Antoni Patek. Zegarmistrz królów. Śladami życia - ebook

Wstęp

O życiu i działalności Antoniego Patka wiadomo bardzo mało. Niestety, do dziś zachowało się stosunkowo niewiele materiałów źródłowych – czyli podstaw pracy historyka, a nieliczne dostępne opracowania pełne są przekłamań i niedopowiedzeń. Kim więc był Antoni Patek? Czy powinniśmy go postrzegać tylko jako współzałożyciela jednej z najznakomitszych marek produkujących czasomierze? Co tak naprawdę wiemy o jego zaangażowaniu w działalność Wielkiej Emigracji?

Niestety, w Polsce Antoni Patek nie znajduje się w czołówce najbardziej rozpoznawalnych postaci historycznych. Jako historyk i pasjonat zegarmistrzostwa, mając pośrednio na co dzień do czynienia z jego inżynieryjnym dziedzictwem, czułem przez to narastający niedosyt. Wyszukiwane w wolnej chwili lakoniczne informacje zawarte w dostępnych dotychczas opracowaniach zdawały się w żaden sposób nie oddawać fenomenu spuścizny Patka, a tym samym nie zaspokajały mojej ciekawości. Z tego powodu wiele czasu spędziłem w archiwach oraz bibliotekach, poszukując najskromniejszego śladu działalności Antoniego. Każdy, kto kiedykolwiek miał do czynienia z podobną pracą, zdaje sobie sprawę, jak trudno jest odnaleźć materiały źródłowe wśród setek tomów wypisów, rękopisów i almanachów. Trudności te piętrzą się szczególnie w Polsce, kraju boleśnie dotkniętym wydarzeniami II wojny światowej, w czasie której wiele archiwów zostało zniszczonych.

Jak się niestety miało okazać, do dziś zachowało się ledwie kilka listów Antoniego adresowanych do jego przyjaciół, czyli Walerego Wielogłowskiego, braci Koźmianów oraz księży zmartwychwstańców. Materiał ten – chociaż cenny – dawał mocno ograniczoną perspektywę. Przełomowym momentem okazało się odkrycie zachowanych w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie papierów Dozoru Polskiego w Genewie. Dzięki lekturze zgromadzonych w zespole protokołów dowiedziałem się o żywym zaangażowaniu Antoniego w działalność zebranej nad Jeziorem Genewskim Polonii. Podążając uchwyconym tropem, to znaczy analizując dostępne mi opracowania dotyczące Wielkiej Emigracji, z niemałym zdziwieniem odkryłem, że działalność polskiej diaspory w Genewie pozostaje niemal całkowicie nieznana. Motywowany tą okolicznością, podjąłem decyzję o wyodrębnieniu osobnej części, poświęconej wyłącznie temu zagadnieniu.

I tak w pracy wykorzystane zostały między innymi zbiory znajdujące się w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie, korespondencja przechowywana w Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, Bibliotece Jagiellońskiej, zbiory archiwum Biblioteki Narodowej pochodzące z Muzeum Polskiego w Rapperswilu oraz materiały przechowywane w placówkach zagranicznych: w Archiwum Państwowym w Genewie, Archiwum Miejskim w Bambergu, Bibliotece Polskiej w Paryżu i Archiwum Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa w Rzymie. Pomocne okazały się także zbiory znajdujące się w placówkach Archiwum Państwowego w Kielcach oraz Lublinie. Należy w tym miejscu dodać, że archiwalia te zostały w części wykorzystane przez autorów wcześniejszych prac dotyczących spółki Patek, Philippe et Cie. Nierzadko jednak, z uwagi na wybiórcze traktowanie tematu lub subiektywne spojrzenie, były one błędnie interpretowane. Ponadto – co warte zaznaczenia – w celu ułatwienia odbioru język cytowanych w tej książce źródeł został uwspółcześniony.

