550-lecie Parlamentaryzmu Rzeczpospolitej - ebook

Parlamentaryzm to system organizacji państwa, polegający na funkcjonowaniu w strukturze naczelnych organów władzy stałych instytucji reprezentujących jego obywateli. Pierwszorzędną instytucją tego rodzaju jest parlament złożony z wybranych przez obywateli przedstawicieli, korzystających z prawa do współdecydowania o sprawach publicznych. Współczesny parlamentaryzm polski stanowi fundamentalną część ustroju politycznego Rzeczypospolitej, decydującą o jej demokratycznym obliczu. Do organów naczelnych państwa należą Sejm i Senat, w których zasiadają wybrani przez naród posłowie i senatorowie. Sejm i Senat stanowią główne organy władzy ustawodawczej, wyposażone nadto w kompetencje kreacyjne i kontrolne. W Polsce tradycje parlamentaryzmu sięgają czasów średniowiecza. W wyniku długiej ewolucji ustrojowej w dawnej Polsce doszło do powstania w drugiej połowie XV w. sejmu walnego, jako organu przedstawicielskiego, spełniającego w Królestwie rolę reprezentacji narodu politycznego, którym była szlachta. Organ ten wykonywał funkcje ustawodawcze i kontrolne. Najstarszym tego rodzaju organem parlamentarnym był Sejm Walny Królestwa Polskiego, obradujący w Piotrkowie od 9 do 31 października 1468 r. Uczestnikami tego sejmu, poza samym królem, byli członkowie rady królewskiej, czyli „panowie rada”, z czasem zwani senatorami, oraz posłowie, wybrani na sejmikach wojewódzkich przedsejmowych, gromadzących lokalną szlachtę, upoważnieni do jej reprezentowania.

Powstanie sejmu walnego było rezultatem ewolucji ustrojowej polskiego państwa. W XIII w. w poszczególnych księstwach piastowskich ich władcy odbywali zjazdy zwane wiecami (colloquia), w których brali udział urzędnicy książęcy oraz biskupi, jako zwierzchnicy Kościoła. W zjednoczonym na przełomie XIII i XIV w. Królestwie Polskim wiece te nadal były zwoływane, przekształcając się w sejmiki ziemskie i sądy wiecowe. Za panowania króla Kazimierza Wielkiego (1333-1370), w miarę postępującej integracji byłych księstw piastowskich w jedno państwo, obok sejmików ziemskich, zaczęto zwoływać zjazdy (wiece) prowincjonalne osobno dla Wielkopolski i dla Małopolski, a także okazjonalnie zjazdy wszystkich ziem Królestwa, jako zjazdy urzędnicze. Na wiecach tych odbywano sądy, ogłaszano statuty królewskie, podejmowano ważniejsze decyzje o znaczeniu politycznym. Tego rodzaju wiece urzędnicze odbywały się także za panowania króla Ludwika Węgierskiego (1370-1382). Okres bezkrólewia po jego śmierci, trwający aż do koronacji królowej Jadwigi Andegaweńskiej w dniu 16 października 1384 r., odegrał dużą rolę w rozwoju parlamentaryzmu. Doszło wtedy do szczególnej aktywizacji politycznej liczniejszych rzesz rycerstwa, które wraz urzędnikami ziemskimi i reprezentantami miast odbywało wspólne zjazdy prowincjonalne, a także zjazdy wszystkich ziem Królestwa, określane jako sejmy walne. Praktykę zwoływania zgromadzeń powszechnych rady królewskiej, urzędników ziemskich i rycerstwa, nazywanych sejmami walnymi (conventum magnum, parlamentum generale, sjem, sniem), kontynuowano za rządów królów Władysława II Jagiełły (1386-1434) i Władysława III Warneńczyka (1434-1444). Regularny udział zwykłej szlachty był następstwem nadanych ogółowi rycerstwa przywilejów generalnych, w szczególności prawa wolności