj­no­ścią i in­no­wa­cyj­no­ścią w go­spo­dar­ce. Kwe­stią klu­czo­wą – rów­nież dla le­wi­cy – jest to, czy mo­del pań­stwa do­bro­by­tu fak­tycz­nie jest „sa­mo­wy­star­czal­ny”, czy może opie­ra się na wy­pchnię­ciu jego kosz­tów na ze­wnątrz. Po­dob­nie jak eks­por­tu­je się na ze­wnątrz klien­tów pro­sty­tu­tek. Mó­wiąc krót­ko: czy ludz­ka twarz „ka­pi­ta­li­zmu Ikei” jest moż­li­wa np. bez wy­zy­sku pra­cow­ni­ków w fa­bry­kach Trze­cie­go Świa­ta? Czy za­kaz ko­rzy­sta­nia z usług pro­sty­tu­tek nie za­peł­nia je­dy­nie pro­mów do Pol­ski? Czy za­tem mo­del szwedz­ki daje się po­my­śleć w ska­li glo­bal­nej, czy może z de­fi­ni­cji ogra­ni­czo­ny jest do nie­wiel­kiej wy­sep­ki?

Ko­lej­na kwe­stia to py­ta­nie o wa­run­ki spo­łecz­no-kul­tu­ro­we, któ­re mu­szą być speł­nio­ne, aby mo­del taki mógł funk­cjo­no­wać. Czy „baza” szwedz­kie­go we­lfa­re sta­te może za­ist­nieć bez kul­tu­ro­wej „nad­bu­do­wy” ega­li­ta­ry­zmu, pro­te­stanc­kie­go eto­su pra­cy? Co jest pierw­sze – jaj­ko czy kura? Czy wy­star­czy wpro­wa­dzić po­dob­ne roz­wią­za­nia praw­ne i in­sty­tu­cjo­nal­ne, czy wy­ma­ga to prze­mo­de­lo­wa­nia wspól­no­ty, któ­rej one do­ty­czą? I czy ona w ogó­le da się mo­de­lo­wać? Szwedz­ki fol­khem­met (dom ludu) jest wspól­no­tą two­rzo­ną na sze­ro­kich pod­sta­wach, znacz­nie bar­dziej otwar­tą niż, po­wiedz­my, „na­ród pol­ski”, ale tak­że nie­oby­wa­ją­cą się bez wy­klu­czeń i sil­nej kon­tro­li spo­łecz­nej. Nie­któ­rzy twier­dzą wręcz, że Szwe­cja to pań­stwo po­li­cyj­ne w wer­sji user frien­dly. Ale czy li­be­ral­ną róż­no­rod­ność, duży za­kres swo­bód jed­nost­ko­wych dla wszyst­kich i rów­ność da się osią­gnąć bez sil­nej in­ter­wen­cji pań­stwa? In­ter­wen­cji w go­spo­dar­kę, po­rzą­dek pu­blicz­ny, ży­cie pry­wat­ne?

Mamy na­dzie­ję, że na­sza książ­ka nie tyl­ko przy­bli­ży czy­tel­nicz­kom i czy­tel­ni­kom Szwe­cję, ale też sta­nie się im­pul­sem do po­waż­nej de­ba­ty o Pol­sce. Na pew­no bo­wiem nie jest tak, że ży­je­my w naj­lep­szym z moż­li­wych świa­tów.Im bardziej rzeczy się zmieniają, tym bardziej pozostają takie same? Model szwedzki po zwycięstwie wyborczym centroprawicy w 2006 roku

Ste­ven Sa­xon­berg

Zde­cy­do­wa­ne zwy­cię­stwo wy­bor­cze szwedz­kiej cen­tro­pra­wi­cy w 2006 roku mo­gło być pod­sta­wą do ob­wiesz­cze­nia koń­ca so­cjal­de­mo­kra­tycz­nej he­ge­mo­nii, a wraz z tym rów­nież szwedz­kie­go mo­de­lu hoj­nej i po­wszech­nej po­li­ty­ki so­cjal­nej. Wy­ni­ki so­cjal­de­mo­kra­tów były naj­gor­sze od cza­su wpro­wa­dze­nia po­wszech­ne­go pra­wa wy­bor­cze­go (34,6 proc. gło­sów)⁵⁵, moż­na jed­nak z ła­two­ścią po­ka­zać, że wy­bo­ry tyl­ko po­twier­dzi­ły tę he­ge­mo­nię! Szwedz­cy po­li­to­lo­dzy i ko­men­ta­to­rzy po­li­tycz­ni w za­sa­dzie zga­dza­ją się, że so­cjal­de­mo­kra­ci nie prze­gra­li wy­bo­rów dla­te­go, że wy­bor­cy od­wró­ci­li się od so­cjal­de­mo­kra­tycz­ne­go mo­de­lu po­li­ty­ki spo­łecz­nej, ale ra­czej dla­te­go, że uzna­li, iż ten mo­del jest przez so­cjal­de­mo­kra­tycz­nych po­li­ty­ków za­nie­dby­wa­ny (np. w za­kre­sie po­li­ty­ki peł­ne­go za­trud­nie­nia). Wy­ko­rzy­sta­li to kon­ser­wa­ty­ści (na­zy­wa­ni w Szwe­cji Umiar­ko­wa­ną Par­tią Ko­ali­cyj­ną), od­cho­dząc od pro­gra­mu re­form ryn­ko­wych, któ­ry po­pie­ra­li w prze­szło­ści, i wy­stę­pu­jąc jako nowa par­tia pra­cow­ni­cza!

Uwa­run­ko­wa­nia go­spo­dar­cze i po­li­tycz­ne zwy­cię­stwa cen­tro­pra­wi­cy

W la­tach 80. in­spi­ra­cją dla umiar­ko­wa­nych była po­li­ty­ka That­cher i Re­aga­na, a kie­dy do­szli do ko­ali­cyj­nej wła­dzy w 1991 roku, ich przy­wód­ca Carl Bildt kry­ty­ko­wał so­cjal­de­mo­kra­tycz­ne ha­sło „trze­ciej dro­gi”, twier­dząc, że jest tyl­ko „jed­na dro­ga”, czy­li ryn­ko­wy li­be­ra­lizm. Wpły­wy tej ide­olo­gii były wi­docz­ne na­wet wśród so­cjal­de­mo­kra­tów, któ­rzy ra­zem z Par­tią Lu­do­wą wpro­wa­dzi­li w ży­cie li­be­ral­ną re­for­mę po­dat­ko­wą. Mia­ła ona spo­wo­do­wać po­wsta­nie więk­szej licz­by miejsc pra­cy i uda­ło się to w przy­pad­ku jed­ne­go tyl­ko za­wo­du: do­rad­ców za­wo­do­wych w urzę­dach pra­cy! Bez­ro­bo­cie szyb­ko wzro­sło z 1,1 proc. do 8 proc., co uto­ro­wa­ło dro­gę do zwy­cię­stwa cen­tro­pra­wi­cy. Mimo to bez­ro­bo­cie po­zo­sta­ło na wy­so­kim po­zio­mie, po­dob­nie jak de­fi­cyt bu­dże­to­wy, je­den z naj­wyż­szych w Eu­ro­pie za­raz po grec­kim, choć przed re­for­mą w szedz­kim bu­dże­cie wy­stę­po­wa­ła nad­wyż­ka⁵⁶.

Wo­bec nie­po­wo­dze­nia cen­tro­pra­wi­co­wej ko­ali­cji w przy­wró­ce­niu rów­no­wa­gi go­spo­dar­czej so­cjal­de­mo­kra­ci wspie­ra­ni przez inne ugru­po­wa­nia le­wi­co­we oraz zie­lo­nych ła­two wy­gra­li wy­bo­ry w 1994 roku. W tym cza­sie ryn­ko­wy li­be­ra­lizm utra­cił ja­kie­kol­wiek po­par­cie wśród so­cjal­de­mo­kra­tycz­nych przy­wód­ców. Sku­pi­li się oni na przy­wra­ca­niu rów­no­wa­gi go­spo­dar­czej za po­mo­cą pod­no­sze­nia po­dat­ków po­śred­nich, pry­wa­ty­za­cji czę­ści firm pań­stwo­wych i cięć w usłu­gach spo­łecz­nych. W in­nym tek­ście po­ka­zy­wa­łem, że te dzia­ła­nia sta­no­wi­ły w pew­nej mie­rze ogra­ni­cze­nie po­li­ty­ki spo­łecz­nej, ale sys­tem świad­czeń so­cjal­nych po­zo­stał w za­sa­dzie bez zmian, a wy­dat­ki na po­li­ty­kę ro­dzin­ną w rze­czy­wi­sto­ści wzro­sły.