Spośród publikacji wykorzystanych w pracy należy wymienić przede wszystkim pozycje zagraniczne. Jako jedno z najistotniejszych opracowań wypada wspomnieć książkę autorstwa Nicka Foulkesa pod tytułem: Patek Philippe: The Authorized Biography. Foulkes prześledził historię marki Patek Philippe, począwszy od wczesnych lat życia Antoniego Patka, jego emigrację do Szwajcarii oraz spotkanie z Adrienem Philippe’em, aż po współczesne dzieje marki. Podaną w podobnym tonie, aczkolwiek mniej obszerna, jest praca Martina Hubera i Alana Banbery’ego Patek Philippe. Żadna z wymienionych pozycji nie jest jednak biografią Antoniego Patka. Skupiają się one przede wszystkim na działalności spółki Patek Philippe w XX wieku. Nie sposób zapomnieć również o polskim wkładzie w próbę zrekonstruowania dziejów marki. Jednym z kluczowych polskojęzycznych opracowań jest artykuł Haliny Florkowskiej-Frančić Polskie początki firmy Patek-Philippe. Warto wymienić także pozycje związane z rozwojem oraz historią zegarmistrzostwa. Wśród nich na uwagę zasługuje przede wszystkim książka Davida Christiansona Zegary. Historia pomiaru czasu. Jest to pozycja, która w przystępny sposób omawia najważniejsze aspekty rozwoju zegarmistrzostwa w kontekście zmieniających się realiów społecznych oraz gospodarczych. Istotny wkład w rozwój literatury przedmiotu ma również Max Cutmore, będący autorem obszernego kompendium wiedzy na temat rozwoju czasomierzy pod tytułem Watches. 1850–1980. Bardzo ważną z punktu widzenia mojej pracy jest też książka L’ invention du luxe. Histoire de l’industrie horlogere a Geneve de 1815 a nos jours Pierre’a-Yves’a Donzé’a.

Praca ta nie powstałaby jednak bez pomocy i życzliwości zaangażowanych w projekt osób. Pragnę podziękować Panu Witowi Jarochowskiemu, który bez wahania poświęcił mi swój wolny czas oraz udostępnił bogate zbiory biblioteczne, Panu Kazowi Ochrymowiczowi i spółce Czapek Geneve za otwartość i chęć pomocy, prezesowi stowarzyszenia miłośników historii Versoix – Panu Yves’owi Richardowi, Pani Oktawii Kilian oraz Panu Sewerynowi Góreckiemu za bezinteresowną pomoc w żmudnych kwerendach archiwalnych, Pani doktor Dominice Rychel-Mantur oraz Panu profesorowi Ryszardowi Kaczmarkowi za pomoc merytoryczną, a także Maciejowi Kopycie, pracownikom polskich i zagranicznych archiwów, muzeów oraz innym zainteresowanym moją pracą osobom. Specjalne podziękowania kieruję do moich rodziców – za pomoc, wyrozumiałość i dobre słowo.

Po ponad dwóch wiekach wychodźstwa Antoni Patek wraca do swojej Ojczyzny. Żywię głęboką nadzieję, że jego postać na nowo zagości w świadomości Polaków, a zaprezentowane w tej biografii ustalenia odpowiedzą przynajmniej na część z zawartych we wstępie pytań i otworzą drzwi ku dalszym badaniom.

Moim bliskim

Beniamin CzaplaCZĘŚĆ I

Antoni Patek.
Młodość

Narodziny i krąg rodzinny

Wybór miejsca i czasu będących początkiem niniejszej historii okazał się trudny. Adres zamieszkania Antoniego Patka już od pierwszych miesięcy jego życia często ulegał zmianie. Nie ma jednak wątpliwości, że jednym z ważniejszych miejsc w biografii Antoniego jest Lubelszczyzna – region, gdzie urodził się i spędził pierwsze miesiące życia. Lublin, stolica regionu, zachwyca blisko siedemsetletnią historią opowiadaną przez muzea, zabytki, tradycyjne smaki oraz legendy ukryte w uliczkach, zaułkach i murach kamienic. Tereny te starsze osoby mogą kojarzyć z popularnym przysłowiem autorstwa XVII-wiecznego poety Daniela Bratkowskiego: „Wszędzie częstokroć mylą się zegarze, lecz te w Lublinie najpewniejsze łgarze”. W świadomości mieszkańców Lublina do dzisiaj funkcjonuje legenda, według której przed laty zegarem na wieży Bramy Krakowskiej opiekował się niejaki Lutowski. Człowiek ten, zamiast pilnować drogocennego urządzenia, wolał oddawać się uciechom oraz pijackim biesiadom. Z tego powodu spoglądający na zegar mieszkańcy miasta nigdy nie mieli pewności, która w rzeczywistości jest godzina. Często mówiono, że zegar jest tak pijany jak jego konserwator. Po śmierci Lutowskiego jego duch jeszcze przez długi czas uprzykrzał ludziom życie, majstrując przy zegarze i przestawiając wskazówki raz w przód, raz w tył. Trudno dzisiaj wydać jednoznaczny osąd, czy to legenda jest wtórnym ujęciem XVII-wiecznego przysłowia, czy powiedzenie to wyrosło na gruncie przekazywanej z pokolenia na pokolenie opowieści. Niemniej historia ta ciekawie koresponduje z przyszłymi losami Antoniego Patka.

