Oskar Halecki a Liga Narodów. Poglądy i działalność - ebook

Rozdział I

Zwolennik nowo powstałej Ligi Narodów (1919–1920)

.

Zainteresowanie Oskara Haleckiego sprawą Ligi Narodów, inicjatorem i rzecznikiem utworzenia której był prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson^(), rozpoczęło się podczas Konferencji Pokojowej w Paryżu w 1919 r. Kilka miesięcy wcześniej przed młodym, dwudziestosiedmioletnim historykiem otwierała się szansa uniwersyteckiej kariery w stolicy odbudowującej się Polski. Po habilitacji na Uniwersytecie Jagiellońskim, w którym podjął wykłady jako docent prywatny, Halecki otrzymał w 1918 r. propozycję zatrudnienia na Wydziale Filozoficznym odradzającego się Uniwersytetu Warszawskiego. Zawdzięczał to w znacznej mierze zaprzyjaźnionemu z nim od 1916 r., mimo że starszemu o trzydzieści trzy lata, Bronisławowi Dembińskiemu^(). Wybitny historyk, były rektor uniwersytetu lwowskiego i deputowany do parlamentu wiedeńskiego, od grudnia 1916 r. był profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, a od stycznia 1918 r. podsekretarzem stanu w MWRiOP rządu Rady Regencyjnej^(). Za zgodą szefa tego ministerstwa, Antoniego Ponikowskiego, profesora miernictwa Politechniki Warszawskiej, Halecki rozpoczął wykłady na Uniwersytecie Warszawskim jako profesor historii Europy Wschodniej, ale jedynie w semestrze zimowym roku akademickiego 1918/1919 ze względu na planowane zmiany organizacyjne w uczelni^().

Brak bliskiej perspektywy stałego zatrudnienia i uzyskania katedry historii Europy Wschodniej, o co wnioskował, wpłynął zapewne, obok chęci realizowania się w służbie dyplomatycznej odradzającego się państwa polskiego, na decyzję Haleckiego o podjęciu pracy w MSZ z dniem 12 grudnia 1918 r. Halecki otrzymał nominację na „sekretarza generalnego” Biura Prac Kongresowych (BPK), utworzonego przy MSZ w listopadzie 1918 r., oficjalnego organu pomocniczego Delegacji Polskiej na Konferencję Pokojową (DPKP) w Paryżu. Być może i tym razem mógł liczyć na rekomendację prof. Dembińskiego, który został zaproszony do udziału w pracach BPK w charakterze przedstawiciela MWRiOP^(). Nie ulega jednak wątpliwości, że o zaangażowaniu Haleckiego decydowały względy merytoryczne – wiedza na temat stosunków narodowościowych i religijnych w Europie Wschodniej oraz biegła znajomość kilku języków.

Franciszek Pułaski, historyk, były marszałek Rady Stanu, inicjator i kierownik BPK z nominacji J. Piłsudskiego, definiował BPK jako instytucję „wyłącznie naukową”, mającą za zadanie „dostarczyć przedstawicielstwu polskiemu na Kongresie wszelkich materiałów, opracowań i sił fachowych, jakich dostarczyć może nauka polska”^(). Zakres prac BPK określiła uchwała Rady Ministrów z 30 stycznia 1919 r. Członkami biura zostawali specjaliści różnych dziedzin, m.in. prawnicy i historycy. Halecki wszedł w skład „Komisji głównej” BPK, której zadaniem było „ogólne kierownictwo” pracami organu. Tworzyli ją profesorowie – Franciszek Bujak, badacz dziejów gospodarczych i społecznych Polski, Józef Buzek, prawnik i statystyk oraz historycy – Władysław Konopczyński i Wacław Sobieski. Obok Dembińskiego, Sobieski był drugim profesorem, z którym Halecki, młodszy prawie o dwadzieścia lat, pozostawał w „koleżeńskich” stosunkach. Był uczniem profesora podczas studiów i uzyskiwania doktoratu, a także habilitacji na Uniwersytecie Jagiellońskim^().

Haleckiemu, oprócz funkcji „sekretarza generalnego” BPK, przypadło opracowanie ekspertyz w sprawie granicy południowo-wschodniej Polski w wersji „maksymalnej i minimalnej” wspólnie z Bolesławem Batorem, prawnikiem, specjalistą od spraw wschodnich, oraz Janem Czekanowskim, antropologiem i etnografem, profesorem Uniwersytetu Lwowskiego. Natomiast z Antonim Chołoniewskim, dziennikarzem i publicystą, obrońcą polskości na „kresach zachodnich” oraz Stanisławem Kutrzebą, historykiem prawa, profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, miał zajmować się kwestią miejsca Polski w przyszłej Lidze Narodów. Strukturę i charakter mającej powstać organizacji międzynarodowej pojmowano w PBK przede wszystkim w kategorii federacyjnego „Związku Ludów”. W ramach zagadnienia „Rola Polski w Związku Ludów” zamierzano opracować dwie zasadnicze kwestie: „Federacyjne tradycje Polski i jej programy unii” oraz „Polska ośrodkiem federacji narodów sąsiednich”^().

