Cenzorskie lekcje literatury. Studia o systemowej kontroli słowa w Polsce po 1945 roku - ebook

Cenzorskie lekcje literatury zawierają niezwykle cenne ustalenia w dwóch – powiązanych ze sobą – obszarach: historii literatury i historii peerelowskiej cenzury. Obydwie te sfery w czasach PRL wzajemnie się dopełniają, dopowiadają i komentują. Marzena Woźniak-Łabieniec ukazuje związki ideologii i sztuki, analizuje najróżniejsze formy oddziaływania, w których tekst poetycki i prozatorski podlega modyfikacji, lecz także wchodzi w interakcję z zaleceniami urzędników z Mysiej. Śledzenie tych zależności jest zadaniem, przed jakim staje badaczka. Do najtrudniejszych zaś należy tropienie zjawiska autocenzury. W tym zakresie funkcjonowanie Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk poczyniło być może największe szkody. Cenzorskie lekcje literatury śledzą zatem to, co można wypatrzeć w archiwach GUKPPiW, ale też notatkach samych pisarzy, w których komentują oni uwagi pracowników komunistycznego ministerstwa prawdy. […] Rzecz jest napisana z filologiczną wnikliwością i rzetelnością, jaka winna cechować badacza tematyki cenzury peerelowskiej. Rozważania analityczne Marzena Woźniak-Łabieniec wspiera kwerendą archiwalną oraz rozległą lekturą literatury przedmiotowej (dotyczącą dorobku pisarzy aktywnych twórczo w czasach PRL).

Z recenzji prof. dr. hab. Sławomira Buryły (Uniwersytet Warszawski)

Zdumiewa pasja, z jaką autorka wydobywa z przepastnych archiwów „po-PRL-owskich” oraz z archiwów pisarzy nieznane fakty, wydarzenia oraz nigdy niepublikowane fragmenty, które – tak bywa – zmieniają konteksty interpretacyjne wielu utworów, a w przypadku omawianej książki – Parnickiego, Rymkiewicza, Nowakowskiego, Różewicza i Miłosza. To są po prostu badania ważne dla historyków literatury (i szerzej – historyków PRL) oraz interpretatorów literatury. Dlatego bardzo wysoko oceniam poziom merytoryczny prezentowanej książki, jej ważność w obrębie dyscypliny literaturoznawstwa, doceniam też uważność i skrupulatność autorki w odniesieniu do stanu badań.

Z recenzji prof. dr. hab. Józefa Olejniczaka (Uniwersytet Śląski)

Wstęp 9

1. Założenia badawcze i metodologia 11

2. Materiał archiwalny 14

I. Cenzura – „szara eminencja” życia literackiego 17

1. Ochrona autorytetu władzy w początkach Polski Ludowej 17

1.1. Kult wodza – „komunistyczny kalendarz liturgiczny” 18

1.2. Na niższych szczeblach hierarchii 26

2. Cenzura w czasie odwilży jako temat tabu 29

II. Wobec czasopism – „Nowiny Literackie” w dokumentach GUKPPiW 39

1. „Pióro na mustrze”, czyli cenzorskie lekcje literatury 42

1.1. O realizm bez cenzury 43

1.2. Egzystencjalizm ocenzurowany 50

1.3. W cieniu Borejszy 57

1.4. Zaraz po wojnie 60

2. Modelowanie przeszłości, czyli cenzorskie lekcje historii 64

2.1. „Pora złożyć broń”. Cenzura wobec amnestii 64

2.2. Niecenzuralne święto Trzeciego Maja 69

2.3. Ochrona wizerunku ZSRR – „obrońcy” pokoju 72

2.4. PPS w niełasce władz 74

2.5. Kłopotliwe zsyłki 77

2.6. Reportaż pod czujnym okiem cenzora 80

2.7. Sterowany obraz reformy rolnej 84

3. Życie pośmiertne „Wiadomości Literackich”. „Nowiny”