Wspomniana w legendzie wieża, czyli Brama Krakowska, jest jednym z najbardziej znanych i zarazem najstarszych lubelskich zabytków. Została wybudowana w obrębie murów miejskich w latach 1342–1370 za panowania Kazimierza Wielkiego. Można przypuszczać, że wzmiankowany w opowieści zegar pojawił się na bramie w Lublinie około 1557 roku. W tym samym czasie miasto zatrudniło do jego obsługi wykwalifikowanego zegarmistrza. W 1585 roku władze miejskie ufundowały dzwon zegarowy za kwotę 140 florenów i 15 groszy. Niestety, jak wynika z zachowanych przekazów, dozorcy i trębacze miejscy nie potrafili wyregulować skomplikowanego urządzenia, w czym też (a nie w alkoholowych ekscesach fikcyjnego bohatera) należy upatrywać genezy przytoczonej opowieści.

W historycznym ujęciu najkorzystniejszym dla Lubelszczyzny okresem był przełom XVI i XVII wieku. Od czasu podpisania w 1569 roku Unii Lubelskiej województwo zaczęło odgrywać znaczącą rolę polityczną. Lublin stał się miejscem obrad sejmików, a od chwili utworzenia Trybunału Koronnego również stolicą sądową dla całej Małopolski. Nastąpił bujny rozkwit miast, rozwój handlu i rzemiosła oraz wzrost liczby ludności. Tworzyły się wielkie majątki rodów magnackich, w tym Zamojskich oraz Czartoryskich. Region rozwijał się także w sferze kultury i sztuki. Okres wzmożonego rozwoju Lubelszczyzny kończy się na przełomie XVII i XVIII wieku. Nastąpiło wówczas załamanie koniunktury i wyniszczenie regionu spowodowane między innymi powstaniem Chmielnickiego, potopem szwedzkim i wojną północną na początku XVIII stulecia, co doprowadziło do wyludnienia miast i wsi oraz upadku rzemiosła i handlu. Próby odbudowy gospodarki przypadły na lata Sejmu Czteroletniego. Lubelskie odegrało również znaczną rolę w 1794 roku, podczas insurekcji kościuszkowskiej. Po jej upadku i rozbiorach obszar dzisiejszego województwa lubelskiego dostał się pod panowanie austriackie i otrzymał miano Galicji Zachodniej.

O ile cały wiek XIX można określić jako epokę gwałtownych przemian, o tyle Antoni Patek urodził się w okresie wyjątkowo burzliwym. Na początku XIX wieku Lubelszczyzna stała się świadkiem przemian dziejowych związanych z podbojami cesarza Francuzów Napoleona I. W 1809 roku została wyzwolona przez wojska księcia Józefa Poniatowskiego i włączona do Księstwa Warszawskiego. Niespełna trzy lata później, w roku 1812 – w którym urodził się Antoni Patek – Napoleon rozpoczął inwazję na Rosję. Wyprawa ta była zarazem początkiem końca jego dominacji w Europie.

Brama Krakowska w Lublinie około 1814 roku według wizji artystycznej Leona Stanisława Urmowskiego

Przegrana cesarza Francuzów miała przynieść w najbliższych latach kluczowe zmiany dla ziem dawnej Rzeczypospolitej. W 1815 roku Lubelszczyzna, podobnie jak większość Księstwa Warszawskiego, weszła w skład Królestwa Polskiego, natomiast w latach 30. i 60. XIX wieku, to jest kolejno w czasie powstania listopadowego oraz styczniowego, była terenem walk narodowowyzwoleńczych.

* * *

Określenie miejsca i daty urodzenia Antoniego Patka było przez wiele lat przedmiotem dyskusji, a błędne założenia części biografów należy przypisać w głównej mierze nieścisłości źródłowej. Dzisiaj pewne jest, że Antoni urodził się w 1812 roku we wchodzącej w skład parafii Tarnogóra miejscowości Piaski Szlacheckie, leżącej w powiecie krasnostawskim. Nierzadko, bez krytycznego spojrzenia na dostępne materiały archiwalne, za miejsce narodzin Patka przyjmowano miejscowość Piaski – zwane dawniej Piaskami Luterskimi. Część badaczy zwracała się także ku teorii wskazującej na miejscowość o tej samej nazwie, będącą obecnie częścią Lublina.