podatkowej. Ich naruszenie lub ograniczenie wymagało zgody uprzywilejowanych. Tego rodzaju sejm był zgromadzeniem stanowym, tym bardziej że prócz szlachty na sejmy zapraszano także, choć tylko okazjonalnie, reprezentantów miast oraz kapituł katedralnych. Na zgromadzeniach tych rycerstwo reprezentowało wspólnotę (communitas) szlachty Królestwa. W rzeczywistości uczestniczący w sejmach nie posiadali żadnego formalnego uprawnienia do reprezentowania nieobecnych. Na tego rodzaju tłumnych zjazdach obrady toczyły się zasadniczo tylko w radzie królewskiej. Decyzje tam zapadłe komunikowano zgromadzonej szlachcie do aklamacji. Na posiedzenia rady królewskiej zapraszano niekiedy wybranych na miejscu przedstawicieli szlachty, ale zdarzało się to wyjątkowo. W pierwszej połowie XV w. kompetencje sejmu walnego nie były nigdzie określone. Na obrady sejmowe mogła wpłynąć każda sprawa, wniesiona zarówno przez króla, jak też przez inne czołowe osobistości w państwie. W praktyce pod obrady sejmowe poddawano wszystkie ważniejsze sprawy publiczne. Na sejmach wydawane były statuty, które dochodziły do skutku z inicjatywy króla czy częściej kanclerzy, albo też w następstwie zgłaszanych przez koło rycerskie postulatów ustawodawczych zwanych petytami. Na sejmach uchwalano podatki, a także podejmowano decyzje w sprawie sukcesji na tronie polskim.Rozwój polskiego parlamentaryzmu doznał istotnego przyśpieszenia za rządów Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492). W odróżnieniu od poprzedniego okresu, kiedy częściej zwoływano sejmy walne, za króla Kazimierza odbywały się z reguły sejmiki, czyli zjazdy szlachty w poszczególnych ziemiach (sejmiki ziemskie) oraz w prowincjach (sejmy prowincjonalne). Było to skutkiem rosnącej aktywności politycznej szlachty. Zwołując zjazdy, król oczekiwał od uczestników ofiar finansowych na potrzeby państwa. Kazimierz Jagiellończyk przybywał bardzo często osobiście na sejmy prowincjonalne, zwane też generalnymi, co sprzyjało powodzeniu obrad. W okresie wojny z Zakonem Krzyżackim prowadzonej w latach 1454-1466, zwanej wojną trzynastoletnią, zaistniała potrzeba większego opodatkowania społeczeństwa ze względu na konieczność finansowania wydatków przeznaczonych na żołd dla żołnierzy najemnych. Nałożenie podatków wymagało zgody szlachty, która od czasu przywileju koszyckiego z 1374 r. korzystała z wolności podatkowej. Od 1454 r. zgodę taką należało uzyskać wyłącznie na sejmikach zwoływanych w województwach, co gwarantowały szlachcie statuty nieszawskie. Potrzeba uzgadniania jednolitego wspólnego stanowiska sejmików między sobą dała impuls do rozwoju instytucji poselstwa sejmowego. Dla wszystkich stało się dogodne, aby umocowani posłowie szlachty przybywali na jedno miejsce sejmowe i wspólnie z królem i jego radą obradowali nad pilnymi sprawami o wymiarze publicznym. Interesy szlachty zabezpieczał mandat posłów sejmikowych, który miał charakter imperatywny, to znaczy zakres umocowania posłów do podejmowania działań o znaczeniu prawnym zależał od instrukcji udzielonej im przez sejmik. Zgoda na podatki, wyrażona przez posłów wybranych na sejmikach, jak też inne decyzje podjęte z ich udziałem na sejmach walnych miały dzięki temu charakter rzeczywistego, choć udzielonego pośrednio, konsensusu, a nie fikcji, jak to było w latach poprzednich.

