Czarna skóra, białe maski - ebook

1. Czar­ny a ję­zyk

Chcąc nie chcąc, Mu­rzyn mu­si wdziać ko­stium, któ­ry skro­ił dla nie­go Bia­ły. Weź­my ko­mik­sy dla dzie­ci: Mu­rzy­ni ma­ją w nich usta peł­ne ry­tu­al­nych: „Tak psze­pa­na”. W ki­nie jest to jesz­cze bar­dziej ude­rza­ją­ce. Więk­szość ame­ry­kań­skich fil­mów z fran­cu­skim dub­bin­giem od­twa­rza ste­reo­typ uśmiech­nię­te­go Mu­rzy­na „Y a bon Ba­na­nia”11. Ostat­nio w jed­nym z ta­kich fil­mów, Crash Di­ve, wi­dzie­li­śmy Mu­rzy­na pły­wa­ją­ce­go ło­dzią pod­wod­ną, któ­ry mó­wił naj­bar­dziej kla­sycz­nym żar­go­nem. Zresz­tą był to Mu­rzyn w każ­dym ca­lu: za­wsze za ple­ca­mi ma­ta, drżą­cy ze stra­chu przy naj­mniej­szej ozna­ce je­go zło­ści, w koń­cu za­bi­ty. Je­stem pe­wien, że w wer­sji ory­gi­nal­nej je­go eks­pre­sja nie by­ła tak prze­sad­na. A na­wet gdy­by by­ła, nie poj­mu­ję, dla­cze­go w de­mo­kra­tycz­nej Fran­cji, gdzie sześć­dzie­siąt mi­lio­nów oby­wa­te­li to ko­lo­ro­wi, mie­li­by­śmy dub­bin­go­wać wszyst­kie idio­ty­zmy zza Oce­anu. Mu­rzyn mu­si wy­glą­dać w okre­ślo­ny spo­sób i od Czar­ne­go w Sans pi­tié – „Ja do­bry ro­bot­nik, ni­g­dy nie kła­mać, ni­g­dy nie kraść” – aż po słu­żą­cą w Po­je­dyn­ku w słoń­cu od­naj­du­je­my ten ste­reo­typ.

Tak, od Czar­ne­go wy­ma­ga się, by był do­brym Mu­rzy­nem; resz­ta przyj­dzie sa­ma. Ka­zać mu mó­wić ła­ma­nym ję­zy­kiem to przy­wią­zać go do je­go ob­ra­zu, przy­szpi­lić, uwię­zić wiecz­ną ofia­rę je­go isto­ty, wy­glą­du, za któ­ry nie on od­po­wia­da. Na­tu­ral­nie, tak jak Żyd sza­sta­ją­cy pie­niędz­mi bu­dzi po­dej­rze­nia, tak Czar­ne­go, któ­ry cy­tu­je Mon­te­skiu­sza, trze­ba mieć na oku. Pro­szę nas do­brze zro­zu­mieć: trze­ba go mieć na oku o ty­le, o ile wraz z nim coś się za­czy­na. Nie twier­dzę, rzecz ja­sna, że czar­ny stu­dent bu­dzi po­dej­rze­nia swo­ich ko­le­gów czy pro­fe­so­rów. Po­za śro­do­wi­skiem uni­wer­sy­tec­kim wciąż jed­nak ist­nie­je ca­ła ar­mia głup­ców: i nie cho­dzi o to, by ich edu­ko­wać, lecz by po­móc Czar­ne­mu wy­zwo­lić się z ich ar­che­ty­pów.

Zga­dza­my się, że ci głup­cy są pro­duk­tem pew­nej struk­tu­ry eko­no­micz­no-psy­cho­lo­gicz­nej: cóż, kie­dy nie­wie­le nam to da­je.

Kie­dy Mu­rzyn mó­wi o Mark­sie, pierw­sza re­ak­cja jest mniej wię­cej ta­ka: „Da­li­śmy wam wy­kształ­ce­nie, a te­raz zwra­ca­cie się prze­ciw­ko nam, wa­szym do­bro­czyń­com. Nie­wdzięcz­ni­cy! Ni­cze­go nie moż­na od was ocze­ki­wać”. Jest jesz­cze ar­gu­ment obuch plan­ta­to­rów z Afry­ki: nasz naj­więk­szy wróg to na­uczy­ciel.

Fak­tem jest, że Eu­ro­pej­czyk ma usta­lo­ne wy­obra­że­nie o Czar­nym i nic bar­dziej nie zło­ści, niż gdy po raz ko­lej­ny sły­szy­my: „Od kie­dy jest pan we Fran­cji? Do­brze mó­wi pan po fran­cu­sku”.