Niestety, nie zachowały się żadne historyczne przekazy ikonograficzne dotyczące rodzinnej miejscowości Antoniego Patka. Nie powinno to jednak zanadto dziwić. Również dziś miejscowość ta nie robi na podróżnych większego wrażenia: wąska, ciągnąca się bez końca ulica i ruiny przedwojennej zabudowy na przemian ze współczesnymi, w znakomitej większości niewykończonymi domami wielorodzinnymi i gospodarstwami rolnymi. Stąd też powierzchowny opis leżącej na Lubelszczyźnie niewielkiej wsi – zawarty w wydanym na przełomie XIX i XX wieku Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego – jest jednym z nielicznych starszych zachowanych przekazów piśmienniczych dotyczących miejsca narodzin Patka: „Piaski Szlacheckie; wieś i kolonie; powiat krasnostawski, gmina Gorzków, parafia Tarnogóra, odległa 8 wiorst od Krasnegostawu. W 1827 roku było tu 57 domów, 318 mieszkańców”.

Kluczowym źródłem mającym pomóc w rozwianiu wspomnianych wyżej wątpliwości okazał się zachowany akt chrztu Patka. Z dostępnych informacji zawartych w księgach metrykalnych wynika, że Antoni urodził się w domu swojego dziadka po kądzieli, Pawła Piaseckiego, jako syn Anny Piaseckiej oraz pisarza skarbowego Księstwa Warszawskiego przy magazynie solnym w Górze, w departamencie warszawskim – Joachima Patka herbu Prawdzic.

Roku tysięcznego osiemsetnego dwunastego dnia szesnastego miesiąca czerwca o godzinie dziesiątej przed południem. Przed nami, proboszczem tarnogórskim, sprawującym obowiązki urzędnika stanu cywilnego gminy tarnogórskiej, powiatu krasnostawskiego w departamencie lubelskim, stawił urodzony JWP Joachim Prawdzic Patek, bywszy kapitan Wojsk Polskich, a teraźniejszy pisarz skarbowy Księstwa Warszawskiego przy Magazynie Solnym Góra w departamencie warszawskim w powiecie czerwskim, liczący lat czterdzieści cztery i okazał dziecię płci męskiej, które urodziło się w domu pod numerem osiemdziesiątym, urodzonego Pawła Piaseckiego, ojca matki w Piaskach Ziemiańskich zamieszkałego na swojej części dziedzicznej, na dniu czternastym miesiąca czerwca roku bieżącego: oświadczając, iż jest spłodzone z niego i Anny z Piaseckich mającej lat dwadzieścia jego małżonki i że życzeniem jego jest nadać imiona Norbert i Antoni. Po oznajmieniu powyższego oświadczenia i okazania dzisiaj i że w przytomności urodzonego JWP Franciszka Wodyńskiego kapitana Pułku Trzynastego Piechoty w Zamościu dziedzicznie zamieszkałego liczącego lat pięćdziesiąt dwa, i JWP Jana Kolesińskiego liczącego lat trzydzieści dziewięć zastępcy wójta gminy tarnogórskiej w Tarnogórze zamieszkałego, akt niniejszy urodzin po przeczytaniu owego starannym ojciec i świadkowie w akcie wyrażeni z nami podpisali.

Chrzest Antoniego odbył się w zlokalizowanym w pobliżu tarnogórskiego folwarku okazałym drewnianym kościele pod wezwaniem św. Zofii. Położoną nad brzegiem Wieprza tarnogórską świątynię wzniesiono w XVI wieku – została ona niejako dobudowana do istniejącej uprzednio strażnicy warownej. Nie ulega wątpliwości, że miejsce to, zwłaszcza w czerwcu, musiało czarować swoim urokiem przybywających w jej progi wiernych. Zresztą sama Tarnogóra prezentowała się znacznie okazalej od pobliskich Piasek Szlacheckich. Miejscowość ta została założona przez hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego około 1540 roku, a niedługo później uzyskała prawa miejskie. Na początku XIX wieku, to jest w chwili chrztu Patka, właścicielami Tarnogóry byli kolejno książęta Czartoryscy, a następnie Ignacy Horodyski. Do dziś zachował się między innymi pochodzący z XVII wieku niewielki ratusz. Jako ciekawostkę warto dodać, że pierwotnie znajdował się tu również wzniesiony w XVI wieku dwór. Jego mury być może częściowo przetrwały w obecnym budynku pałacowym, wzniesionym w latach 1830–1840 przez generała Józefa Czyżewskiego.