Rzą­dy so­cjal­de­mo­kra­cji osią­gnę­ły suk­ces w przy­wra­ca­niu rów­no­wa­gi go­spo­dar­czej. Bu­dżet od 1998 roku no­to­wał sys­te­ma­tycz­nie nad­wyż­ki (z wy­jąt­kiem lat 2003 i 2004⁵⁷), a in­fla­cja przez dzie­więć lat do cza­su ob­ję­cia wła­dzy przez cen­tro­pra­wi­cę w 2006 roku wy­nio­sła nie­wie­le po­nad 1,1 proc.⁵⁸

So­cjal­de­mo­kra­tycz­ne suk­ce­sy do­ty­czy­ły nie tyl­ko od­zy­ska­nia kon­tro­li nad in­fla­cją i bu­dże­tem, ale rów­nież wi­docz­ne były w wy­so­kim wzro­ście go­spo­dar­czym. Wy­niósł on śred­nio aż 3,3 proc. w la­tach 1999–2006, a w roku wy­bor­czym 2006 osią­gnął 4,1 proc.⁵⁹

Pię­tą achil­le­so­wą so­cjal­de­mo­kra­tów było bez­ro­bo­cie. Tra­dy­cyj­ny mo­del szwedz­ki utrzy­my­wał je na ni­skim po­zio­mie przy wy­so­kich wskaź­ni­kach za­trud­nie­nia. Pod ko­niec lat 80. bez­ro­bo­cie wy­no­si­ło 1,6 proc., a wśród osób w wie­ku 16–64 za­trud­nio­nych było po­nad 80 proc.⁶⁰ Do roku 1997 ten ostat­ni wskaź­nik zmniej­szył się do 70,7 proc. i mimo że wzrósł do 75,3 proc. w 2001 r., trzy lata póź­niej zmniej­szył się do 73,4 proc. Szczyt bez­ro­bo­cia Szwe­cja za­no­to­wa­ła w 1993 r., gdy wy­nio­sło ono 8,2 proc. – do roku 2002 zmniej­szy­ło się do 4 proc., ale od tego cza­su ro­śnie i na dwa mie­sią­ce przed wy­bo­ra­mi w 2006 roku osią­gnę­ło 6 proc.⁶¹, co dla więk­szo­ści lud­no­ści jest po­zio­mem trud­nym do za­ak­cep­to­wa­nia. Po­zwo­li­ło to par­tiom cen­tro­pra­wi­co­wym prze­jąć kwe­stię bez­ro­bo­cia od le­wej stro­ny sce­ny po­li­tycz­nej.

Mimo bez­ro­bo­cia wa­ha­ją­ce­go się w ostat­nich la­tach mię­dzy 4 a 6 proc. rzą­dy so­cjal­de­mo­kra­tycz­ne od­nio­sły suk­ce­sy go­spo­dar­cze, co spra­wi­ło, że ryn­ko­wy li­be­ra­lizm Par­tii Umiar­ko­wa­nej stał się mało prze­ko­nu­ją­cy dla wy­bor­ców. W wy­bo­rach 2002 roku gło­so­wa­ło na nich za­le­d­wie 15,3 proc. elek­to­ra­tu wo­bec 21,9 proc. w 1991 roku. Po tej klę­sce przy­wód­ca par­tii po­dał się do dy­mi­sji i wła­dzę prze­ję­ło nowe po­ko­le­nie o bar­dziej prag­ma­tycz­nych po­glą­dach. Przy­po­mi­na to hi­sto­rię od­no­wy bry­tyj­skiej Par­tii Pra­cy w la­tach 90. „Nowi umiar­ko­wa­ni” na wzór no­wej Par­tii Pra­cy, któ­ra zre­zy­gno­wa­ła z so­cja­li­stycz­ne­go ha­sła upań­stwo­wie­nia go­spo­dar­ki, po­rzu­ci­li ideę „zmia­ny sys­te­mu” i przy­zna­li, że po de­ka­dach he­ge­mo­nii so­cjal­de­mo­kra­tycz­nej nig­dy nie zdo­ła­ją prze­ko­nać wy­bor­ców do od­rzu­ce­nia we­lfa­re sta­te⁶².

Umiar­ko­wa­ni zre­zy­gno­wa­li też z prób ra­dy­kal­nych re­form nie­któ­rych z głów­nych fi­la­rów szwedz­kie­go mo­de­lu ryn­ku pra­cy, np. nie chcą już li­kwi­da­cji Na­ro­do­wej Rady Pra­cy od­po­wie­dzial­nej za wdra­ża­nie ak­tyw­nych pro­gra­mów ryn­ku pra­cy ani roz­luź­nie­nia ochro­ny za­trud­nie­nia w za­kre­sie m.in. za­sa­dy zwal­nia­nia pra­cow­ni­ków z naj­dłuż­szym sta­żem do­pie­ro po zwol­nie­niu in­nych pra­cow­ni­ków⁶³. Za­miast do­ma­gać się ra­dy­kal­nych ob­ni­żek po­dat­ków, któ­re trud­no sfi­nan­so­wać, par­tia ogło­si­ła kurs pro­pra­cow­ni­czy i za­czę­ła do­ma­gać się ob­ni­że­nia ich dla naj­mniej za­ra­bia­ją­cych pra­cow­ni­ków⁶⁴. Poza tym, że umiar­ko­wa­nych po­strze­ga­no jako par­tię do­gma­tycz­ną, któ­rej je­dy­nym ha­słem jest cię­cie po­dat­ków, dru­gim pro­ble­mem cen­tro­pra­wi­cy była nie­zdol­ność do rzą­dze­nia ko­ali­cyj­ne­go. Pierw­szy taki rząd w la­tach 70. (skła­da­ją­cy się z trzech par­tii) nie prze­trwał ani pierw­szej ka­den­cji, ani też ko­lej­nej. Po zwy­cię­stwie cen­tro­pra­wi­cy w 1991 roku było to już moż­li­we, ale kosz­tem roz­sze­rze­nia ko­ali­cji o ko­lej­ną par­tię i pro­wa­dze­nia peł­nej sprzecz­no­ści po­li­ty­ki, któ­ra spo­wo­do­wa­ła, że de­fi­cyt bu­dże­to­wy wy­mknął się spod kon­tro­li.

W celu zy­ska­nia za­ufa­nia wy­bor­ców par­tie cen­tro­pra­wi­co­we po­sta­no­wi­ły w 2004 roku za­wią­zać so­jusz. Po­le­gał on na po­wo­ła­niu wspól­nych ze­spo­łów, któ­re wy­pra­co­wa­ły plat­for­mę pro­gra­mo­wą dla przy­szłe­go rzą­dze­nia⁶⁵. Mia­ło to wy­wo­łać w wy­bor­cach wra­że­nie, że tym ra­zem pra­wi­ca bę­dzie go­to­wa od­po­wie­dzial­nie rzą­dzić. Gdy pra­wi­ca za­czę­ła wy­glą­dać na bar­dziej zjed­no­czo­ną niż kie­dyś, le­wi­ca ule­gła nie­zna­nej do­tąd dez­in­te­gra­cji. So­cjal­de­mo­kra­ci tra­dy­cyj­nie uzy­ski­wa­li wy­nik wy­bor­czy na po­zio­mie 45 proc., co po­zwa­la­ło im rzą­dzić, jak­by mie­li więk­szość, a to ze wzglę­du na „to­wa­rzy­sza 4 proc.”. Na­zwa wzię­ła się od szwedz­kie­go pro­gu wy­bor­cze­go. Sym­pa­ty­cy so­cjal­de­mo­kra­tów gło­so­wa­li ze wzglę­dów tak­tycz­nych na par­tię ko­mu­ni­stycz­ną. Ce­lem był bądź to na­cisk na po­li­ty­kę so­cjal­de­mo­kra­tycz­nych rzą­dów z le­wej stro­ny, bądź też oba­wa przed tym, że w ra­zie bra­ku ko­mu­ni­stów w par­la­men­cie pra­wi­cy uda się stwo­rzyć więk­szość ko­ali­cyj­ną. Z ko­lei dla par­tii ko­mu­ni­stycz­nej było ja­sne, że gło­so­wa­nie prze­ciw­ko so­cjal­de­mo­kra­tycz­nym pro­po­zy­cjom od­bie­rze im sym­pa­tię ta­kich wy­bor­ców i nie wej­dą do par­la­men­tu w ko­lej­nych wy­bo­rach. Z tego też wzglę­du moż­na było li­czyć na ich po­par­cie na­wet bez za­wią­zy­wa­nia z nimi ko­ali­cji.