O najstarszym pierwszym sejmie dwuizbowym w Piotrkowie w 1468 r. najobszerniejszą relację zamieścił ksiądz Jan Długosz w swoich Rocznikach. W świetle jego słów, po dłuższym pobycie w Krakowie, król Kazimierz Jagiellończyk wraz z dworem wyruszył w podróż, w czasie której odbył najpierw sejmik w Wiślicy w dniach od 25 do 30 czerwca. Był to najprawdopodobniej sejmik generalny małopolski. Sejmiki te zazwyczaj odbywały się w Nowym Mieście Korczynie. Z bliżej nieznanych przyczyn ten odbył się jednak w Wiślicy. Na sejmiku obradowano nad sprawą podatków na opłacenie żołnierzy zaciężnych. Mimo przychylnego stanowiska decyzję ostateczną odłożono na sejm walny w Piotrkowie. Jako powód wskazano potrzebę wspólnego decydowania o sprawach ważnych ze szlachtą wielkopolską. Na sejm ten wybrano po dwóch posłów z każdego powiatu, umocowując ich do wyrażenia zgody na skromny podatek (ex omnibus deinde districtibus duos legunt nuntios, potestatem ad consentiendum in modestum subsidium habituros). W Rocznikach Jana Długosza zapisano, że sejm ten rozpoczął się 9 października 1468 r. w Piotrkowie. Podczas jego obrad, poza innymi sprawami, zajęto się także kwestią podatków na zapłatę zaległego żołdu dla wojska zaciężnego. Na sejmie tym poza królem i członkami rady obecni byli także „posłowie wysłani od rycerzy i szlachty”. Posłowie ci jednak w debatach nad podatkiem odmówili swojej zgody, powołując się na brak odpowiedniego umocowania. Z tego powodu sejm nie podjął uchwały podatkowej, którą odesłano na sejmiki prowincjonalne posejmowe, określając daty ich zwołania. Na sejmie piotrkowskim jesienią 1468 r. debatowano nie tylko nad kwestią podatków, lecz także nad innymi bieżącymi sprawami państwa. Z tekstu zachowanych uchwał piotrkowskich (Conclusiones convencionis Pyothrkowyensis pro die beati Dionisii instituta) wynika, że zajmowano się także sprawami fałszywych monet, taksami wojewodzińskimi, kompetencjami sądowymi starostów. Doniosłą ustawą uchwaloną na tym sejmie był nakaz posługiwania się w sądach prawem pisanym — w trosce o jednolitość prawa w całym kraju.

Od 1468 r. sejmy walne odbywały się corocznie, co umożliwiło uformowanie się procedury ich zwoływania. Pierwszym krokiem były deliberatoria, czyli listy wysyłane przez króla do panów rady (senatorów) z prośbą o radę w przedmiocie miejsca i terminu sejmu. Kolejnym było ogłoszenie uniwersałów sejmowych oraz skierowanie przez króla specjalnych pism zwanych „listami sejmowymi” (litterae conventuales) do senatorów i znaczniejszych osobistości w danym województwie lub ziemi. W uniwersałach i listach król ogłaszał zwołanie sejmu walnego oraz sejmików, wskazując miejsca i terminy, a także główny przedmiot obrad. W listach sejmowych figurował też, formułowany w sposób dość ogólnikowy, apel króla o wybór posłów i ich przyjazd na sejm walny. Z kolei do każdego sejmiku król wysyłał swojego posła, zwanego legatem, który przedstawiał zgromadzonej szlachcie tekst legacji królewskiej. Legacja ta zapoznawała szlachtę ze stanem państwa, a w szczególności informowała o potrzebach w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa. Doniosłym fragmentem takiej legacji był apel o wybór posłów na sejm i wyposażenie ich w pełnomocnictwo (plena potestas) do decydowania o sprawach publicznych. Opisana procedura zwoływania sejmików i sejmu występowała w latach 1468-1493, co potwierdzają przekazy źródłowe w odniesieniu do sejmów z tego czasu. Pozwoliło to na odrzucenie, dotychczas powszechnie akceptowanego w historiografii polskiej, poglądu, że najstarszym sejmem dwuizbowym był sejm w Piotrkowie obradujący od 28 stycznia do 3 marca 1493 r. Żyjący w XVI w. kronikarz Marcin Bielski (zm. 1575) napisał o sejmie piotrkowskim w 1468 r.: „(...) przyszło od tego czasu w obyczaj, iż żaden sejm walny nie może być bez posłów, ani prawa żadne bez nich kowane”.