Wydaje się jednak słuszne, aby zatrzymać się w tym miejscu i przyjrzeć nieco dokładniej historii rodziny Antoniego. Zwłaszcza że, jak się za chwilę okaże, zrekonstruowanie wywodu genealogicznego bohatera niniejszego opracowania nie należy do rzeczy najłatwiejszych.

* * *

Do współczesności nie zachowało się zbyt wiele informacji mogących pomóc w rekonstrukcji historii rodu Patków. Najwcześniejsze, nieliczne wzmianki o Patkach herbu Prawdzic pojawiają się w 1589 roku. Związane są z Janem z Boduszyna, dziedzicem Igłomi (Igołomi), miejscowości leżącej na terenie dzisiejszego województwa małopolskiego. Nie mniej tajemnicze zdaje się pochodzenie samego nazwiska Patek. Prawdopodobnie wraz z pokrewnymi Potek czy Putek wywodzi się ono ze staropolskiego słowa oznaczającego ojca chrzestnego (czyli kuma). Pierwsze wzmianki dotyczące herbu Prawdzic pochodzą z kolei ze sporządzonej w 1461 roku Roli Marszałkowskiej oraz z datowanego na koniec XIV wieku Herbarza Geldrii. Dokładny opis herbu, którym legitymowała się rodzina Patków, znajduje się w wydanym w 1855 roku Herbarzu Polskim autorstwa Hipolita Stupnickiego. Zapisano tam następujące słowa:

W tarczy pola niebieskiego jest lew żółty z muru czerwonego w lewą stronę niby wyskakujący i trzymający w łapach koło żelazne albo Prawdę; na hełmie jest podobnie taki lew, wystający atoli z korony cało.

Kościół parafialny pw. św. Zofii w Tarnogórze, miejsce chrztu Antoniego Patka. Według wizji artystycznej Adama Lerue

Przodek domu tego, Jędrzej hrabia Dinheim, przybył znad Renu do Polski za panowania Bolesława Krzywoustego, gdzie pojąwszy jedynaczkę Jana Prawdy, sędziego Gostyńskiego, połączył swój znak herbowy z herbem swojej żony, jak go dziś widzimy. Potomkowie jego od dóbr swoich przyjęli różne nazwiska, z których też kilku walczyło w pamiętnej bitwie z Edygą nad Kałką.

Podobnie jak o genezie rodu Patków, tak też i o więzach rodzinnych oraz życiu ojca Antoniego, Joachima Patka, wiadomo stosunkowo niewiele. Zwykło się przyjmować, że urodził się on pomiędzy 1763 a 1768 rokiem w którejś z miejscowości położonych w województwie sandomierskim. Sprecyzowanie zarówno daty, jak i miejsca jego narodzin nastręcza jednak wielu trudności.

Dysponując tylko metrykami aktów ślubu, chrztów dzieci lub zgonu, powinniśmy mieć świadomość ewentualnych nieścisłości. Dotyczą one przede wszystkim pojawiających się w nich dat. Nie zawsze podany w metrykach wiek jest prawidłowy, zwłaszcza w akcie zgonu, sporządzanym, kiedy osoby najbardziej zainteresowanej i najlepiej zorientowanej nie ma już na świecie. Nie dziwi więc rozbieżność, którą da się zauważyć, porównując akt ślubu Joachima, wedle którego powinien on narodzić się około 1768 roku, z nekrologiem (o którym też nieco więcej poniżej), wedle którego przyszedł na świat pięć lat wcześniej.

Podobnie hipoteza dotycząca jego sandomierskiego pochodzenia – mimo zakrojonej na szeroką skalę kwerendy archiwalnej – nie znalazła przekonującego potwierdzenia. Wszelkie próby odnalezienia aktów metrykalnych w którejś z leżących blisko miejsca domniemanego pobytu Joachima parafii zakończyły się fiaskiem. Z tego też powodu badania nad genealogicznym wywodem ojca Antoniego możemy sprowadzić do próby rozwiązania skomplikowanego równania matematycznego z niemal samymi niewiadomymi. Mimo to warto poświęcić nieco więcej miejsca skąpej i niewątpliwie mniej porywającej, acz istotnej faktografii.