Sy­tu­acja za­czę­ła się zmie­niać w la­tach 90. ze wzglę­du na nowe dy­na­micz­ne przy­wódz­two w par­tii ko­mu­ni­stycz­nej. Ob­ję­ła je Gu­drun Schy­man, ucho­dzą­ca za naj­bar­dziej prze­ko­nu­ją­ce­go szwedz­kie­go po­li­ty­ka. Z na­zwy par­tii usu­nię­to ko­mu­nizm i sta­ła się Par­tią Le­wi­cy. W pro­gra­mie prze­su­nię­to ak­cen­ty na kwe­stie po­no­wo­cze­sne, ta­kie jak fe­mi­nizm i śro­do­wi­sko. Wszyst­ko to spra­wi­ło, że par­tia zy­ska­ła nowy wi­ze­ru­nek le­wi­cy no­wo­cze­snej i de­mo­kra­tycz­nej, cze­mu po­mo­gło też ob­sa­dze­nie naj­wyż­szych sta­no­wisk par­tyj­nych przez re­for­ma­to­rów. W wy­bo­rach 1998 roku po­par­cie sko­czy­ło z 5 do 12 proc.⁶⁶ Na­wet po spad­ku do 8,4 proc. w wy­bo­rach 2002 roku wciąż było ono na tyle sil­ne, że so­cjal­de­mo­kra­ci mu­sie­li trak­to­wać ko­mu­ni­stów po­waż­nie i ne­go­cjo­wać z nimi swo­je pro­po­zy­cje.

Nie tyl­ko Par­tia Le­wi­cy za­czę­ła za­gra­żać mo­no­po­lo­wi so­cjal­de­mo­kra­tów, od 1988 roku pra­wie w każ­dych wy­bo­rach do par­la­men­tu wcho­dzi­ła rów­nież Par­tia Eko­lo­gicz­na. W związ­ku z tym po­par­cie dla Par­tii So­cjal­de­mo­kra­tycz­nej spa­dło z 45,5 proc. w 1994 roku do 36,4 proc. w 1998 i do 39,9 proc. w 2002⁶⁷. Po­ja­wi­ły się więc dwie par­tie, z któ­ry­mi trze­ba było się ukła­dać w celu utrzy­ma­nia wła­dzy.

Sto­sun­ki mię­dzy­par­tyj­ne na le­wi­cy sta­ły się na­pię­te, gdy nie­na­wy­kli do dzie­le­nia się wła­dzą so­cjal­de­mo­kra­ci od­mó­wi­li eko­lo­gom sta­no­wisk w rzą­dzie po wy­bo­rach w 2002 roku. W kon­se­kwen­cji ci ostat­ni za­czę­li ne­go­cjo­wać z cen­tro­pra­wi­cą, a wo­bec nie­po­wo­dze­nia tych prób i tak zmu­sze­ni byli do po­pie­ra­nia głów­nej par­tii le­wi­cy – re­zul­tat nie sa­tys­fak­cjo­no­wał ni­ko­go. Par­tia Zie­lo­nych była upo­ko­rzo­na i osła­bio­na, a Par­tia Le­wi­cy wy­da­wa­ła się jesz­cze słab­sza, gdyż na­wet nie za­żą­da­ła miejsc w rzą­dzie. Choć so­cjal­de­mo­kra­tom uda­ło się sa­mo­dziel­nie sfor­mo­wać rząd, zda­li so­bie spra­wę, że w przy­szło­ści będą mu­sie­li pójść na kom­pro­mi­sy z Zie­lo­ny­mi. Par­tia Le­wi­cy sta­ła się mniej straw­na, gdy jej przy­wód­czy­ni mu­sia­ła ustą­pić w at­mos­fe­rze oso­bi­stych skan­da­li i za­stą­pił ją Lars Ohly. Nie tyl­ko bra­ko­wa­ło mu jej cha­ry­zmy i umie­jęt­no­ści ko­mu­ni­ka­cyj­nych, ale zde­cy­do­wał się też na po­wrót do tra­dy­cyj­ne­go wi­ze­run­ku par­tii ko­mu­ni­stycz­nej. Re­for­ma­to­rzy zo­sta­li od­su­nię­ci, a ster prze­ję­ła sta­ra ka­dra. W związ­ku z tym nie tyl­ko zma­la­ło po­par­cie dla par­tii wśród elek­to­ra­tu, ale rów­nież spa­dła jej atrak­cyj­ność dla po­ten­cjal­nych ko­ali­cjan­tów. Pro­po­zy­cję rzą­do­wych po­sad dla Zie­lo­nych i jed­no­cze­sny brak po­dob­nej ofer­ty dla dru­giej par­tii le­wi­co­wej trud­no było wy­ja­śnić, na­wet gdy­by ko­mu­ni­ści twier­dzi­li, że nie in­te­re­su­je ich udział w rzą­dzie. Ko­lej­nym pro­ble­mem dla ewen­tu­al­nej le­wi­co­wej ko­ali­cji było to, że za­rów­no Zie­lo­ni, jak i ko­mu­ni­ści szwedz­cy są eu­ro­scep­ty­ka­mi – ci pierw­si w od­róż­nie­niu od ugru­po­wań o po­dob­nym pro­fi­lu z resz­ty kon­ty­nen­tu. Wszyst­ko to spra­wia­ło, że so­cjal­de­mo­kra­ci nie wy­klu­cza­li ko­ali­cji na­wet z któ­rąś z par­tii pra­wi­co­wych. Role na sce­nie po­li­tycz­nej cał­kiem się od­wró­ci­ły. Tra­dy­cyj­nie wy­bor­cy mie­li do wy­bo­ru sil­ny rząd so­cjal­de­mo­kra­tycz­ny albo nie­sta­bil­ną i po­dzie­lo­ną pra­wi­cę, te­raz był to wy­bór mię­dzy zjed­no­czo­ną pra­wi­cą a nie­pew­ną i skłó­co­ną le­wi­cą.

W Par­tii So­cjal­de­mo­kra­tycz­nej na­stą­pił też kry­zys przy­wódz­twa. Per­s­son wy­da­wał się zmę­czo­ny rzą­dze­niem w trud­nej sy­tu­acji po­li­tycz­nej. Mó­wio­no, że pla­nu­je prze­ka­zać przy­wódz­two w ręce bar­dzo in­te­li­gent­nej, uta­len­to­wa­nej i po­wszech­nie sza­no­wa­nej Anny Lindh, któ­ra była mi­ni­strem spraw za­gra­nicz­nych. Nie­ste­ty zo­sta­ła za­mor­do­wa­na je­sie­nią 2003 roku i per­spek­ty­wa od­no­wie­nia par­tii od­da­li­ła się⁶⁸. Zmę­czo­ny li­der miał też prze­ciw­ko so­bie oskar­że­nia o to, że nie po­tra­fił spro­stać skut­kom tsu­na­mi, któ­re w grud­niu 2004 roku za­bi­ło w Taj­lan­dii wie­lu Szwe­dów. Ude­rza­ło to w wi­ze­ru­nek par­tii so­cjal­de­mo­kra­tycz­nej jako naj­le­piej ra­dzą­cej so­bie ze spraw­nym rzą­dze­niem pań­stwem.

Ża­den z wy­żej wy­mie­nio­nych po­wo­dów po­raż­ki wy­bor­czej so­cjal­de­mo­kra­tów nie był zwią­za­ny ze spad­kiem po­par­cia dla hoj­nej po­li­ty­ki spo­łecz­nej. Utrzy­mu­je się ono na bar­dzo wy­so­kim po­zio­mie – w jed­nym z nie­daw­nych ba­dań opi­nii 80 proc. lud­no­ści twier­dzi­ło, że wła­dze lo­kal­ne i re­gio­nal­ne po­win­ny dzia­łać na rzecz po­pra­wy ja­ko­ści opie­ki nad dzieć­mi, a tyl­ko 15 proc. są­dzi­ło, że za­miast tego po­win­no się ob­ni­żyć po­dat­ki. Jesz­cze więk­szy od­se­tek wy­bie­rał dzia­ła­nia władz lo­kal­nych na rzecz wzro­stu po­zio­mu usług dla osób sta­rych czy po­pra­wy ja­ko­ści służ­by zdro­wia za­miast ob­niż­ki po­dat­ków (po­nad 90 proc. do kil­ku)⁶⁹. W ta­kiej sy­tu­acji nie po­wi­nien być za­sko­cze­niem szyb­ki spa­dek po­par­cia dla cen­tro­pra­wi­cy. Już czte­ry mie­sią­ce po wy­bo­rach blok le­wi­co­wy pro­wa­dził w son­da­żach o 7,4 proc., a w kwiet­niu 2008 roku zwięk­szył prze­wa­gę do 16 proc., co by­ło­by zwy­cię­stwem re­kor­do­wym⁷⁰. Co może zro­bić cen­tro­pra­wi­ca, gdy wy­gry­wa wy­bo­ry bez man­da­tu do prze­pro­wa­dze­nia ra­dy­kal­nych zmian? Ko­ali­cja nie wy­gra­ła dla­te­go, że wy­bor­cy chcie­li niż­szych po­dat­ków i cięć w sek­to­rze pu­blicz­nym. Prze­ciw­nie, elek­to­rat pre­fe­ru­je więk­sze in­we­sty­cje w ja­kość usług spo­łecz­nych, a wy­brał pra­wi­cę ze wzglę­du na to, że prze­ję­ła tra­dy­cyj­ny dla so­cjal­de­mo­kra­tów pro­gram sku­pio­ny na two­rze­niu miejsc pra­cy. Zwy­cię­stwo wy­bor­cze dało cen­tro­pra­wi­cy moż­li­wość prze­pro­wa­dze­nia pew­nych zmian w ra­mach sys­te­mu, ale nie jego ra­dy­kal­nych re­form. Po­ni­żej przed­sta­wię sy­tu­ację w ob­sza­rze po­dat­ków, służ­by zdro­wia, eme­ry­tur i po­li­ty­ki ro­dzin­nej.