Moż­na na to od­po­wie­dzieć, że dzie­je się tak dla­te­go, że wie­lu Czar­nych mó­wi ła­ma­ną fran­cusz­czy­zną. Ale by­ło­by to zbyt pro­ste. Je­dzie­cie po­cią­giem i py­ta­cie:

– Prze­pra­szam, czy mógł­by mi pan wska­zać, gdzie znaj­du­je się wa­gon re­stau­ra­cyj­ny?

– Do­bra, bra­cie, ty iść pro­sto ko­ry­ta­rzem, je­den wa­gon, dru­gi wa­gon, trze­ci wa­gon, to tam.

Nie, mó­wiąc ła­ma­nym ję­zy­kiem, za­my­ka się Czar­ne­go, od­twa­rza kon­flik­to­wą sy­tu­ację, w któ­rej Bia­ły za­tru­wa Czar­ne­go ob­cy­mi, skraj­nie tok­sycz­ny­mi cia­ła­mi. Nie ma nic bar­dziej zdu­mie­wa­ją­ce­go niż wy­sła­wia­ją­cy się po­praw­nie Czar­ny, gdyż w rze­czy­wi­sto­ści uwew­nętrz­nia on bia­ły świat. Zda­rza nam się roz­ma­wiać z za­gra­nicz­ny­mi stu­den­ta­mi. Mó­wią źle po fran­cu­sku: ma­ły Cru­soe alias Pro­spe­ro jest wte­dy w swo­im ży­wio­le. Wy­ja­śnia, udzie­la in­for­ma­cji, ko­men­tu­je, po­ży­cza no­tat­ki z wy­kła­dów. W przy­pad­ku Czar­ne­go oszo­ło­mie­nie się­ga szczy­tu; ten cał­ko­wi­cie nam do­rów­nał. Nie da się z nim pro­wa­dzić gry, bo jest do­kład­ną re­pli­ką Bia­łe­go. Trze­ba się pod­dać12.

Po wszyst­kim, co zo­sta­ło po­wie­dzia­ne, zro­zu­mia­łe jest, że w pierw­szym od­ru­chu Czar­ny mó­wi „nie” każ­de­mu, kto pró­bu­je go okre­ślić. Zro­zu­mia­łe jest, że pierw­szą ak­cją Czar­ne­go jest re­ak­cja, a po­nie­waż oce­nia się go we­dług stop­nia je­go asy­mi­la­cji, zro­zu­mia­łe jest rów­nież i to, że no­wo przy­by­ły mó­wi wy­łącz­nie po fran­cu­sku. Sta­ra się bo­wiem pod­kre­ślić, że na­stą­pi­ło ze­rwa­nie. Jest od­tąd czło­wie­kiem no­we­go ty­pu i na­rzu­ca swo­je ma­nie­ry przy­ja­cio­łom i ro­dzi­nie. Sta­rej mat­ce, któ­ra nic z te­go nie ro­zu­mie, opo­wia­da o swo­jej la­sce, fu­rze i o ba­ła­ga­nie w stu­dio. Ca­łość do­pra­wio­na od­po­wied­nim ak­cen­tem.

We wszyst­kich kra­jach świa­ta są ary­wi­ści: „ci, któ­rzy za­po­mnie­li, skąd są”; po prze­ciw­nej stro­nie sy­tu­ują się „ci, któ­rzy pa­mię­ta­ją o swo­ich ko­rze­niach”. Je­śli An­tyl­czyk po­wra­ca­ją­cy z me­tro­po­lii mó­wi po kre­ol­sku, da­je tym sa­mym sy­gnał, że nic się nie zmie­ni­ło. Wy­czu­wa się to na na­brze­żu, gdzie ocze­ku­ją go ro­dzi­na i przy­ja­cie­le. Cze­ka­ją nie tyl­ko do­słow­nie, dla­te­go że przy­jeż­dża, ale też w in­nym sen­sie: czy­ha­ją na nie­go. Wy­star­czy im mo­ment, by po­sta­wić dia­gno­zę. Je­śli no­wo przy­by­ły mó­wi do ko­le­gów: „Ależ je­stem szczę­śli­wy, że zno­wu was wi­dzę. Mój Bo­że, jak tu go­rą­co, nie mógł­bym zo­stać na dłu­żej w tym kra­ju”, od ra­zu wia­do­mo, że wró­cił Eu­ro­pej­czyk.