W latach 1468-1492 sejmy, zwoływane w zasadzie każdego roku, koncentrowały swoją aktywność na sprawach bezpieczeństwa państwa. W tym celu konieczne było podejmowanie uchwał w sprawie podatków przeznaczonych na zaciągi wojskowe. Obok podatków, regularnie od 1493 r., sejmy uchwalały ustawy zwane konstytucjami. Pozycję dwuizbowego sejmu w strukturze organów państwa potwierdziła konstytucja sejmu w Radomiu z 1505 r., znana jako konstytucja Nihil novi. Zgodnie z tą konstytucją każda zmiana w zakresie prawa pospolitego, czyli powszechnego, mogła być dokonywana przez króla tylko na sejmach za zgodą senatorów i posłów ziem. Tym samym dwuizbowy sejm walny koronny stał się głównym organem władzy ustawodawczej Królestwa. Poza wspomnianą konstytucją Nihil novi, sejm radomski uchwalił doniosłą zasadę prawną, uznającą publiczne ogłoszenie ustaw za warunek ich obowiązywania. Sejm ten nakazał podjęcie prac nad kodyfikacją prawa. W rezultacie powstał kodeks prawa polskiego zwany Statutem Jana Łaskiego. Dzięki temu zasadą ustrojową państwa stała się zasada nadrzędności prawa, wyrażana w łacińskiej formule in Polonia rex est lex .

Sejm walny (Conventus generalis) tworzyli: król, rada królewska, zwana Senatem, oraz posłowie ziem (nuntii terrarum). Te trzy człony sejmu walnego nazywano od połowy XVI w. „stanami sejmującymi”. Funkcjonowanie sejmu zależało od ich współpracy, a konkretnie od zdolności do osiągnięcia zgody (consensus), czyli w istocie kompromisu. Senat w sejmie występował w podwójnej roli, jako rada królewska oraz izba ustawodawcza. Senatorowie dzielili się na duchownych, którymi byli katoliccy arcybiskupi i biskupi ordynariusze, oraz świeckich. Do grona tych ostatnich zaliczali się wojewodowie i kasztelanowie. Poza tym do senatorów należeli dzierżący najwyższe urzędy koronne tzw. ministrowie, jak kanclerz wielki, podkanclerzy, marszałek wielki, marszałek nadworny, podskarbi. W obradach senatu mogli uczestniczyć także sekretarze królewscy oraz tytularni urzędnicy nadworni. Łączna liczba senatorów wynosiła 85 osób (dane z 1529 r.). Trzeci „stan sejmujący” to posłowie ziemscy (nuntii terrarum). Byli to posłowie stanu szlacheckiego wybierani na sejmikach wojewódzkich. W sejmie walnym zasadniczo nie brali udziału przedstawiciele całego stanu mieszczańskiego. Zasiadali w nim, bez prawa równego głosu, jedynie delegaci niektórych miast, takich jak Kraków, Lwów, Poznań, czy później Warszawa i Wilno, na podstawie królewskiego przywileju lub okolicznościowego zaproszenia. Posłowie tworzyli osobną izbę obradującą pod przewodnictwem marszałka, wybieralnego na wstępie obrad. Liczba posłów ziemskich początkowo nie była duża. W 1504 r. wynosiła zaledwie 45 osób. W 1531 r. w sejmie krakowskim uczestniczyło 77 posłów, to jest 28 z Małopolski, 28 z Wielkopolski oraz 21 z województwa mazowieckiego. W drugiej połowie XVI w., w latach 1548-1569, izba poselska liczyła 93 posłów.

Za rządów Jagiellonów sejmy odbywały się najczęściej w Piotrkowie (dzisiaj: Piotrków Trybunalski), a także w innych miastach, jak Bydgoszcz, Kraków, Lublin, Radom, Toruń, Warszawa. Sejmy zwoływał król, co było jego prerogatywą. Zwołanie sejmu bez zgody króla uznawane było za zbrodnię obrazy majestatu, podlegającą surowym karom. Ukształtowana w XV w. procedura zwoływania sejmów zasadniczo pozostała niezmieniona w XVI w. Zwołanie sejmu i poprzedzających go sejmików przedsejmowych ogłaszane było w formie uniwersałów i listów sejmowych. Na sejmiki wysyłani byli królewscy legaci, których zadaniem było przedstawienie legacji i zachęcenie szlachty zebranej na sejmiku do wyboru posłów z pełną mocą stanowienia. Troska o wybór odpowiednich posłów spoczywała na senatorach, którzy aż do końca lat trzydziestych XVI w. często sami desygnowali posłów na sejm. W miarę postępującej emancypacji politycznej średniej szlachty i wzrostu jej rzeczywistej roli w państwie praktyk tych zaniechano.Sejm walny w 1505 r. w Radomiu
W środku na tronie Aleksander Jagiellończyk, król Polski i wielki książę Litwy. Po prawej i po lewej stronie zasiadają senatorowie duchowni i świeccy. U dołu wizerunki stojących posłów ziemskich. Przy królu stoi kanclerz wielki koronny Jan Łaski.