Po­li­ty­ka w spra­wach po­dat­ków i pra­cy

Umiar­ko­wa­ni uzna­li za swój prio­ry­tet wal­kę z bez­ro­bo­ciem i mię­dzy in­ny­mi dzię­ki temu wy­gra­li wy­bo­ry. Wy­wo­dzą­cy się z tej par­tii mi­ni­ster fi­nan­sów, An­ders Borg, szyb­ko wpro­wa­dził kil­ka in­stru­men­tów ma­ją­cych przy­nieść wzrost za­trud­nie­nia. Wśród nich była umiar­ko­wa­na ob­niż­ka po­dat­ków, któ­ra mia­ła za­chę­cić lu­dzi o ni­skich do­cho­dach do po­dej­mo­wa­nia pra­cy. Wy­no­si­ła ona od 1241 do 3066 ko­ron szwedz­kich mie­sięcz­nie w za­leż­no­ści od wy­so­ko­ści do­cho­dów. W prak­ty­ce ozna­cza­ło to ob­niż­kę o 6,5 proc. dla za­ra­bia­ją­cych mniej niż 100 tys. ko­ron rocz­nie oraz o 2,9 proc. dla za­ra­bia­ją­cych po­nad 500 tys. ko­ron⁷¹. W paź­dzier­ni­ku 2007 roku za­pro­po­no­wa­no dal­szą ob­niż­kę po­dat­ków o 550–1200 ko­ron⁷² (oko­ło 190–420 zł mie­sięcz­nie), ale w rze­czy­wi­sto­ści go­spo­dar­stwa do­mo­we nie­wie­le na tym zy­ska­ły, po­nie­waż inne roz­wią­za­nia zmniej­szy­ły ich do­cho­dy. Cho­dzi na przy­kład o wzrost skład­ki na ubez­pie­cze­nie od bez­ro­bo­cia i ode­bra­nie moż­li­wo­ści od­pi­sa­nia jej od po­dat­ku do­cho­do­we­go. Je­den z ra­por­tów związ­ku miast sza­co­wał, że prze­cięt­ne miej­skie go­spo­dar­stwo do­mo­we, w któ­rym męż­czy­zna pra­cu­je jako me­cha­nik, a ko­bie­ta jest pie­lę­gniar­ką, za­osz­czę­dzi łącz­nie tyl­ko 181 ko­ron mie­sięcz­nie (oko­ło 170 zł)⁷³. Prak­ty­ka da­wa­nia jed­ną ręką i za­bie­ra­nia dru­gą jest jesz­cze wy­raź­niej­sza w przy­pad­ku po­dat­ku od wła­sno­ści. Jest to ulu­bio­ny po­da­tek eko­no­mi­stów i jed­no­cze­śnie naj­bar­dziej znie­na­wi­dzo­ny przez wy­bor­ców. Ci pierw­si lu­bią go dla­te­go, że w po­rów­na­niu z po­dat­ka­mi do­cho­do­wy­mi trud­niej go uni­kać za po­mo­cą zmia­ny za­cho­wań eko­no­micz­nych. Z ko­lei po­dat­ni­cy bar­dzo czę­sto nie ro­zu­mie­ją, dla­cze­go mają być „ka­ra­ni” za to, że coś po­sia­da­ją, w związ­ku z tym po­ja­wia się u nich po­czu­cie nie­spra­wie­dli­wo­ści. Spra­wę po­gar­sza­ją jesz­cze na­gła­śnia­ne me­dial­nie hi­sto­rie, w któ­rych star­si lu­dzie mu­szą sprze­da­wać swo­je domy, bo nie stać ich na po­dat­ki. Stąd też obiet­ni­ca wy­eli­mi­no­wa­nia tego ro­dza­ju po­dat­ków może przy­czy­nić się do wzro­stu po­pu­lar­no­ści rzą­du w kra­ju, gdzie więk­szość po­sia­da na wła­sność domy i miesz­ka­nia.

Rząd jed­nak nie wy­ko­rzy­stał nada­rza­ją­cej się oka­zji zdo­by­cia po­pu­lar­no­ści, prze­kształ­ca­jąc je­dy­nie ową da­ni­nę w po­da­tek lo­kal­ny. Co praw­da zmniej­szo­no jego staw­kę, ale wy­co­fa­no inne roz­wią­za­nie, po­le­ga­ją­ce na zwol­nie­niu z po­dat­ku od zy­sku ze sprze­da­ży miesz­kań, o ile sprze­daw­ca na­był inne miesz­ka­nie. Do tego zwięk­szo­no oce­nę war­to­ści oko­ło 11 proc. do­mów w ko­lej­nym roku. Wszyst­ko to spra­wi­ło, że po­da­tek od zy­sków wzrósł z 20 do 22 proc., była to jed­nak mniej­sza pod­wyż­ka od za­pla­no­wa­nej (do 25–30 proc.)⁷⁴. W związ­ku z tym tyl­ko 26,1 proc. lud­no­ści uwa­ża­ło, że zmia­ny w za­kre­sie opo­dat­ko­wa­nia wła­sno­ści przy­nio­sły im ko­rzy­ści⁷⁵.

Ko­lej­nym in­stru­men­tem przy­ję­tym przez ko­ali­cję było zmniej­sze­nie za­sił­ków dla bez­ro­bot­nych w celu wy­war­cia więk­szej pre­sji na ich od­bior­ców, aby bar­dziej in­ten­syw­nie po­szu­ki­wa­li pra­cy. Obec­nie okres wy­pła­ca­nia za­sił­ku dla osób z dzieć­mi po­ni­żej 18 roku ży­cia wy­no­si mak­sy­mal­nie 450 dni, a dla po­zo­sta­łych bez­ro­bot­nych 300. Za pierw­sze 200 dni otrzy­mu­je się 80 proc. wy­na­gro­dze­nia, za na­stęp­ne 70 proc., a po wy­czer­pa­niu okre­su po­bie­ra­nia wpro­wa­dzo­no nowy pro­gram „gwa­ran­cji pra­cy” z za­sił­kiem na po­zio­mie 65 proc. Mimo to sys­tem tych za­sił­ków w po­rów­na­niach mię­dzy­na­ro­do­wych nadal jest jed­nym z bar­dziej hoj­nych. Naj­więk­sza zmia­na do­ty­czy­ła jed­nak nie li­mi­tów pro­cen­to­wych, ale do­cho­do­wych. Mak­sy­mal­ną wy­so­kość za­sił­ku zmniej­szo­no z po­nad 900 do 680 ko­ron. Głów­ny eko­no­mi­sta jed­ne­go ze związ­ków za­wo­do­wych (LO) sza­co­wał, że peł­ne 80 proc. pła­cy do­sta­ną je­dy­nie ci, któ­rzy za­ra­bia­ją do 16 tys. ko­ron mie­sięcz­nie, a więc tyl­ko co dzie­sią­ty pra­cow­nik⁷⁶. Ob­ni­że­nie pu­ła­pu za­sił­ku może ogra­ni­czyć po­par­cie kla­sy śred­niej dla we­lfa­re sta­te, gdyż zmniej­szy się jej wia­ra, że ona rów­nież od­no­si ko­rzy­ści z po­li­ty­ki spo­łecz­nej.

Ostat­nia ze wspo­mnia­nych zmian może przy­nieść po­gor­sze­nie sy­tu­acji więk­szo­ści lud­no­ści, ale jest znacz­nie ła­twiej­sza niż zmia­ny pa­ra­me­trów pro­cen­to­wych w sto­sun­ku do do­cho­dów. W związ­ku z tym moż­na ocze­ki­wać, że po ewen­tu­al­nym zwy­cię­stwie w ko­lej­nych wy­bo­rach nowa le­wi­co­wa ko­ali­cja pod­nie­sie próg mak­sy­mal­nej wy­so­ko­ści za­sił­ku dla bez­ro­bot­nych.

Dla zwo­len­ni­ka uni­wer­sa­li­stycz­nej po­li­ty­ki spo­łecz­nej zmia­ny w ubez­pie­cze­niu od bez­ro­bo­cia mogą być pro­ble­ma­tycz­ne, gdyż gro­żą zmniej­sze­niem po­par­cia pra­cow­ni­ków z kla­sy śred­niej dla ta­kiej po­li­ty­ki. Inne roz­wią­za­nia za­pro­po­no­wa­ne przez cen­tro­pra­wi­cę mógł­by on jed­nak śmia­ło po­przeć, np. usta­wę umoż­li­wia­ją­cą oso­bom, któ­re prze­by­wa­ją na zwol­nie­niu le­kar­skim po­wy­żej trzech mie­się­cy, wzię­cie urlo­pu w wy­mia­rze do dzie­wię­ciu mie­się­cy na po­szu­ka­nie pra­cy, któ­ra bę­dzie le­piej do­sto­so­wa­na do ich po­trzeb re­ha­bi­li­ta­cyj­nych⁷⁷.