W bar­dziej in­dy­wi­du­al­nym aspek­cie, kie­dy w Pa­ry­żu spo­ty­ka­ją się stu­den­ci z An­ty­li, ma­ją dwie moż­li­wo­ści:

1. al­bo opo­wie­dzieć się za bia­łym świa­tem, czy­li za je­dy­nym praw­dzi­wym, a wte­dy, po­słu­gu­jąc się fran­cu­skim, mo­gą roz­wa­żać nie­któ­re pro­ble­my i sta­rać się, by ich wnio­ski by­ły w pew­nym stop­niu uni­wer­sal­ne;

2. al­bo od­rzu­cić Eu­ro­pę, „Yo”13, i po­łą­czyć się w kre­ol­skim, mosz­cząc się wy­god­nie w tym, co okre­śli­my ja­ko mar­ty­ni­kań­ski Umwelt; chce­my przez to po­wie­dzieć – a do­ty­czy to zwłasz­cza na­szych bra­ci z An­ty­li – że kie­dy je­den z na­szych ko­le­gów w Pa­ry­żu lub in­nym mie­ście uni­wer­sy­tec­kim usi­łu­je po­dejść po­waż­nie do ja­kie­goś za­gad­nie­nia, oskar­ża się go o za­dzie­ra­nie no­sa, a naj­lep­szym spo­so­bem, by go uci­szyć, jest zwró­ce­nie się, z kre­ol­skim na ustach, ku An­ty­lom. Na­le­ży upa­try­wać w tym jed­nej z przy­czyn roz­pa­du tak wie­lu przy­jaź­ni po pew­nym cza­sie spę­dzo­nym w Eu­ro­pie.

Po­nie­waż na­szym ce­lem jest dez­alie­na­cja Czar­nych, chcie­li­by­śmy, aby uświa­do­mi­li so­bie, że za­wsze, gdy po­ja­wia się mię­dzy ni­mi nie­zro­zu­mie­nie w kon­fron­ta­cji z bia­łym świa­tem, jest to brak roz­sąd­ku.

Se­ne­gal­czyk uczy się kre­ol­skie­go, aby ucho­dzić za An­tyl­czy­ka: mó­wię, że to alie­na­cja.

An­tyl­czy­cy, któ­rzy o tym wie­dzą, nie szczę­dzą mu drwin: mó­wię, że to brak roz­sąd­ku.

Jak wi­dać, nie my­li­li­śmy się, są­dząc, że ana­li­za ję­zy­ka An­tyl­czy­ków mo­że uwi­docz­nić pew­ne ce­chy ich świa­ta. Po­wie­dzie­li­śmy na po­cząt­ku, że ję­zyk i wspól­no­ta wza­jem­nie się pod­trzy­mu­ją.

Mó­wić w ja­kimś ję­zy­ku to po­siąść pe­wien świat, pew­ną kul­tu­rę. An­tyl­czyk, któ­ry pra­gnie stać się Bia­ły, osią­gnie to, je­śli przy­swoi so­bie na­rzę­dzie kul­tu­ro­we, ja­kim jest ję­zyk. Przy­po­mi­nam so­bie, jak po­nad rok te­mu, w Lyonie, po wy­kła­dzie, na któ­rym prze­pro­wa­dzi­łem po­rów­na­nie czar­nej po­ezji i po­ezji eu­ro­pej­skiej, ko­le­ga z me­tro­po­lii wy­znał mi z en­tu­zja­zmem: „W grun­cie rze­czy je­steś Bia­ły”. Fakt, że po­słu­gu­jąc się ję­zy­kiem Bia­łych, roz­wa­ża­łem tak in­te­re­su­ją­cą kwe­stię, dał mi pra­wo do przy­na­leż­no­ści.

Hi­sto­rycz­nie zro­zu­mia­łe jest, że Czar­ni chcą mó­wić w ję­zy­ku fran­cu­skim, gdyż jest to klucz mo­gą­cy otwo­rzyć im drzwi, któ­re jesz­cze pięć­dzie­siąt lat te­mu po­zo­sta­wa­ły za­mknię­te. U An­tyl­czy­ków bę­dą­cych przed­mio­tem na­sze­go opi­su ob­ser­wu­je­my skłon­ność do ję­zy­ko­wych sub­tel­no­ści i wy­szu­ka­nia – w ten spo­sób utwier­dza­ją sa­mych sie­bie w po­czu­ciu przy­na­leż­no­ści do kul­tu­ry14. Jak już po­wie­dzie­li­śmy, mów­ców z An­ty­li ce­chu­je si­ła eks­pre­sji zdol­na ode­brać mo­wę Eu­ro­pej­czy­kom. Przy­po­mi­nam so­bie zna­czą­ce zda­rze­nie: pod­czas kam­pa­nii wy­bor­czej w 1945 ro­ku kan­dy­dat na po­sła, Aimé Césa­ire, prze­ma­wiał w szko­le dla chłop­ców w Fort-de-Fran­ce przed licz­nie zgro­ma­dzo­ną pu­blicz­no­ścią. W trak­cie wy­kła­du ja­kaś ko­bie­ta ze­mdla­ła. Na­za­jutrz, ko­le­ga, któ­ry opo­wia­dał mi o tym, sko­men­to­wał to (po kre­ol­sku): „Je­go fran­cu­ski był tak go­rą­cy, że ko­bie­ta wpa­dła w trans”. Moc ję­zy­ka!

Kil­ka in­nych fak­tów za­słu­gu­je na na­szą uwa­gę: na przy­kład pan Char­les-An­dré Ju­lien przed­sta­wia­ją­cy Aimé Césa­ire’a: „Czar­ny po­eta z uni­wer­sy­tec­kim ty­tu­łem agréga­tion…” czy też, po pro­stu, okre­śle­nie „wiel­ki czar­ny po­eta”.

Jest w tych utar­tych zda­niach, któ­re wy­da­ją się zga­dzać ze zdro­wym roz­sąd­kiem – w koń­cu Aimé Cé­sa­ire jest czar­ny i jest po­etą – pe­wien ukry­ty niu­ans, wę­zeł, któ­ry nie ustę­pu­je. Nie mam po­ję­cia, kim jest Je­an Paul­han, wiem je­dy­nie, że pi­sze in­te­re­su­ją­ce książ­ki; nie mam po­ję­cia, w ja­kim wie­ku jest Ro­ger Ca­il­lo­is, znam bo­wiem wy­łącz­nie te prze­ja­wy je­go eg­zy­sten­cji, któ­re roz­bły­sku­ją od cza­su do cza­su na fir­ma­men­cie. I pro­szę nie po­dej­rze­wać nas o nad­wraż­li­wość; chce­my tyl­ko po­wie­dzieć, że nie ma po­wo­du, by pan Bre­ton mó­wił o Césa­irze: „To Czar­ny, któ­ry wła­da ję­zy­kiem fran­cu­skim tak, jak nie wła­da nim dzi­siaj ża­den Bia­ły”15.Przy­pi­sy

1. Czar­ny a ję­zyk

11 „Y a bon Ba­na­nia” – slo­gan na opa­ko­wa­niu na­po­ju cze­ko­la­do­we­go mar­ki Ba­na­nia, któ­ry to­wa­rzy­szył ry­sun­ko­wi uśmiech­nię­te­go strzel­ca se­ne­gal­skie­go w fe­zie. „Y a bon” to nie­po­praw­ne po fran­cu­sku wy­ra­że­nie: „To jest do­bre”, przy­pi­sy­wa­ne Se­ne­gal­czy­kom. Dla Frant­za Fa­no­na ka­ry­ka­tu­ra Czar­ne­go i slo­gan stresz­cza­ją wszyst­kie ra­si­stow­skie ste­reo­ty­py i są sym­bo­lem ko­lo­nia­li­zmu – przyp. tłum.

12 „Po­zna­łem Mu­rzy­nów na wy­dzia­le me­dy­cy­ny… Krót­ko mó­wiąc, roz­cza­ro­wa­li mnie; ze wzglę­du na ko­lor ich skó­ry po­win­ni dać nam oka­zję do by­cia uczyn­ny­mi, szla­chet­ny­mi czy po­moc­ny­mi w na­uce. Lecz nie spro­sta­li te­mu za­da­niu, nie za­spo­ko­ili na­szej do­brej wo­li. Zo­sta­li­śmy z ca­łą na­szą ckli­wą czu­ło­ścią i z na­szą prze­myśl­ną tro­ską. Nie mie­li­śmy Mu­rzy­nów do lu­bie­nia, ale też nie by­ło za co ich nie­na­wi­dzić; wa­ży­li mniej wię­cej ty­le sa­mo co my na wa­dze co­dzien­nych obo­wiąz­ków i drob­nych oszustw” (Mi­chel Sa­lo­mon, D’un ju­if à des nègres, „Présen­ce afri­ca­ine”, nr 5, paź­dzier­nik 1949, s. 776).

13 Spo­sób okre­śla­nia in­nych ogól­nie, a w szcze­gól­no­ści Eu­ro­pej­czy­ków.

14 Weź­my, na przy­kład, nie­wia­ry­god­ną licz­bę aneg­dot, ja­kie opo­wia­da się o kan­dy­da­tach przy oka­zji wy­bo­rów do par­la­men­tu. Obrzy­dli­wy bru­ko­wiec „Ca­nard décha­îné” tak dłu­go wkła­dał w usta pa­na B… okrop­ne kre­oli­zmy, aż przy­kle­iły się do nie­go na za­wsze. Na An­ty­lach wa­li się jak obu­chem stwier­dze­niem: „Nie po­tra­fi mó­wić po fran­cu­sku”.

15 Wstęp do: Ca­hier d’un re­to­ur au pays na­tal, Bor­das, 1947, s. 14.