Haleckiemu zagadnienia te były szczególnie bliskie. Po habilitacji opracowywał Dzieje Unii Jagiellońskiej, wtedy kluczowej w jego dorobku naukowym monografii, której tom I ukazał się w 1919 r. Rezultatem prowadzonych badań i wynikłych z nich przemyśleń było przekonanie, iż idea unii jagiellońskiej powinna znaleźć współczesne zastosowanie. W Przedmowie do tomu I młody profesor wyrażał nadzieję, że tak jak odrodziła się Polska, również „idea jagiellońska, święta spuścizna jej dawnych dziejów, mimo nieprzezwyciężonych na pozór przeszkód może się ziścić na nowo” i rozwiązać obecnie „problem trwałej odbudowy Wschodniej Europy”. „Jeśli dziś – pisał Halecki – odczuwa się potrzebę objęcia wszystkich narodów jednym wielkim związkiem, opartym na zasadach sprawiedliwości i dobrej woli, równości i wolności, to wypada przypomnieć sobie, że podobny zupełnie problem w skromniejszym tylko zakresie rozwiązano na ziemiach naszych przed setkami lat”^().

W ramach „Rozpraw Biura Prac Kongresowych” napisał broszurę będącą zarysem historii unii polsko-litewskiej od XIV w. do unii lubelskiej z 1569 r. W konkluzji stwierdził, że „dzieło unii”, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów „dowiodło swej niespożytej trwałości”. Ponieważ uszanowano odrębność Litwy „zrosła się ona z Koroną w jedno ciało”, co ostatecznie utwierdziły reformy Sejmu Czteroletniego za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Dopiero wtedy usunięto formalnie odrębność Wielkiego Księstwa Litewskiego, „która w obrębie wspólnej Ojczyzny była już tylko historycznym przeżytkiem”^().

Wymowa polityczna tego stwierdzenia była oczywista. Halecki opowiadał się za federacją odrodzonej Polski z Litwą, koncepcją wpisującą się w federalistyczny program zasięgu wschodnich granic państwa, głoszony przez J. Piłsudskiego i jego współpracowników. W artykule Wschodnia granica Polski w świetle historii opublikowanym w połowie lutego 1919 r. na łamach „Przeglądu Dyplomatycznego”, wydawanego pod auspicjami MSZ, wyraził pogląd, że terytorium odbudowującego się państwa polskiego na wschodzie powinna określać granica Rzeczypospolitej z 1772 r.^()

Halecki przyjechał do Paryża z grupą BPK pod kierownictwem F. Pułaskiego 13 lutego 1919 r. W Warszawie pozostała ekspozytura biura pod kierownictwem Karola Lutostańskiego, prawnika-cywilisty, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, której zadaniem było zbieranie i wysyłanie do Paryża dalszych materiałów. Dwa dni później BPK zaprezentowało się Romanowi Dmowskiemu, przewodniczącemu DPKP^(). Jako „sekretarz generalny” BPK Halecki przedstawił w dłuższym wystąpieniu sprawozdanie z działalności biura i dokonał prezentacji zagadnień dotychczas opracowanych. Uczestniczący w spotkaniu Eugeniusz Romer, geograf i kartograf, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, ekspert DPKP, zanotował, że Halecki chciał „być dokładny zarówno pod względem rzeczy, jak i osób”^().

Kluczowe zadania ekspertów BPK i członków DPKP dotyczyły ustalenia granic odradzającego się państwa polskiego, oszacowania strat wojennych i odszkodowań. Zmierzano do odzyskania ziem polskich zaboru pruskiego i ograniczenia możliwości ekspansywnych Niemiec, pokonanych, ale dysponujących nadal dużym potencjałem przemysłowym i demograficznym. Ustalenie granicy wschodniej było kwestią niezwykle skomplikowaną, Ukraińcy i Białorusini domagali się bowiem uznania ich praw do niepodległości. Litwini odmawiali powrotu do unii z Polską i tworzyli własne państwo. Wskutek ofensywy Armii Czerwonej od połowy lutego 1919 r. trwała niewypowiedziana wojna polsko-sowiecka. Uregulowanie granicy południowej utrudniały spory z Czechami o Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawę. Sprawy nie ułatwiały różnice zdań w DPKP pomiędzy zwolennikami koncepcji inkorporacyjnej R. Dmowskiego i federacyjnej J. Piłsudskiego, do których zaliczał się Halecki^().