Ko­lej­nym no­wym pro­gra­mem jest gwa­ran­cja pra­cy i roz­wo­ju dla osób, któ­re otrzy­mu­ją za­si­łek dla bez­ro­bot­nych dłu­żej niż 300 dni lub któ­re go nie otrzy­mu­ją i są bez pra­cy nie­prze­rwa­nie od osiem­na­stu mie­się­cy. W pierw­szej fa­zie do­rad­cy za­wo­do­wi z urzę­dów za­trud­nie­nia szcze­gó­ło­wo ba­da­ją wa­run­ki kan­dy­da­ta i opra­co­wu­ją plan dzia­łań. W cią­gu 150 dni do­rad­cy mu­szą zor­ga­ni­zo­wać staż lub kurs za­wo­do­wy dla bez­ro­bot­ne­go⁷⁸. Na ra­zie zbyt wcze­śnie na oce­ny tej re­for­my, ale ostat­nie ra­por­ty po­ka­zu­ją, że do tej pory już po­nad 10 tys. lu­dzi do­sta­ło pra­cę dzię­ki temu pro­gra­mo­wi⁷⁹.

Ko­ali­cja za­pro­po­no­wa­ła tak­że ob­ni­że­nie skła­dek dla pra­co­daw­ców za­trud­nia­ją­cych mło­de oso­by po­ni­żej 25 roku ży­cia oraz od­li­cze­nia po­dat­ko­we na za­kup usług dla go­spo­dar­stwa do­mo­we­go. Ten ostat­ni po­mysł jest w szwedz­kim kon­tek­ście kon­tro­wer­syj­ny, po­nie­waż par­tie le­wi­co­we twier­dzą, że w ten spo­sób do­cho­dzi do po­głę­bia­nia róż­nic kla­so­wych. Lu­dzie z kla­sy śred­niej za­trud­nia­ją nie­wy­kształ­co­ne ko­bie­ty do sprzą­ta­nia swo­ich do­mów za­miast ro­bić to sa­me­mu czy szko­lić je po to, aby do­sta­ły pra­cę wy­ma­ga­ją­cą wyż­szych kwa­li­fi­ka­cji. Z po­zy­cji le­wi­co­wych moż­na jed­nak ar­gu­men­to­wać, że star­sze imi­grant­ki z kra­jów „trze­cie­go świa­ta” ra­czej nie mają szans na lep­szą pra­cę, więc le­piej, żeby zaj­mo­wa­ły się sprzą­ta­niem do­mów na ryn­ku pra­cy, niż po­bie­ra­ły za­sił­ki, sie­dząc bez­czyn­nie w domu.

Trud­no oce­nić wpływ tych re­form na ry­nek pra­cy ze wzglę­du na krót­ki czas, jaki od ich wpro­wa­dze­nia upły­nął, a tak­że dla­te­go, że nie­znacz­nie zmie­ni­ły się spo­so­by li­cze­nia bez­ro­bot­nych oraz sto­py za­trud­nie­nia. Zgod­nie ze wska­zów­ka­mi UE za bez­ro­bot­nych uzna­no stu­den­tów po­szu­ku­ją­cych pra­cy, zmniej­szo­no też licz­bę miejsc prze­kwa­li­fi­ko­wy­wa­nia, co spo­wo­do­wa­ło zwięk­sze­nie licz­by osób cał­ko­wi­cie bez­ro­bot­nych. Sy­tu­acja na ryn­ku pra­cy ogól­nie się jed­nak po­pra­wia, ale ten trend wi­docz­ny był jesz­cze na kil­ka mie­się­cy przed wy­bo­ra­mi i za­pew­ne da­lej tak bę­dzie po ewen­tu­al­nej wy­gra­nej so­cjal­de­mo­kra­tów.

Re­for­ma służ­by zdro­wia

Głów­ną ini­cja­ty­wą cen­tro­pra­wi­co­wej ko­ali­cji do­ty­czą­cą służ­by zdro­wia było stwo­rze­nie moż­li­wo­ści, aby wła­dze lo­kal­ne pła­ci­ły pry­wat­nym le­ka­rzom i szpi­ta­lom za usłu­gi świad­czo­ne dla miesz­kań­ców. Po­nad­to uchy­lo­no pra­wo, któ­re za­ka­zy­wa­ło za­kła­dom opie­ki zdro­wot­nej dzia­ła­nie dla zy­sku. Ich uza­sad­nie­niem było prze­ko­na­nie, że pry­wat­ne szpi­ta­le lub inne jed­nost­ki służ­by zdro­wia mogą mieć za mało zle­ceń od pań­stwa i stąd nie będą wy­ko­rzy­sty­wa­ne ich peł­ne moż­li­wo­ści usłu­go­we⁸⁰. W ten spo­sób zwięk­szo­no praw­do­po­do­bień­stwo, że bar­dziej za­moż­ni oby­wa­te­le będą mo­gli ku­pić so­bie usłu­gę zdro­wot­ną bez po­trze­by cze­ka­nia, a in­nym po­zo­sta­nie ko­lej­ka. Może to po­wo­do­wać, że chęć do pła­ce­nia po­dat­ków na służ­bę zdro­wia zmniej­szy się w gór­nych gru­pach do­cho­do­wych, gdzie już pła­ci się za usłu­gi pry­wat­ne. Z ko­lei ci ni­żej w hie­rar­chii do­cho­do­wej mogą być nie­za­do­wo­le­ni ze wzglę­du na to, że do ich sy­tu­acji zdro­wot­nej przy­wią­zu­je się mniej­szą wagę. Może to spo­wo­do­wać zmniej­sze­nie so­li­dar­no­ści w ob­sza­rze sys­te­mu zdro­wia, ale nadal wszy­scy oby­wa­te­le mają pra­wo do wy­so­kiej ja­ko­ści opie­ki zdro­wot­nej, nie­za­leż­nie od tego, czy udzie­la jej pu­blicz­na czy pry­wat­na kli­ni­ka.

Ko­lej­ną rzą­do­wą ini­cja­ty­wą był plan zmniej­sze­nia ko­le­jek do usług zdro­wot­nych⁸¹. W ra­mach tego pro­gra­mu każ­de cen­trum zdro­wia mia­ło ogła­szać li­sty ocze­ku­ją­cych na po­szcze­gól­ne za­bie­gi. W re­jo­nie Sztok­hol­mu wpro­wa­dza­no sztyw­ne pu­ła­py ocze­ki­wa­nia na wi­zy­tę u le­ka­rza ogól­ne­go (do 5 dni) oraz kon­sul­ta­cje u spe­cja­li­sty (do 30 dni). Gwa­ran­cja­mi tego ro­dza­ju ob­ję­to na­wet usłu­gi o cha­rak­te­rze psy­chia­trycz­nym. Od 2009 roku pa­cjen­ci ma­ją­cy okre­ślo­ne scho­rze­nia (np. sta­wu bio­dro­we­go lub ka­ta­rak­tę) mogą wy­brać do­wol­ną kli­ni­kę w kra­ju. Je­że­li wy­bio­rą usłu­go­daw­cę spo­za da­ne­go okrę­gu, re­fun­da­cja kosz­tów pój­dzie za nimi, a więc ich wła­sny okręg te pie­nią­dze stra­ci. Ma to być bo­dziec eko­no­micz­ny dla gmin, aby dzia­ła­ły na rzecz zmniej­sze­nia ko­le­jek. O ile więc de­cy­zja o do­pusz­cze­niu usłu­go­daw­ców pry­wat­nych do udzie­la­nia usług za środ­ki pu­blicz­ne wy­da­je się na­ru­szać uni­wer­sa­li­stycz­ny mo­del szwedz­ki, to zmniej­sza­nie cza­su ocze­ki­wa­nia na le­cze­nie ra­czej go wzmoc­ni, je­że­li dzia­ła­nia re­for­ma­tor­skie przy­nio­są ocze­ki­wa­ne skut­ki.