Drzeworyt kolorowany, wyrażający program unii państw jagiellońskich, z drukowanego zbioru praw Commune incliti Regni Poloniae privilegium...
(Kraków 1506), zwanego Statutem Jana Łaskiego
ARCHIWUM GŁÓWNE AKT DAWNYCHW uniwersałach i listach sejmowych wskazywany był termin otwarcia obrad, ale w praktyce rzadko go dotrzymywano. Obrady otwierano wtedy, gdy na miejsce sejmowe dotarł król wraz ze swoim dworem, co często następowało z opóźnieniem. Sejm rozpoczynał się od mszy świętej w pobliskim kościele katedralnym lub kolegiackim, koncelebrowanej przez przybyłych na sejm biskupów. W nabożeństwie brali udział król oraz wszyscy senatorowie i posłowie, nawet jeśli byli różnowiercami. Homilię wygłaszał wyznaczony kaznodzieja sejmowy. W pamięci pokoleń Polaków pozostał w szczególności ks. Piotr Skarga z Towarzystwa Jezusowego, żyjący w XVII w. Zasłynął ze swych Kazań sejmowych piętnujących prywatę i brak troski o sprawy publiczne u wielu współczesnych mu senatorów i posłów, wieszcząc upadek państwa.

Po nabożeństwie uczestnicy sejmu udawali się na miejsce obrad. Były to sale w zamku królewskim. Do końca okresu staropolskiego sejm nie posiadał własnej siedziby. Przed urzędowym otwarciem obrad posłowie zbierali się w osobnej sali w celu wyboru marszałka izby poselskiej. Wyboru dokonywano większością głosów. Początkowo stanowisko to nie było stałe i w trakcie sejmu mogło dochodzić do zmiany marszałka. Urząd ten nabrał charakteru urzędu stałego w czasach króla Zygmunta Augusta (1548-1572). Po dokonanym wyborze marszałka posłowie udawali się do sali senatorskiej na pierwsze obrady plenarne sejmu w składzie izb połączonych. Następowało tam najpierw powitanie króla przez posłów, w imieniu których przemawiał marszałek izby. Po mowie powitalnej oraz podziękowaniu, które w imieniu króla wypowiadał kanclerz, następowało ucałowanie ręki królewskiej. Następnym punktem obrad była propozycja sejmowa od tronu, wygłaszana również przez kanclerza. Tekst propozycji przygotowywano w kancelarii królewskiej bezpośrednio przed sejmem, co pozwalało na uwzględnienie w niej aktualnych wydarzeń politycznych związanych z przedmiotem obrad. Osnową propozycji były zwykle sprawy obrony państwa przed zagrożeniem zewnętrznym. Zawierała ona także ocenę położenia państwa wraz z uzasadnieniem działań politycznych podjętych przez króla w ostatnim czasie. Na sejmach, które odbywały się bez udziału króla, co w czasach jagiellońskich zdarzyło się parokrotnie, propozycję od tronu zastępowała legacja królewska przedstawiana przez jego wysłannika (legata). Po propozycji od tronu rozpoczynały się właściwe obrady. Ich następnym punktem były wypowiedzi, czyli wota poszczególnych senatorów, wygłaszane w porządku ich zasiadania w Senacie. Dalsze obrady toczyły się albo w składzie izb połączonych, albo osobno w izbach senatorskiej i poselskiej. Pod obrady senatu, który w czasach jagiellońskich zachowywał niezmiennie pozycję rady królewskiej, poddawane były sprawy z dziedziny bieżącej polityki państwa, w szczególności polityki zagranicznej, a także ważniejsze zagadnienia związane z reformą prawa. Izba poselska zasadniczo obradowała nad kwestiami z dziedziny obronności państwa, a także nad sprawami wniesionymi przez posłów zgodnie z instrukcjami udzielonymi im przez sejmiki. Wiele z tych spraw dotyczyło treści obowiązującego prawa i jego egzekucji, a także funkcjonowania aparatu urzędniczego państwa. W każdej z izb nierzadko dochodziło do narad w gremiach węższych, co dało początek działalności komisji sejmowych, zwanych deputacjami. W toku obrad przygotowywane były uchwały sejmowe, zwane konstytucjami, które uzyskiwały moc prawa na podstawie zgody (consensus) wszystkich uczestników sejmu, w tym zgody posłów ziemskich. Nie oznaczało to jednomyślności. Obowiązywała zasada zgody poselstw ziemskich delegowanych