Herb Prawdzic – znak, którym legitymowała się rodzina Antoniego Patka

Trudności z ustaleniem pochodzenia ojca Antoniego Patka mogą znaleźć wyjaśnienie w dwóch zachowanych do dzisiaj źródłach. Sugerują one całkowite lub połowiczne osierocenie Joachima. Pierwszym z nich jest wydany przed wybuchem I wojny światowej herbarz autorstwa Adama Bonieckiego pod tytułem Herbarz Polski. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, w którym zanotowano:

Ignacy Kownacki został cześnikiem smoleńskim 1757 r. Syn jego, Michał Gerard, urodzony z Katarzyny Wasilewskiej, 1753 r. w parafii Hebdów, odstąpił 1790 r. prawa swoje do Świetlikowej Woli bratu przyrodniemu, Joachimowi Prawdzic Patkowi i legitymował się ze szlachectwa 1803 r., w Galicji Zachodniej.

Bezkrytyczne przywoływanie herbarzy może jednak okazać się zgubne – niemalże każdy z tego rodzaju spisów zawiera niedopowiedzenia i błędy. Podaną wyżej hipotezę może jednak poświadczać także fragment zachowanej do dzisiaj w aktach warszawskiej parafii pod wezwaniem św. Krzyża wspomnianej już metryki zgonu Joachima, według której jego rodzice mieliby pozostawać nieznani:

Dwudziestego piątego stycznia roku bieżącego o godzinie jedenastej rano umarł Joachim Patek, wdowiec, były oficer wojsk polskich, lat 65, syn z familii niepamiętnych rodziców rodem z Sandomierskiego.

Informacji dotyczących pochodzenia Joachima Patka nie da się zatem jednoznacznie zweryfikować. Pewne jest natomiast, że w młodości poświęcił się on karierze wojskowej. Służył w Gwardii Wielkiego Księstwa Litewskiego, w stacjonującym w Warszawie Regimencie Gwardii Pieszej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zgodnie z zachowanymi materiałami archiwalnymi jego wojskowa kariera zakończyła się z nieznanych już dzisiaj powodów dymisją na własne żądanie, w stopniu chorążego w marcu 1793 roku. Dostępne księgi metrykalne informują nas ponadto, że Joachim Patek w chwili zawarcia małżeństwa, 6 marca 1810 roku, z matką Antoniego, Anną Piasecką, był 42-letnim wdowcem, zarządzającym leżącymi na Lubelszczyźnie dobrami Tarnogóry. Pierwszą jego żoną była zmarła około 1796 roku Justyna Lasocka. To najprawdopodobniej jej śmierć skłoniła Joachima do przeprowadzki z Sandomierszczyzny w okolice położonej na Lubelszczyźnie Tarnogóry w celu objęcia stanowiska rządcy.

Przypisy

N. Foulkes, Patek Philippe: The Authorized Biography, London 2016.

M. Huber, A. Banbery, Patek Philippe Geneve, Zurych 1982.

H. Florkowska-Frančić, Polskie początki firmy Patek Philippe, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1985, nr 30/1, Warszawa.

D. Christianson, Zegary. Historia pomiaru czasu, tłum. O. Żakowski, Warszawa 2012.

M. Cutmore, Watches 1850–1980, London 1989.

P.-Y. Donzé, L’invention du luxe. Histoire de l’industrie horlogère à Genève de 1815 à nos jours, Neuchâtel 2002.

Więcej o historii Lubelszczyzny i miasta Lublin w serii naukowej Dzieje Lubelszczyzny: praca zbiorowa publikowanej nakładem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego.

R. Bielecki, Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego, t. 3, Warszawa 1998, s. 268.

Błędne informacje dotyczące narodzin Antoniego Patka podaje także nowsza literatura. Zob. T. Kowalik, P. Słowiński, Królewski dar, co Polska i Polacy dali światu. Wynalazcy – odkrywcy – badacze, Warszawa 2020.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, t. 8, Warszawa 1887, s. 52.

AP Lublin, zespół 35/1934 Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tarnogórze, sygn. 1/3, k. 24.

S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 13, Warszawa 1916, s. 240.

H. Stupnicki, Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, t. 2, Lwów 1862, s. 264.

Boniecki, Herbarz Polski. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 12, Warszawa 1908, s. 35–36.

AP Warszawa, zespół 72/158 Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Krzyża w Warszawie, sygn. 2, k. 813.

M. Machynia, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej obojga narodów, 1777–1794: spisy, t. 1, cz. 4, Kraków 1998, s. 190.

Kościół Rzymskokatolicki parafii Siennica Różana, Księgi metrykalne Parafii Rzymsko-katolickiej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, t. 6, k. 21.