Re­for­ma eme­ry­tal­na

W tym ob­sza­rze cen­tro­pra­wi­ca i so­cjal­de­mo­kra­ci prze­pro­wa­dzi­li re­for­my we wcze­snych la­tach 90. We wcze­śniej­szym sys­te­mie każ­dy wie­dział, jaka bę­dzie jego przy­szła eme­ry­tu­ra, wy­no­si­ła ona 65 proc. do­cho­du z dzie­się­ciu naj­lep­szych lat (z uwzględ­nie­niem in­fla­cji). Wy­ma­ga­ny staż pra­cy do peł­nej eme­ry­tu­ry wy­no­sił trzy­dzie­ści lat. W wy­ni­ku re­for­my utrzy­ma­no z nie­wiel­ki­mi zmia­na­mi eme­ry­tu­rę pod­sta­wo­wą, któ­ra gwa­ran­tu­je każ­de­mu sta­łe świad­cze­nie nie­za­leż­nie od do­cho­du. Ra­dy­kal­nie zmie­nio­no za to dru­gi fi­lar, któ­ry obec­nie za­le­ży od do­cho­du z ca­łe­go okre­su pra­cy. Ob­li­cza­nie tej czę­ści eme­ry­tu­ry jest dużo bar­dziej skom­pli­ko­wa­ne niż w prze­szło­ści. Po­nad­to 2,5 proc. pod­sta­wy wy­mia­ru eme­ry­tu­ry za­si­la in­dy­wi­du­al­ne kon­ta za­rzą­dza­ne przez kon­ku­ru­ją­ce ze sobą fun­du­sze eme­ry­tal­ne. Je­że­li oby­wa­tel nie wy­bie­rze żad­ne­go z pry­wat­nych fun­du­szy, środ­ki au­to­ma­tycz­nie są kie­ro­wa­ne do fun­du­szu za­rzą­dza­ne­go przez pań­stwo. Eko­no­mi­ści twier­dzą, że nowy sys­tem bę­dzie bar­dziej efek­tyw­ny i w więk­szym stop­niu sa­mo­fi­nan­su­ją­cy, a po­li­ty­cy za­pew­nia­ją, że eme­ry­tu­ry się nie zmniej­szą. Ob­ser­wa­to­rzy ze­wnętrz­ni my­ślą po­dob­nie i nie trak­tu­ją tych re­form jako ogra­ni­cze­nia we­lfa­re sta­te⁸². Wy­raź­nie było jed­nak wi­dać, że rze­czy­wi­stym ce­lem re­for­my są oszczęd­no­ści, a były so­cjal­de­mo­kra­tycz­ny pre­mier przy­znał, że po­li­ty­cy wie­dzie­li o tym, iż prze­cięt­na eme­ry­tu­ra po re­for­mie bę­dzie niż­sza.

In­te­re­su­ją­cym aspek­tem tych zmian jest to, że Szwe­dzi ra­czej nie są en­tu­zja­stycz­nie na­sta­wie­ni do tego, co li­be­ral­ni eko­no­mi­ści na­zy­wa­ją „wol­no­ścią wy­bo­ru”. Pier­wot­nie tyl­ko po­ło­wa do­ro­słych Szwe­dów ak­tyw­nie wy­bra­ła pry­wat­ne fun­du­sze eme­ry­tal­ne, a te­raz tyl­ko je­den z dzie­się­ciu ma w nich kon­to eme­ry­tal­ne⁸³. Może to spo­wo­do­wać w przy­szło­ści po­waż­ne pro­ble­my eko­no­micz­ne pry­wat­nych fun­du­szy, gdyż będą wy­pie­ra­ne przez ten za­rzą­dza­ny przez pań­stwo. Jak do­tąd fun­du­sze pań­stwo­we mają też dużo mniej­sze kosz­ty ad­mi­ni­stra­cyj­ne w po­rów­na­niu z pry­wat­ny­mi⁸⁴.

Je­śli cho­dzi o wcze­śniej­sze eme­ry­tu­ry, rząd ko­ali­cyj­ny do­ko­nał zmian ogra­ni­cza­ją­cych ich wy­so­kość. Ce­lem tego po­su­nię­cia było za­chę­ce­nie lu­dzi, aby pra­co­wa­li dłu­żej. Je­że­li ktoś prze­cho­dzi dzi­siaj na eme­ry­tu­rę w wie­ku 55–60 lat, może stra­cić 500 ko­ron mie­sięcz­nie (oko­ło 175 zł), w przy­pad­ku osób młod­szych stra­ta wy­nie­sie na­wet 2000 ko­ron (oko­ło 700 zł).

W wy­ni­ku tych re­form wzro­sły oba­wy lud­no­ści o po­ziom ży­cia na eme­ry­tu­rze. Na pod­sta­wie nie­daw­ne­go son­da­żu oba­wy ta­kie ży­wi­ło dwie trze­cie Szwe­dów⁸⁵. W ten spo­sób pod­wa­żo­ne zo­sta­ło po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa so­cjal­ne­go, któ­re wcze­śniej mie­li, co też wpły­nę­ło na bar­dziej pe­sy­mi­stycz­ne my­śle­nie o przy­szło­ści.

Po­li­ty­ka ro­dzin­na

Ka­mie­niem wę­giel­nym szwedz­kiej po­li­ty­ki ro­dzin­nej jest to, co Sa­ins­bu­ry na­zwał kie­dyś mo­de­lem „in­dy­wi­du­al­nej ka­rie­ry za­rob­ko­wej”, w któ­rym obo­je ro­dzi­ce opie­ku­ją się dzieć­mi i są nie­za­leż­ni eko­no­micz­nie od współ­mał­żon­ka⁸⁶. Wszyst­kie szwedz­kie par­tie zga­dza­ją się, że naj­waż­niej­szym za­da­niem jest za­chę­ca­nie oj­ców do więk­sze­go udzia­łu w wy­cho­wy­wa­niu dzie­ci. Ko­rzy­sta­ją na tym za­rów­no dzie­ci, jak i ko­bie­ty, któ­re mogą w bar­dziej wy­rów­na­ny spo­sób kon­ku­ro­wać z męż­czy­zna­mi, co też po­pra­wia efek­tyw­ność dzia­ła­nia go­spo­dar­ki. Mimo że Szwe­cja ma naj­więk­szy od­se­tek męż­czyzn bio­rą­cych urlo­py wy­cho­waw­cze (oko­ło 20 proc. w 2005 roku), nadal jest to o wie­le mniej niż 50 proc. Cen­tro­pra­wi­co­wy rząd za­pro­po­no­wał spe­cjal­ne ulgi po­dat­ko­we dla ro­dzin, któ­re w bar­dziej rów­ny spo­sób dzie­lą urlop wy­cho­waw­czy. W jed­nym z nie­daw­nych ra­por­tów rzą­do­wych zna­la­zło się na­stę­pu­ją­ce zda­nie: „wzrost rów­no­ści może przy­czy­niać się do za­cie­śnia­nia wię­zi z dzieć­mi, jak rów­nież zmniej­sza nie­rów­ność szans na ka­rie­rę za­wo­do­wą ko­biet i męż­czyzn”⁸⁷.

Jed­no z nie­daw­nych ba­dań zda­je się po­twier­dzać te za­ło­że­nia⁸⁸. Związ­ki, w któ­rych oj­ciec spę­dzał wię­cej cza­su z dzieć­mi, były bar­dziej trwa­łe, a gdy nie brał on urlo­pu wy­cho­waw­cze­go, bar­dziej praw­do­po­dob­ne było ze­rwa­nie (w przy­pad­ku ko­ha­bi­ta­cji) lub roz­wód (w przy­pad­ku mał­żeństw).

Chrze­ści­jań­scy de­mo­kra­ci na­ci­ska­li jed­nak na wpro­wa­dze­nie za­sił­ku na opie­kę nad dziec­kiem w wie­ku 1–3 lat. Ro­dzi­ce nie­wy­sy­ła­ją­cy swo­ich dzie­ci do pla­có­wek fi­nan­so­wa­nych ze środ­ków pu­blicz­nych otrzy­mu­ją nie­opo­dat­ko­wa­ne 3 tys. ko­ron (oko­ło 1055 zł) mie­sięcz­nie. Mogą oni wy­ko­rzy­stać te pie­nią­dze, zo­sta­jąc w domu z dzieć­mi lub ku­pu­jąc opie­kę pry­wat­nie⁸⁹. Ten pro­gram fi­nan­so­wa­ny jest i ad­mi­ni­stro­wa­ny przez wła­dze lo­kal­ne⁹⁰. Do nie­daw­na tyl­ko 20 proc. z nich zgo­dzi­ło się wpro­wa­dzić go w ży­cie, a więc tyl­ko część ro­dzin zo­sta­ła ob­ję­ta pro­gra­mem⁹¹. Ko­lej­ny pro­blem po­le­ga na tym, że za­si­łek jest ni­ski, więc jest mało praw­do­po­dob­ne, aby wie­le ro­dzin chcia­ło z nie­go sko­rzy­stać, a je­śli już zde­cy­du­ją się na to, będą go po­bie­rać naj­wy­żej przez kil­ka mie­się­cy. So­cjal­de­mo­kra­ci twier­dzą po­nad­to, że roz­wią­za­nie tego ro­dza­ju za­chę­ca ko­bie­ty, aby sta­ły się go­spo­dy­nia­mi do­mo­wy­mi⁹². Obie­cu­ją więc, że je zli­kwi­du­ją, tak jak to zro­bi­li po wy­bo­rach w 1994 roku.