a „Wiadomości” londyńskie Grydzewskiego 88

3.1. „Falsyfikat” czy spadkobierca? 90

3.2. Artykuł Wyszomirskiego – „Nowiny” o „Wiadomościach” 94

3.3. W zwierciadle cenzury – podsumowanie 97

III. Wobec pisarzy 101

1. Jawne i ukryte w cenzurze – Opadły liście z drzew Tadeusza Różewicza 101

1.1. „Szakali węch” Różewicza – optyka cenzorska 103

1.2. „Obsesyjny upór” pamięci – recepcja oficjalna 109

2. Proza ocenzurowana. Trampolina Marka Nowakowskiego

w dokumentach GUKPPiW i w recepcji oficjalnej 117

2.1. Trampolina w GUKPPiW 120

2.2. Autocenzura krytyki literackiej 126

3. Łaskawa muza cenzury. Wobec powieści historycznych i szkiców

literackich Teodora Parnickiego 129

3.1. W duchu odwilży 129

3.1.1. Pod skrzydłami PAX-u – Srebrne orły i Aecjusz ostatni Rzymianin 132

3.1.2. Odwilżowy fenomen: krajowa recepcja emigracyjnego wydania – Koniec „Zgody Narodów” 134

3.2. „Kwestia żydowskości przewija się przez książkę” – casus Nowej Baśni 140

3.3. „Napisana bardzo trudnym językiem” – Twarz księżyca 147

3.4. „Niezwykle interesujący rebus”, czyli jak Andrzej Kijowski

„wspiera” cenzora – Tylko Beatrycze 151

3.5. Poza powieściowym „kanonem” – I u możnych dziwny 154

3.6. „Może budzić kontrowersje” – Koła na piasku 156

3.7. „Ogranicza krąg odbiorców” – Inne życie Kleopatry 158

3.8. „Książka […] nie należy do czytelnych” – Muza dalekich podróży 161

3.9. „Tematyka […] filozoficzno-polityczno-mistyczna” – Tożsamość 164

3.10. Puszkin ocenzurowany – Szkice literackie 168

4. Jarosław Marek Rymkiewicz – Klasyk w Urzędzie Kontroli 173

4.1. „Proszę więc wybaczyć, że wybrałem Pana…” – ocenzurowany patronat Miłosza w świetle korespondencji 173

4.2. „Tu ci Ezopa ostrożność doradzę” – strategia poety 178

4.3. Dwie komedie zamiast trzech – Patrz Kościuszko i narodowy bigos 181

4.4. Niewygodny Osip Mandelsztam i zapomniany biogram 187

4.5. Romantyzm w esejach – ingerencje w dygresje 191

4.6. Wielki Książę i stan wojenny 194

4.7. Poza cenzurą – poza krajem i w drugim obiegu 200

5. Rekonstrukcja noblisty. Czesław Miłosz w „Tygodniku Powszechnym” w latach 1980–1981 na tle praktyk cenzorskich przełomu

solidarnościowego 203

5.1. Od milczenia do Nobla 203

5.2. Od października do grudnia. Pierwsza fala entuzjazmu 207

5.2.1. Dyskusje wokół Ustawy 207

5.2.2. Jawnie o cenzurze 208

5.2.3. Czekały na druk 211

5.2.4. Echa ze świata 215

5.2.5. Głosy badaczy i polemika Kisiela 222

5.3. Od stycznia do czerwca. W „karnawale” Solidarności 225

5.3.1. Ocenzurowana mowa noblowska 225

5.3.2. Konstruowanie wieszcza – wobec rocznicy Grudnia `70 228

5.3.3. Poezja w ogniu negocjacji 240

5.3.4. Ze struny na strunę – antologia subiektywna 244

5.4. Na „kamiennym łonie ojczyzny”. Miłosz w Polsce 252

5.4.1. Wizyta w cieniu śmierci 253

5.4.2. Niedosyt i wierzganie „Pegaza” 257

Zakończenie 265

Nota bibliograficzna 271

Bibliografia 273

Indeks nazwisk 283

Summary – Censorship’s literature lessons 293

O autorce 295