przez sejmiki. Ostateczna zgoda zapadała na ostatnim posiedzeniu plenarnym obu izb sejmowych, nazywanym konkluzją sejmu, kiedy czytane były wszystkie przyjęte w izbach uchwały. Zgoda następowała przez brak sprzeciwu uczestników sejmu (nemine contradicente) w odniesieniu do podjętych uchwał albo przez milczącą akceptację przyjętej procedury, np. odesłanie danej sprawy na sejmiki („do braci”) czy wpisanie jej do wykazu spraw odesłanych na kolejny sejm, co nazywano „wpisaniem w reces”. Po konkluzji następowała ceremonia zamknięcia sejmu — marszałek żegnał króla w imieniu posłów, którzy kolejno podchodzili, by ucałować rękę królewską. Po zamknięciu obrad kancelaria królewska przy udziale marszałka izby „ucierała” ostateczną wersję tekstu konstytucji, którą w formie urzędowych kopii rozsyłano do starostów.Sejmy uchwalały podatki, w formie tak zwanych uniwersałów poborowych, oraz ustawy zwane konstytucjami. Konstytucje wieczyste były obowiązkowo publikowane. Od lat dwudziestych XVI w. konstytucje sejmowe publikowano w formie drukowanej oraz wpisywano do ksiąg grodzkich, co nazywano oblatowaniem. Konstytucje sejmowe sporządzano wyłącznie w języku łacińskim aż do 1543 r., kiedy to sejm krakowski uchwalił pierwszą konstytucję w języku polskim. W XVI w. na sejmach podejmowano doniosłe reformy państwa, jak kodyfikacja prawa czy reformy skarbowe i wojskowe postulowane przez średnią szlachtę skupioną w ruchu politycznym egzekucji praw.

Zawarcie w 1569 r. na sejmie lubelskim unii między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim sprawiło, że sejm walny stał się głównym organem ustawodawczym dla utworzonej wówczas Rzeczypospolitej Obojga Narodów. We wspólnym sejmie zasiedli senatorowie oraz posłowie z obu państw. Liczba senatorów wynosiła 140, a posłów 167. Wielkości te ulegały w następnych okresach niewielkim zmianom. Po śmierci króla Zygmunta Augusta (1572) podstawowe zasady ustrojowe państwa skodyfikowano w akcie zwanym „Artykułami henrykowskimi” (Articuli Henriciani), przygotowanym w 1573 r. w związku z elekcją na tron polski królewicza francuskiego Henryka Walezego. Znalazły się wśród nich między innymi przepisy nakładające na króla obowiązek zwoływania sejmu co 2 lata oraz obowiązek zasięgania rady Senatu w zawiadywaniu bieżącymi sprawami państwa. Sejmy miały odtąd odbywać się w Warszawie. W 1673 r. ustalono, że co trzeci sejm będzie miał miejsce w Grodnie. Sejmy koronacyjne zwoływano do Krakowa.

Elekcja Henryka Walezego w 1573 r. rozpoczęła trwający dwa stulecia okres monarchii elekcyjnej, kiedy każdorazowy władca był wybierany przez szlachtę na specjalnym sejmie elekcyjnym z udziałem ogółu szlachty, odbywanym na polach Woli pod Warszawą. Bezkrólewia oraz elekcje niewątpliwie podłamywały autorytet monarszy. Ułatwiając korupcję elit politycznych przez obce mocarstwa, przyczyniały się do osłabienia państwa. W Polsce elekcyjnej sejm walny był głównym organem władzy w państwie. Jego organizacja oraz kompetencje w zasadzie nie uległy zmianie w porównaniu z okresem panowania ostatnich Jagiellonów. Wykształciły się natomiast nowe reguły jego funkcjonowania, jak w szczególności zasada jednomyślności w podejmowaniu uchwał, która zastąpiła wcześniejszą zasadę zgody, oraz liberum veto. Liberum veto oznaczało prawo posła do zgłoszenia sprzeciwu wobec uchwały sejmowej ze skutkiem zrywającym obrady sejmu. Prawo to było skrajną konsekwencją zasady jednomyślności. Uznawano je za źrenicę wolności szlacheckiej, upatrując w nim najpewniejszej gwarancji ochrony przed absolutyzmem monarszym. Pojawienie się liberum veto wynikało z doświadczeń z innych państw, a zwłaszcza Anglii, gdzie rywalizacja miedzy dążącym do absolutyzmu monarchą a parlamentem doprowadziła w XVII w. do krwawej wojny domowej. Po raz pierwszy do użycia liberum veto doszło w 1652 r.