Ze wzglę­du na li­be­ral­ną Par­tię Lu­do­wą rząd wpro­wa­dził „rów­no­ścio­wy bo­nus”, co mia­ło nie­co zrów­no­wa­żyć stron­ni­cze płcio­wo pro­do­mo­we od­dzia­ły­wa­nie za­sił­ku na opie­kę nad dziec­kiem. Ro­dzic zo­sta­ją­cy w domu otrzy­mu­je świad­cze­nie w cza­sie urlo­pu wy­cho­waw­cze­go przez więk­szość dni w da­nym roku, do tego do­cho­dzi bo­nu­so­we 100 ko­ron za każ­dy dzień, gdy dru­gi ro­dzic zo­sta­je w domu. Dwa mie­sią­ce za­re­zer­wo­wa­ne dla każ­de­go z ro­dzi­ców nie są przy tym bra­ne pod uwa­gę. To­też im rów­niej ro­dzi­ce dzie­lą czas po­zo­sta­wa­nia na urlo­pie wy­cho­waw­czym, tym więk­szą ko­rzyść fi­nan­so­wą od­no­si ich go­spo­dar­stwo do­mo­we. Osią­ga ona mak­si­mum przy po­dzia­le cał­ko­wi­cie rów­nym (wte­dy bo­nus pła­co­ny jest młod­sze­mu z ro­dzi­ców)⁹³. Bo­nus rów­no­ścio­wy za­pew­ne nie zo­sta­nie zli­kwi­do­wa­ny przez so­cjal­de­mo­kra­tów, gdyż zga­dza się on z ce­la­mi ich po­li­ty­ki rów­no­ści mię­dzy płcia­mi⁹⁴.

Ko­lej­ną re­for­mą cen­tro­pra­wi­cy, któ­ra zo­sta­nie za­pew­ne utrzy­ma­na przez so­cjal­de­mo­kra­tów, jest zwięk­szo­ny na­cisk na pe­da­go­gi­kę przed­szkol­ną. Kur­sy dla na­uczy­cie­li przed­szkol­nych znik­nę­ły w 2001 roku, a ko­ali­cja po­sta­no­wi­ła je przy­wró­cić⁹⁵. Uprzed­nie rzą­dy so­cjal­de­mo­kra­tycz­ne prze­nio­sły kom­pe­ten­cje w za­kre­sie edu­ka­cji przed­szkol­nej z Mi­ni­ster­stwa Spraw Spo­łecz­nych do Mi­ni­ster­stwa Edu­ka­cji. W 1997 roku za­czę­to wy­ma­gać, aby przed­szko­la wy­sy­ła­ły swo­je pro­gra­my do mi­ni­ster­stwa. Na­stą­pi­ła też zmia­na ofi­cjal­nej na­zwy: „cen­tra opie­ki dzien­nej” (da­ghem) zo­sta­ły za­stą­pio­ne przez „przed­szko­la” (för­sko­lor). Po­zwo­lo­no rów­nież na to, aby w szko­łach pod­sta­wo­wych mo­gły się od­by­wać za­ję­cia ostat­nie­go roku edu­ka­cji przed­szkol­nej.

Uczy­my się od Szwe­cji

Przy­kład szwedz­ki po­ka­zu­je, że do­pó­ki fi­nan­se pu­blicz­ne są pod kon­tro­lą, moż­na po­łą­czyć wy­so­kie po­dat­ki i hoj­ne świad­cze­nia spo­łecz­ne z wy­so­kim wzro­stem go­spo­dar­czym. W kra­jach, któ­re pro­wa­dzą taką po­li­ty­kę, oby­wa­te­le cie­szą się wy­so­kim po­zio­mem ży­cia. Przy­kła­do­wo, Szwe­cja w ostat­nim ran­kin­gu Hu­man De­ve­lop­ment In­dex za­ję­ła szó­ste miej­sce – przed pań­stwa­mi ryn­ko­wo-li­be­ral­ny­mi, ta­ki­mi jak Szwaj­ca­ria, USA i Wiel­ka Bry­ta­nia oraz przed Fran­cją, Ho­lan­dią i Niem­ca­mi, któ­re hoł­du­ją mo­de­lo­wi kon­ser­wa­tyw­ne­mu. Dwa pierw­sze miej­sca za­ję­ły Is­lan­dia i Nor­we­gia, co ozna­cza, że na sześć naj­lep­szych kra­jów w tym ran­kin­gu trzy były nor­dyc­ki­mi pań­stwa­mi opie­kuń­czy­mi⁹⁶.

Po­wszech­na po­li­ty­ka spo­łecz­na cie­szy się po­par­ciem lud­no­ści, gdy więk­szość wie­rzy, że ko­rzy­sta z jej świad­czeń i ma do nich pra­wo. Z ba­dań po­staw wo­bec pań­stwa opie­kuń­cze­go wy­ni­ka, że po­par­cie to zmniej­sza się, gdy wa­run­kiem uzy­ska­nia świad­czeń jest ubó­stwo; ci, któ­rzy ich nie otrzy­mu­ją, nie chcą też pła­cić na nie po­dat­ków⁹⁷. Na­wet w kra­jach o mo­de­lu so­cjal­de­mo­kra­tycz­nym i ryn­ko­wo-li­be­ral­nym za­wsze bar­dziej po­pie­ra­ne są roz­wią­za­nia uni­wer­sa­li­stycz­ne⁹⁸. Od po­nad de­ka­dy bada się pro­ble­ma­ty­kę ogra­ni­cza­nia pań­stwa opie­kuń­cze­go. Szwe­cja wciąż jest przy­kła­dem po­twier­dza­ją­cym hi­po­te­zę, że naj­trud­niej wy­cho­dzi to w kra­jach, któ­re mają uni­wer­sa­li­styc­zną po­li­ty­kę spo­łecz­ną. Po­par­cie dla niej jest tu tak sil­ne, że ra­dy­kal­ne pró­by re­form ska­zu­ją siły po­li­tycz­ne, któ­re za nimi sto­ją, na po­li­tycz­ne samo­bój­stwo⁹⁹.

Ryn­ko­wi li­be­ra­ło­wie mogą mieć ra­cję, gdy twier­dzą, że ocze­ki­wa­nia Szwe­dów wo­bec usług spo­łecz­nych ro­sną. Dzi­siej­sza lud­ność Szwe­cji jest co­raz bar­dziej zróż­ni­co­wa­na, po­nie­waż jej 20 proc. sta­no­wią pierw­sze i dru­gie po­ko­le­nie imi­gran­tów, ale nie­za­leż­nie od tego w za­awan­so­wa­nych spo­łe­czeń­stwach „post­ma­te­ria­li­stycz­nych” oby­wa­te­le chcą bar­dziej zin­dy­wi­du­ali­zo­wa­nej opie­ki, któ­ra uwzględ­ni ich spe­cy­ficz­ne po­trze­by. Po­par­cie dla mniej stan­dar­do­wych roz­wią­zań nie­ko­niecz­nie ozna­cza jed­nak, że lu­dzie pra­gną więk­szej wol­no­ści wy­bo­ru w za­kre­sie tego, kto im bę­dzie usłu­gi świad­czył. Jak po­ka­za­ła re­for­ma eme­ry­tal­na, więk­szość lu­dzi nie chce tra­cić cza­su na dro­bia­zgo­we po­rów­ny­wa­nie kon­ku­ren­cyj­nych ofert, do­ty­czą­cych każ­de­go wy­bo­ru, ja­kie­go do­ko­nu­ją w ży­ciu. Zdo­by­wa­nie in­for­ma­cji jest kosz­tow­ne i nie­wie­lu lu­dzi pra­gnie po­świę­cać swój wol­ny czas na ana­li­zo­wa­nie kur­sów gieł­do­wych, wy­ni­ków fun­du­szy oraz cen wszyst­kie­go – od ener­gii elek­trycz­nej przez ogrze­wa­nie miesz­kań aż do li­nii ko­le­jo­wych itd.

De­re­gu­la­cja i pry­wa­ty­za­cja nie bar­dzo spraw­dzi­ły się w Szwe­cji rów­nież z po­wo­du pro­ble­mów z uzy­ska­niem wia­ry­god­nej in­for­ma­cji. Przy­kła­do­wo, jed­no z ba­dań wy­ka­za­ło, że de­re­gu­la­cja do­pro­wa­dzi­ła do wzro­stu cen w pię­ciu ob­sza­rach na sześć (elek­trycz­ność, usłu­gi pocz­to­we, lot­nic­two pa­sa­żer­skie, ko­le­je i usłu­gi tak­sów­ko­we). Spraw­dzi­ła się ona głów­nie w te­le­ko­mu­ni­ka­cji, gdyż ceny ro­sły tam wol­niej niż in­fla­cja, cho­ciaż zwięk­sza­ły się no­mi­nal­nie¹⁰⁰. Po­dob­nie jak w przy­pad­ku fun­du­szy eme­ry­tal­nych, nie­wie­lu lu­dzi de­cy­du­je się na zmia­nę do­staw­cy ener­gii elek­trycz­nej (zmie­ni­ło go tyl­ko 10 proc. użyt­kow­ni­ków)¹⁰¹. W opi­nii pu­blicz­nej do­mi­nu­je prze­ko­na­nie, że de­re­gu­la­cja przy­nio­sła wzrost cen i po­gor­sze­nie ja­ko­ści usług. Przy­kła­dem może być ko­lej. Gdy rząd zde­cy­do­wał się na wpro­wa­dze­nie kon­ku­ren­cyj­nych prze­tar­gów na li­nie ko­le­jo­we, wie­le po­łą­czeń zli­kwi­do­wa­no, czę­sto też trze­ba było zmie­niać fir­my przy prze­siad­kach, co może utrud­niać po­dró­żo­wa­nie i zwięk­szać jego kosz­ty.