DPKP i jej eksperci pracowali w stresujących warunkach. Przekonanie Rady Najwyższej, praktycznie „wielkiej trójki” (Georges Clemenceau, David Lloyd George, Th. W. Wilson), której głos miał decydujące znaczenie, do słuszności polskich postulatów terytorialnych było zadaniem niezwykle trudnym. Clemenceau, zainteresowany maksymalnym osłabieniem Niemiec, popierał stanowisko Polski w sprawie ustalenia granicy polsko-niemieckiej. Lloyd George, nie chcąc nadmiernego – jego zdaniem – politycznego i militarnego umocnienia Francji kosztem Niemiec, zajmował odmienne stanowisko. Ponadto dyskredytował zdolności polityczne polskich przywódców (I. Paderewski, J. Pilsudski), jak i całego społeczeństwa do utrzymania samodzielnej państwowości. Prezydent Wilson, zainteresowany przede wszystkim urzeczywistnieniem idei Ligi Narodów, wykazywał mniejszą aktywność w sprawie ustalenia granic powojennej Europy. Z kraju docierały niepokojące wiadomości o zaciętych walkach polsko-bolszewickich na północno-wschodnim obszarze oraz atakach ukraińskich na Lwów. Współdziałanie pomiędzy ekspertami BPK i kierownictwem DPKP pozostawiało wiele do życzenia^(). Wszystko to powodowało, że w miarę przedłużania się prac konferencji, wśród niektórych członków DPKP i BPK zauważalna stawała się frustracja i nerwowość, której nie uniknął też Halecki. Podczas posiedzenia BPB 13 maja 1919 r. ogłosił, że rezygnuje z funkcji sekretarza biura i eksperta w sprawach kresów wschodnich „z powodu zupełnego nieinformowania go o toku spraw”. Jednak dwa dni później, kierując się poczuciem odpowiedzialności, wycofał dymisję^().

W obliczu ogromu problemów związanych z ustaleniem granic państwa mniejsze znaczenie dla DPKP miała dyskusja prowadzona w komisji ds. Ligi Narodów składającej się z przedstawicieli 14 państw pod przewodnictwem prezydenta Wilsona. Polskę reprezentował w niej Roman Dmowski (od 6 lutego 1919 r.), który oceniał mającą powstać organizację przede wszystkim z punktu widzenia bezpieczeństwa Polski, „uwolnienia” jej od zagrożeń ze strony wrogich sąsiadów^(). Po pierwszych dziewięciu posiedzeniach (2–13 lutego) Wilson przedstawił 14 lutego opracowany przez komisję projekt Paktu (Covenant) Ligi Narodów na plenarnym posiedzeniu konferencji pokojowej. Projekt ten został ogłoszony i stał się przedmiotem dyskusji m.in. wśród towarzystw popierających ideę utworzenia międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa i pokoju, partii politycznych i związków zawodowych we Francji, Wielkiej Brytanii i innych krajach. Ostateczny tekst Paktu Ligi Narodów (art. 1–26) został przedstawiony i jednomyślnie uchwalony na plenarnej sesji konferencji 28 kwietnia 1919 r. Wtedy też przegłosowano powierzenie E. Drummondowi, członkowi delegacji brytyjskiej na konferencji paryskiej, funkcji sekretarza generalnego Ligi Narodów^().

Halecki, obok obowiązków wynikających z funkcji „sekretarza generalnego” BPK, występował w Paryżu w charakterze eksperta DPKP do „zagadnień historycznych i prawnych”^(). Pisał bądź współtworzył ekspertyzy dotyczące wschodniej i południowo-wschodniej granicy państwa polskiego^(). Zgodnie z przyjętym jeszcze w Warszawie programem prac BPK zajmował się również kwestią mającej powstać Ligi Narodów. Zapoznawał się z obszerną literaturą przedmiotu, śledził przebieg dyskusji na ten temat podczas konferencji paryskiej oraz aktywność stowarzyszeń popierających ideę powołania międzynarodowej organizacji pokoju i bezpieczeństwa we Francji i w Wielkiej Brytanii. Nawiązał kontakt z członkami wpływowej „Association Française pour la Société des Nations”, istniejącej w Paryżu od sierpnia 1918 r.^() Realizował „gorliwie” przyjętą przez BPK propozycję prof. Kutrzeby, aby gromadzić „w kilku egzemplarzach” książki, broszury i inne publikacje dotyczące Ligi Narodów w celu stworzenia bibliotek na ten temat „w kilku głównych centrach” życia umysłowego Polski^(). Można założyć, że wtedy zasadniczo kształtował się optymistyczny pogląd Haleckiego dotyczący charakteru, roli i zadań mającej powstać organizacji, stanowiącej novum w stosunkach międzynarodowych, oraz jej znaczenia dla odbudowującej się Polski.

Odzwierciedleniem jego punktu widzenia na ten temat był wykład Liga Narodów a Polska, który wygłosił dla paryskiej Polonii w siedzibie DPKP 14 kwietnia 1919 r.^() Obszerny tekst prezentujący główne tezy wystąpienia Haleckiego, „wybornego znawcy przedmiotu”, został opublikowany – za jego zgodą – na łamach krakowskiego „Czasu” kilkanaście dni później. Niewątpliwie autorowi zależało na szerszej popularyzacji jego poglądów wśród polskiego czytelnika w kraju. Tekst referatu przesłał za pośrednictwem Antoniego Beaupré, paryskiego korespondenta „Czasu” w okresie prac konferencji pokojowej^().

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------