W połowie XVII w. Rzecząpospolitą wstrząsnęły ciężkie wydarzenia, jak wojna domowa na Ukrainie, potop szwedzki w Polsce zachodniej i centralnej oraz inwazja moskiewska na Litwie. Polska i Litwa ponosiły przeogromny ciężar obrony chrześcijańskiej Europy przed agresją muzułmańskiego imperium otomańskiego wspieranego przez Tatarów krymskich. Osiąganie zgody elit politycznych i tym samym pomyślne funkcjonowanie sejmu stawało się coraz trudniejsze, w szczególności w obliczu ostrej rywalizacji koterii magnackich. W drugiej połowie XVII w. oraz w pierwszej połowie XVIII w. codziennością stało się zrywanie sejmów. Za panowania Augusta III (1733-1763) doszedł do skutku jedynie sejm koronacyjny. Wobec niedowładu władzy centralnej pojawiła się praktyka zastępczych rządów sejmikowych. Oznaczało to przechwytywanie przez sejmiki wojewódzkie kompetencji sejmu walnego, w szczególności w zakresie podatków oraz zaciągu wojska.

Niedowład ustrojowy Polski implikował konieczność przeprowadzenia reform. Nieśmiałe ich próby, podejmowane w pierwszej połowie XVIII w., były skutecznie paraliżowane, między innymi na drodze interwencji mocarstw ościennych — Rosji, Prus i Austrii, którym była na rękę słabość Rzeczypospolitej. Próba obrony suwerenności państwa, jaką podjęła część szlachty zorganizowanej w 1768 r. w tzw. konfederację barską, zakończyła się klęską i pierwszym rozbiorem Polski w 1772 r. Tragiczne doświadczenia pierwszego rozbioru stworzyły sprzyjający klimat dla reformy ustrojowej państwa. Sprzyjał jej w szczególności król Stanisław August Poniatowski (1764-1795). Pierwsze skromne próby podjęto na sejmie rozbiorowym w 1773 r. Uwieńczeniem reform stało się uchwalenie na tzw. Sejmie Wielkim (1788-1792) słynnej „Ustawy rządowej”, czyli Konstytucji 3 maja 1791 r.Konstytucja 3 maja 1791 r., pierwsza w Europie, a druga na świecie po Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki, opierała się na nowoczesnych zasadach prawnych suwerenności narodu i podziału władz według teorii Karola Monteskiusza. Państwo miało być monarchią dziedziczną, w której królowi przysługiwała jedynie władza wykonawcza, sprawowana za pośrednictwem rządu, zwanego Strażą Praw, i ministrów kierujących pracą komisji rządowych, zwanych komisjami Obojga Narodów. Były to komisje: Policji, Skarbu, Wojska oraz Edukacji Narodowej. Władza ustawodawcza należała do sejmu, złożonego z dwóch oddzielnych izb: poselskiej i senatorskiej. W strukturze władz państwa izba poselska, jako „wyobrażenie i skład wszechwładztwa narodowego”, zajmowała stanowisko nadrzędne. Zasiadali w niej posłowie w liczbie 204, wybierani na sejmikach przez zamożniejszą szlachtę (ziemian). W izbie poselskiej obok posłów szlachty zasiadać miało także 24 plenipotentów miast królewskich. Senat nie pochodził z wyborów. Składał się z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów w łącznej liczbie 102 osób. Do grona senatorów-biskupów należał także metropolita kijowski wyznania greckokatolickiego. Senat działał pod przewodnictwem samego króla. Sejm uchwalać miał tzw. prawa ogólne, to jest konstytucyjne, cywilne, kryminalne i wieczyste podatki, a także podejmować uchwały w zakresie różnorodnych spraw wskazanych w Konstytucji. Projekty w zakresie praw ogólnych trafiały pod obrady sejmu dopiero po obowiązkowych uprzednich konsultacjach społecznych na sejmikach przedsejmowych. Po przyjęciu przez głosowanie w izbie poselskiej projekt ustawy przechodził do senatu. Projekt przyjęty przez senat stawał się obowiązującym prawem. Nieprzyjęcie projektu przez senatorów skutkowało „wstrzymaniem do dalszej narodu deliberacji”, czyli zawieszeniem i przekazaniem sprawy na kolejny sejm ordynaryjny do ponownej nad nim debaty w izbie poselskiej. W zakresie uchwał sejmowych, obejmujących sprawy między innymi doczesnych poborów, stopnia monety, nobilitacji, długów publicznych, wojny, pokoju, ratyfikacji umów międzynarodowych, projekty uchwał wnoszone były bezpośrednio na sejm, kolejno do izby poselskiej, a następnie senatorskiej. O przyjęciu projektu decydować miała większość głosów liczona łącznie w obu izbach. Sejm funkcjonował jako organ „zawsze gotowy”, wybrany na dwuletnią kadencję. Posłów uznano za reprezentantów całego narodu, których nie wiązały instrukcje sejmikowe. Zniesiono liberum veto, wprowadzając zasadę głosowania większością zwykłą, bezwzględną lub kwalifikowaną. Stosunki między rządem a sejmem ukształtowane zostały według modelu parlamentarno-gabinetowego. Rząd w całości oraz poszczególni ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną. Stojący na czele władzy wykonawczej król nie ponosił odpowiedzialności. Każdy jednak jego akt wymagał tzw. kontrasygnaty, czyli podpisu ministra, który tym samym odpowiadał za czynności prawne króla. W Konstytucji 3 maja przewidziano obowiązkową rewizję i poprawę Konstytucji co dwadzieścia pięć lat na specjalnym sejmie konstytucyjnym ekstraordynaryjnym.

Reformy ustrojowe, a zwłaszcza sama Konstytucja 3 maja, napotkały na ostry opór konserwatywnej magnaterii i szlachty. Przy poparciu Rosji opozycjoniści zorganizowali tzw. konfederację targowicką (1792) i wezwali na pomoc wojska rosyjskie. Wybuchła wojna polsko-rosyjska, która zakończyła się porażką Rzeczypospolitej. Swoją wygraną Rosja wykorzystała, przeprowadzając wraz z Królestwem Pruskim drugi rozbiór Polski (1793). Ostatni sejm Pierwszej Rzeczypospolitej, zwołany w 1793 r. do Grodna dla ratyfikacji traktatów rozbiorowych, uchylił Konstytucję 3 maja. Nie powiodła się obrona niepodległości państwa i samej Konstytucji, jaką podjęto w 1794 r. Zorganizowane wówczas przez polskich patriotów powstanie narodowe, na czele którego stanął bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki generał Tadeusz Kościuszko, zakończyło się klęską. W rezultacie doszło do trzeciego rozbioru Polski i utraty jej niepodległości.

Historia parlamentaryzmu w dawnej Polsce stanowi lekcję na przyszłość. W XV i XVI w. parlamentaryzm dawał niezwykłą siłę i zdolność rozwoju państwu, które od 1569 r. stało się wielką wspólnotą narodów: Polaków, Litwinów, Białorusinów, Ukraińców, Niemców i innych. Występujący w kolejnych stuleciach stopniowy zanik pozytywnych postaw w życiu publicznym, które zdominowały prywata i pycha elit, sprawiał, że instytucje parlamentarne, w szczególności sejm, ulegały dekompozycji i anarchii. Państwo upadło w wyniku rozbiorów, spowodowanych agresją mocarstw ościennych, z całą bezwzględnością wykorzystujących słabości ustrojowe Rzeczypospolitej i uległość skorumpowanych elit. Na przekór polityce mocarstw zaborczych wola narodu polskiego odzyskania niepodległości nie zginęła w XIX w. i po latach zaborów pozwoliła odbudować niepodległe państwo. Korzystajmy z tych doświadczeń także dzisiaj.