Ryn­ko­wi li­be­ra­ło­wie za­wsze mogą kry­ty­ko­wać Szwe­cję z czy­sto ide­olo­gicz­ne­go punk­tu wi­dze­nia, twier­dząc, że po­wszech­ność świad­czeń oraz pu­blicz­ne za­pew­nia­nie dóbr ogra­ni­cza na­szą wol­ność. We współ­cze­snych spo­łe­czeń­stwach lu­dzie są jed­nak bar­dziej prag­ma­tycz­ni (o ile nie mamy do czy­nie­nia z ja­kimś po­waż­nym kry­zy­sem). Znacz­na więk­szość Szwe­dów jest szczę­śli­wa, że pła­cą po­ło­wę tego co Ame­ry­ka­nie na ochro­nę zdro­wia i do­sta­ją prze­cięt­nie lep­szej ja­ko­ści usłu­gi, na­wet je­że­li ozna­cza to, że tra­cą w ten spo­sób „wol­ność” wy­bo­ru fir­my ubez­pie­cze­nio­wej. Na­wet w USA wie­le umów o pra­cę ma już klau­zu­lę o ubez­pie­cze­niu zdro­wot­nym, a więc i tam wy­bór nie jest oczy­wi­sty, nie mó­wiąc już o tym, że wie­lu oby­wa­te­li tego kra­ju nie stać na ubez­pie­cze­nie zdro­wot­ne albo się im go od­ma­wia ze wzglę­du na ich stan zdro­wia. Czter­dzie­ści mi­lio­nów Ame­ry­ka­nów po­zo­sta­je za­tem bez żad­ne­go za­bez­pie­cze­nia na wy­pa­dek cho­ro­by, co sta­no­wi pię­cio­krot­ność wszyst­kich miesz­kań­ców Szwe­cji. Szwe­dzi, jak i więk­szość in­nych spo­łe­czeństw, wolą sys­tem dzia­ła­ją­cy w mia­rę efek­tyw­nie, któ­ry daje usłu­gi do­brej ja­ko­ści za ni­ską cenę, od sys­te­mu, któ­ry pod wzglę­dem efek­tyw­no­ści wy­glą­da sła­bo, ale le­piej speł­nia za­ło­że­nia dok­try­nal­ne ryn­ko­wo-li­be­ral­nej ide­olo­gii.

Mój ar­ty­kuł przed­sta­wia Szwe­cję w po­zy­tyw­nym świe­tle, nie zna­czy to jed­nak, że nie ma tam żad­nych pro­ble­mów. Naj­więk­szym z nich jest skraj­na dys­kry­mi­na­cja imi­gran­tów na ryn­ku pra­cy. Cen­tro­pra­wi­ca nie­chęt­nie obar­cza od­po­wie­dzial­no­ścią sek­tor pry­wat­ny i kon­cen­tru­je się na mo­ty­wo­wa­niu imi­gran­tów do szyb­kie­go po­dej­mo­wa­nia pra­cy, za­miast za­chę­cać fir­my do za­trud­nie­nia ich więk­szej licz­by. So­cjal­de­mo­kra­ci wi­dzą roz­wią­za­nie w szko­le­niach za­wo­do­wych i w na­uce ję­zy­ka dla imi­gran­tów. Obie stro­ny mają więc skłon­ność do kon­cen­tro­wa­nia się na imi­gran­tach, a nie na dys­kry­mi­nu­ją­cych ich przed­się­bior­stwach. Jest to zło­żo­ny pro­blem i za­słu­gu­je na osob­ny ar­ty­kuł.

Ho­mo­ge­nicz­ność Pol­ski spra­wia, że aku­rat ta kwe­stia ra­czej nie bę­dzie mia­ła wpły­wu na pol­ską po­li­ty­kę w przy­szło­ści. Po­la­cy mogą na­uczyć się od Szwe­cji tego, że mi­tem jest twier­dze­nie, ja­ko­by nie moż­na było pod­no­sić po­dat­ków i za­pew­niać hoj­nych świad­czeń spo­łecz­nych bez szko­dze­nia wzro­sto­wi go­spo­dar­cze­mu. Prze­ciw­nie, in­we­sty­cje pu­blicz­ne w zdro­wie, wy­kształ­ce­nie i sprzy­ja­ją­ce za­trud­nie­niu lud­no­ści zwięk­sza­ją po­ziom ka­pi­ta­łu ludz­kie­go i dla­te­go praw­do­po­dob­nie przy­czy­nia­ją się do zwięk­sza­nia wzro­stu. Po­nad­to waż­niej­sza od ogól­ne­go po­zio­mu po­dat­ków wy­da­je się sta­bil­ność. Szwedz­kie li­be­ral­no-ryn­ko­we re­for­my za­wie­ra­ją­ce też zmia­ny w po­dat­kach do­pro­wa­dzi­ły do za­pa­ści go­spo­dar­czej i od­pły­wu in­we­sty­cji. Po od­zy­ska­niu rów­no­wa­gi fi­nan­so­wej i kon­tro­li nad in­fla­cją ka­pi­tał po­wró­cił, po­nie­waż waż­niej­sze od po­zio­mu po­dat­ków są zdol­no­ści do­brze wy­kształ­co­nych pra­cow­ni­ków, do­bra in­fra­struk­tu­ra i sta­bil­ność go­spo­dar­cza.

Prze­ło­żył Ry­szard Szar­fen­bergPRZEWODNIKI KRYTYKI POLITYCZNEJ

Re­ader (prze­wod­nik) to po­pu­lar­na for­mu­ła uży­wa­na na ca­łym świe­cie w od­nie­sie­niu do waż­nych ob­sza­rów hu­ma­ni­sty­ki. Pre­zen­tu­je wy­bra­ne za­gad­nie­nie lub do­ro­bek twór­cy, wy­zna­cza­jąc ca­ło­ścio­wą i ory­gi­nal­ną per­spek­ty­wę ro­zu­mie­nia da­nej te­ma­ty­ki.

Prze­wod­ni­ki po­świę­ca­my fi­lo­zo­fom, ar­ty­stom oraz zło­żo­nym pro­ble­mom spo­łecz­nym i po­li­tycz­nym. Książ­ki za­wie­ra­ją wy­bór naj­istot­niej­szych tek­stów pol­skich i za­gra­nicz­nych po­świę­co­nych in­te­re­su­ją­cym nas te­ma­tom i oso­bom, a tak­że wy­wia­dy, prze­gląd prac au­tor­skich, słow­ni­ki waż­nych po­jęć. Ce­lem każ­de­go Prze­wod­ni­ka jest nie tyl­ko prze­kro­jo­we przed­sta­wie­nie da­ne­go pro­ble­mu, ale też umiesz­cze­nie go w no­wym kon­tek­ście, wol­nym od znie­kształ­ceń in­sty­tu­cji ryn­ku, aka­de­mii i me­diów ma­so­wych.

W se­rii uka­za­ły się:

Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej prze­wod­nik le­wi­cy

Sa­snal. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Sla­voj Ži­žek, La­can. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Chan­tal Mo­uf­fe, Po­li­tycz­ność. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Piotr Kle­tow­ski, Piotr Ma­rec­ki, Żu­ław­ski. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Ma­ciej Pi­suk, Pak­to­fo­ni­ka. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Po­li­ty­ka nar­ko­ty­ko­wa. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Kry­zys. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Ži­žek. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Sła­wo­mir Ma­słoń, Co­et­zee. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Piotr Ma­rec­ki, Ba­rań­ski. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Ala­in Ba­diou, Ety­ka. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Agniesz­ka Ber­liń­ska, To­masz Pla­ta, Ko­mu­na Otwock. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Ja­ro­sław Hry­cak, Iza Chru­śliń­ska, Ukra­ina. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Eko­lo­gia. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Raj­kow­ska. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Agam­ben. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Uni­wer­sy­tet za­an­ga­żo­wa­ny. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

He­rzog. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Sko­li­mow­ski. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

W przy­go­to­wa­niu:

Ja­nion. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

Żmi­jew­ski. Prze­wod­nik Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej