Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka - ebook

PRZEDMOWA

Zbytek potraw chorobą przypłacić trzeba.

Gamius (1702 r.)

Rozwój nauk o żywieniu człowieka zdrowego i chorego jest bardzo dynamiczny, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach. Na przełomie dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku nastąpiły liczne zmiany w poglądach na rolę żywienia w leczeniu różnych chorób.

Obecnie dąży się do upowszechnienia edukacji żywieniowej zarówno ludzi zdrowych, jak i chorych. Ważną rolę odgrywa poradnictwo żywieniowe w chorobach metabolicznych. Książka ta, będąca zarazem podręcznikiem, jest adresowana do dietetyków, żywieniowców, studentów uczących się na uczelniach, studiujących na kierunku Dietetyka oraz innych osób zainteresowanych prawidłowym żywieniem i dietetyką.

W opracowaniu książki wykorzystano wieloletnie doświadczenie autorki, nabyte podczas pracy nauczycielskiej na Wydziale Dietetyki Medycznego Studium Zawodowego w Krakowie oraz Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Bardzo pomocne w przygotowaniu pozycji były publikacje ówczesnego Instytutu Żywności i Żywienia, obecnie Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH, Wydawnictwa Medycyny Praktycznej oraz standardy i materiały dotyczące żywienia, prezentowane podczas różnych konferencji organizowanych przez instytucje i towarzystwa naukowe.

„Dietetyka – żywienie zdrowego i chorego człowieka” składa się z czterech części.

1. Podstawy żywienia człowieka z elementami biochemii.

2. Klasyfikacja i charakterystyka diet.

3. Żywienie w wybranych chorobach.

4. Żywienie dzieci zdrowych i chorych.

W opracowaniu książki korzystano z najnowszych publikacji z zakresu żywienia człowieka. W obecnym wydaniu przedstawiono zalecenia dotyczące żywienia w różnych chorobach, uwzględniono najnowsze „Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie”, wydane przez NIZP-PZH w 2020 r., podano aktualnie produkowane i zalecane preparaty do leczenia żywieniowego enteralnego i parenteralnego oraz środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego stosowane w żywieniu niemowląt i dzieci. Wskazówki żywieniowe dla chorych na cukrzycę, a także w innych chorobach opracowano według najnowszych wytycznych.

Wartość odżywczą wszystkich diet obliczono na podstawie „Tabeli składu i wartości odżywczej żywności”, autorstwa Kunachowicz H. i wsp., Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017. Zalecenia żywienia niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym oraz wytyczne żywienia w różnych chorobach przedstawiono, bazując na najnowszych zaleceniach Instytutu Matki i Dziecka, Kliniki Pediatrii WUM, Instytutu „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”, Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego w Krakowie, Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii Dziecięcej, Hepatologii i Żywienia Dzieci oraz ESPGHAN. W podręczniku uwzględniono dostępne na rynku preparaty do żywienia niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym.

Bardzo dziękujemy Panu prof. dr. hab. med. Bruno Szczygłowi, Panu prof. dr. hab. med. Mikołajowi Spodarykowi i Pani dr n. med. Elżbiecie Gabrowskiej za cenne uwagi, które zostały wykorzystane w opracowaniu obecnego wydania książki. Koleżankom, wieloletnim nauczycielkom kształcącym dietetyków, mgr Danucie Suchorowskiej i mgr Marii Kret, dziękujemy za sugestie opracowania nowych zagadnień, mgr Bożenie Nawój za udostępnienie wielu materiałów źródłowych. Rodzinie dziękujemy za cierpliwość, zrozumienie i atmosferę stworzoną nam do pracy nad podręcznikiem.

Nowe wydanie książki „Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka” opracowano na podstawie poprzedniego wydania, w którym współautorem była mgr Anna Rudnicka, wieloletnia nauczycielka pierwszej krakowskiej szkoły kształcącej młodzież w zawodzie dietetyka. Pani Anna Rudnicka była założycielką Polskiego Towarzystwa Dietetyki (1986 r.) i długoletnim prezesem Zarządu Głównego PTD. Była Osobą w pełni oddaną sprawom zawodowym dietetyków, o czym pamiętamy.

Pragniemy, aby nowe wydanie książki odegrało ważną rolę w kształceniu dietetyków i popularyzowaniu wiedzy o nowoczesnych zasadach żywienia człowieka zdrowego i chorego.

Autorzy

Rodzinie: Ryszardowi, Robertowi,
Barbarze, Joannie, Michałowi,
Piotrowi, Bartoszowi
i wszystkim Dietetykom.Słowo wstępne

Profesora Brunona Szczygła

Pierwsze wydanie podręcznika ukazało się w roku 2000 pod redakcją mgr Heleny Ciborowskiej i mgr Anny Rudnickiej, założyciela i pierwszego prezesa Polskiego Towarzystwa Dietetyki, i zbiegło się z wprowadzeniem w Polsce studiów wyższych na ustanowionym właśnie kierunku „Dietetyka”. Od dwudziestu lat studia na tym kierunku są w Polsce prowadzone w 10 uniwersytetach medycznych i w 5 wyższych uczelniach rolniczych. Wypuszczają rocznie ponad 700 magistrów będących specjalistami w dziedzinie żywienia człowieka, którzy zarówno w okresie studiów, jak i w pracy zawodowej korzystają z omawianego podręcznika.

Obecne 5. wydanie stanowi rozszerzoną i uaktualnioną wersję wydania czwartego, zawiera zgodne ze współczesnym stanem wiedzy informacje dotyczące:

– naukowych podstaw żywienia człowieka, z uwzględnieniem makro- i mikroskładników odżywczych, norm żywienia i rodzajów diet,

– żywienia w najczęstszych chorobach układu pokarmowego, moczowego, krążenia, neurologicznych, metabolicznych, nowotworach i zakażeniach układu pokarmowego,

– żywienia klinicznego wspomagającego leczenie farmakologiczne i/lub chirurgiczne,

– szeroko omówionego żywienia dzieci zdrowych i chorych, któremu poświęcono ponad 200 stron.

W ostatnich latach dokonuje się bardzo szybki postęp w dziedzinie wiedzy na temat wpływu żywienia na zapobieganie i leczenie chorób, a jak wskazują dane publikowane przez WHO, aż 60% zgonów na świecie ma bezpośredni związek z nieprawidłowym odżywianiem i stylem życia. Niestety, wiedza na temat zdrowego żywienia i stylu życia, mimo rosnącego zainteresowania, jest ciągle niedostateczna i tylko w niewielkim stopniu wpływa na ogólny poziom zdrowia społeczeństwa. Ten obszerny i nowoczesny podręcznik z pewnością będzie dobrym materiałem dydaktycznym w kształceniu studentów medycyny, pielęgniarstwa i dietetyki oraz podnoszeniu poziomu wiedzy w tym zakresie wśród zwykłych polskich rodzin.

Bardzo popieram wydanie kolejnej unowocześnionej wersji tego podręcznika przez PZWL, który ma ogromne zasługi w zakresie szerzenia wiedzy związanej z naukami medycznymi w Polsce.

prof. dr hab. n. med. Bruno SzczygiełSłowo wstępne

Profesora Mikołaja Spodaryka

„Współczesny Sokratesa i wszystkich znakomitości wieku Periklesa, Hippokrates (z Kos), pierwszy położył podstawy dla dyjetetyki chorych, i w księgach swych zostawił nam dwa rozdziały, które przez wieki całe, służyły lekarzom za przewodnika, przy użyciu środków hygijenicznych do leczenia chorób. …w księdze zatytułowanej: Sposób żywienia w chorobach Hippokrates … obszernie przechodzi różne pokarmy, mówi o korzyściach i niekorzyściach wina i uważa wino białe za wyborny środek moczopędny. Według niego, czosnek jest środkiem pobudzającym i moczopędnym, ser rozgrzewającym, soczewica ściągającym. Co do mięs: wieprzowe surowe jest szkodliwe i przedewszystkiem radzi je jeść na zimno. Chleb źle wypieczony sprowadza wzdęcie; za gorący, bywa trudno trawionym.

Człowiek utraca codziennie pewną ilość azotu, węgla, wody i soli; utraty te codzienne, będące wynikiem rozmaitych czynności odżywczych, powinny znaleźć w żywieniu dostateczne wyrównanie; inaczej człowiek niknie, słabnie i ginie.”

HIGIJENA ŻYWIENIA

przez Dra DUJARDIN-BEAMETZA

ODCZYTY Z TERAPII W SZPITALU COCHIN 1885 – 1888

KRAKÓW, Wydawnictwo dzieł lekarskich polskich 1888.

„…Pod nazwą dieta pojmujemy powściąganie się od pewnych pokarmów, które nie odpowiadają stanowi zdrowia osób względnie zdrowych, lub chorych.

Diety bywają rozmaitego rodzaju, właściwe zaś ile jest potraw, tyle mogłoby być diet, gdyż to, co dozwolone jednemu, może być wzbronione drugiemu. Co do chorych, to rozróżniamy dwie diety: ścisłą: rosół, kleik, mleko i jakiś napój i nieścisłą, która dozwala przyjmować już pewne pokarmy.

Dieta w leczeniu chorób odgrywa bardzo ważną rolę, może jeszcze ważniejszą, aniżeli przyjmowanie lekarstw. Dieta jadnakże powinna być stosowaną według indywidualności osoby dotkniętej zapaleniem. Podobnie, jak upusty krwi działają dodatnio u osób krwistych, dotkniętych zapaleniem, a u niedokrwistych byłyby wprost szkodliwe, podobnież rzecz się ma z dietą”.

ENCYKLOPEDIA ILUSTROWANA MEDYCYNY I HYGIENY POPULARNEJ

według Dra Pawła Bonami

WARSZAWA, MAURYCY ORGELBRAND, 1890.

Przytoczone cytaty ze starych podręczników medycznych, choć napisane archaicznym językiem, są w założeniu aktualne, wskazują na zainteresowanie ówczesnych lekarzy żywieniem i rolą odpowiedniej diety w leczeniu chorób. Dietetyka była wtedy i jest nadal nauką o żywieniu człowieka. Dostarczając niezbędnych informacji do opracowywania zasad zdrowego odżywiania się, kreuje prozdrowotny model życia, jest także dyscypliną kliniczną, rozwiązującą problemy żywienia chorych. Dietetyka staje się obecna we wszystkich aspektach życia.

Zainteresowanie tą dyscypliną nauk medycznych jest – jak się wydaje – powszechne. Z jednej strony to dobrze, ponieważ w znacznym stopniu przyczynia się do promocji zdrowego stylu życia, a przez to do obniżenia ryzyka zachorowania na chorobę cywilizacyjną. Druga strona tego zainteresowania to niestety cienie – ponieważ sprzyjają ekspansji pseudowiedzy, nieuczciwości i braku rozumienia istoty dietetyki. Brak rzetelności, moda na odmienność przy braku kompetencji osób zachwalających „cudowne przepisy” spycha dietetykę do poziomu „wiedzy obiegowej”, a w konsekwencji na manowce medycyny.

Internet czy fora społecznościowe, uznawane aktualnie za skarbnicę wiedzy, wykorzystują często „modę na zdrowie”, podając recepty i modele żywienia „na płaski brzuch”, „silne ramiona”, „zdrowe kości i zęby”, „odtrucie i oczyszczenie organizmu”, a także na „redukcję masy ciała – bez wysiłku i wyrzeczeń”, „bramkostrzelność” i „ochronę przed starością”. Do stosowania różnych diet, także „tych leczniczych”, używania witamin i suplementów zachęca prasa kolorowa, reklamy w mediach i niezliczone rzesze celebrytów czy gwiazd scen i boisk. Ta dawka „informacji” legitymizowana jest często przez nieistniejące osoby z nieistniejącym tytułem „specjalista żywieniowiec”. Niestety, brak kontroli merytorycznej nad treściami ogłoszeń czy wygłaszanymi opiniami sprawia, że zalewani jesteśmy informacjami, przepisami i zaleceniami, które przypisywane są dietetykom. Efektem jest promocja nieprawdziwych, a bywa, że szkodliwych zaleceń wygłaszanych przez osoby „interesujące się żywieniem”, których kompetencje nie mają nic wspólnego z dietetyką jako dyscypliną kliniczną.

Dietetyka powinna z definicji koncentrować się na zagadnieniach żywienia człowieka zdrowego i chorego, ocenie stanu odżywienia, a także zapobieganiu chorobom zależnym od żywienia. Jeżeli obszar naukowego zainteresowania dietetyków rozszerzymy o analizy wzajemnego wpływu farmakoterapii i żywienia czy biochemicznych podstaw żywienia człowieka – otrzymamy odpowiedź, czym jest dietetyka i jakie kompetencje opisują zawód dietetyka.

Aktualne wydanie podręcznika DIETETYKA. ŻYWIENIE ZDROWEGO I CHOREGO CZŁOWIEKA, autorstwa mgr Heleny Ciborowskiej, jest praktycznym wypełnieniem definicji współczesnej dietetyki. Zasygnalizowane i omówione w zarysie zagadnienia z pogranicza dietetyki i leczenia żywieniowego uzupełniają wiedzę dotyczącą szerokich aspektów żywienia człowieka. Osobnym zagadnieniem jest żywienie ludzi ze zdiagnozowaną niewydolnością przewodu pokarmowego. Autorka, będąc wieloletnim nauczycielem pokoleń dietetyków i wykładowcą kierunku Dietetyka w Krakowskiej Akademii, doskonale wie, jaka wiedza jest potrzebna profesjonalnemu dietetykowi.

W obecnym wydaniu dokonano uaktualnienia wartości odżywczych wszystkich przedstawianych diet, z uwzględnieniem najnowszych zaleceń Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH oraz Instytutu Matki i Dziecka, co stanowi o wartości wydawnictwaniniejszej książki. Podręcznik mgr Heleny Ciborowskiej jest od lat wyznacznikiem jakości kształcenia dietetyków i staje się wzorcem dla edukacyjnych publikacji z zakresu żywienia człowieka. Należy mieć nadzieję, że kształcenie dietetyków na wyznaczonym przez Autorkę poziomie stanie się podstawą rzetelnego poradnictwa dietetycznego i pozwoli na skuteczne rugowanie pseudodietetyki zalecanej przez pseudodietetyków.

dr hab. n. med. Mikołaj Spodaryk, prof. KAAFM

Ordynator Oddziału Leczenia Żywieniowego

Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego w KrakowieSłowo wstępne

Doktor Elżbiety Gabrowskiej

Przedstawiona do recenzji książka jest już piątym uaktualnionym wydaniem podręcznika pod tym samym tytułem. Prezentowane w nim treści, tak jak poprzednio, podzielone zostały na cztery zasadnicze części w uzasadnionej merytorycznie kolejności.

Pierwsza z nich obejmuje podstawy żywienia człowieka z elementami biochemii, w której omówiono procesy zachodzące w zdrowym organizmie: procesy energetyczne, gospodarkę wodną, trawienie oraz wchłanianie składników pokarmowych i odżywczych, a także rekomendowane normy spożycia. Pierwsza część monografii zawiera również treści związane z planowaniem posiłków, żywnością funkcjonalną i genetycznie modyfikowaną oraz regulacje prawne związane z bezpieczeństwem, jakością i higieną żywienia.

Część druga jest omówieniem klasyfikacji diet, począwszy od diety podstawowej przeznaczonej dla osób z prawidłową funkcją przewodu pokarmowego po diety terapeutyczne, rekomendowane osobom chorym z różnymi problemami klinicznymi.

Kolejny rozdział poświęcony jest omówieniu zasad żywienia ludzi chorych. Scharakteryzowano w nim żywienie w chorobach przewodu pokarmowego i po zabiegach chirurgicznych. Zwrócono także uwagę na leczenie żywieniowe, podając ogólne informacje dotyczące dojelitowego i pozajelitowego sposobu odżywiania jako alternatywę dla pacjentów, którzy nie mogą, nie powinni odżywiać się w sposób tradycyjny lub z powodu niewydolności przewodu pokarmowego wymagają podania składników odżywczych drogą dożylną. Zawarte informacje dotyczące tej specyficznej formy leczenia zostały zredagowane w sposób bardzo czytelny. Co ważne, podkreślają znaczenie leczenia żywieniowego i przedstawiają w systematyczny sposób zagadnienia wykraczające poza obszar typowych zainteresowań profesjonalnego dietetyka. Zaproponowany przez Panią Helenę Ciborowską zakres informacji staje się istotnym elementem kształcenia dietetyków, którzy zostają przygotowani jako partnerzy dla specjalistów lekarzy w prowadzeniu dożylnej interwencji żywieniowej. W tej części opracowania obszernie opisano także zasady postępowania dietetycznego w chorobach układu moczowego, układu krążenia, chorobach nowotworowych, neurologicznych, zaburzeniach metabolicznych, a także zakażeniach i zatruciach pokarmowych.

Ze względu na specyfikę pacjentów pediatrycznych i mnogość problemów klinicznych, zagadnienia związane z żywieniem dzieci omówiono szczegółowo w odrębnej części monografii – rozdziale czwartym. Autorka najpierw charakteryzuje potrzeby żywieniowe i rozwój dzieci zdrowych, a następnie przechodzi do zagadnień związanych z etiopatogenezą, leczeniem i postępowaniem dietetycznym w typowych, ale także złożonych problemach klinicznych u dzieci.

Niewątpliwym atutem tej książki, podobnie jak jej poprzednich wydań, jest przejrzystość, kompletność i rzetelny sposób przekazywanych treści. Zamieszczone przez Autorkę przykłady planowanych jadłospisów w różnych jednostkach chorobowych mają charakter metodyczny. Zatem każdy, kto próbuje swoich sił w planowaniu diet indywidualnych, uczy się ustalania założeń diety i modyfikowania norm żywienia w chorobie. Po przestudiowaniu zawartych w tej części merytorycznych treści można uzyskać niezbędną wiedzą pozwalającą ustalić modelową rację pokarmową i wykorzystać ją w planowaniu jadłospisów. Ponadto mnogość zamieszczonych w monografii i ocenionych teoretycznie jadłospisów stwarza duże możliwości edukacyjne i odtwórcze młodym pokoleniom dietetyków, pracownikom ochrony zdrowia, nauczycielom, a także pacjentom i opiekunom chorych dzieci.

„Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka” jest nie tylko doskonałym kompendium wiedzy z zakresu żywienia człowieka zdrowego i chorego opartym na najnowszych zaleceniach, lecz także źródłem wyjaśnień i uzasadnień charakteru i składu diet zalecanych konkretnym pacjentom. Rozumienie złożonych problemów klinicznych dodaje pewności siebie osobom pracującym z chorymi i podnosi jakość edukacji żywieniowej społeczeństwa.

Kompletność, dokładność i jej praktyczny charakter czyni tę pozycję wyjątkową na rynku wydawniczym. Nic więc dziwnego, że jest najpopularniejszym podręcznikiem z tego zakresu kupowanym przez studentów kierunków medycznych, dietetyków, nauczycieli i pacjentów.

Jako wieloletni praktyk dietetyk i nauczyciel korzystający z podręcznika –

pięknie dziękuję Autorce za tę książkę!

dr n. med. Elżbieta Gabrowska

Oddział Leczenia Żywieniowego, Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie;

Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, kierunek Dietetyka, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza ModrzewskiegoWYKAZ SKRÓTÓW

AAAAI (American Academy of Allergy, Asthma & Immunology) – Amerykańska Akademia Alergii, Astmy i Immunologii

AA, ARA – kwas arachidonowy (C20:4 n-6)

AAP (American Academy of Pediatrics) – Amerykańska Akademia Pediatrii

ABA (American Burn Association) – Amerykańskie Stowarzyszenie Oparzeń

ACTH (adrenocorticotropic hormone) – hormon adrenokortykotropowy

ADA (American Diabetes Association) – Amerykańskie Stowarzyszenie Dietetyczne

ADO – Automatyczna Dializa Otrzewnowa

ADP – adenozynodifosforan

AI (Adequate Intake) – poziom wystarczającego spożycia

AIAT, ALAT, ALT – aminotransferaza alaninowa

AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) – zespół nabytego niedoboru (upośledzenia) odporności

ALA (α-linolenic acid) – kwas α-linolenowy (C18:3 n-3)

AMP – adenozyno-5’-monofosforan

anty-TG2 – przeciwciała przeciw transglutaminazie typu 2

AR – tzw. mieszanki antyrefluksowe, przeciw ulewaniom

ASN – asparagina

AspAT, AST – aminotransferaza asparaginianowa

ATP (adenosine triphosphate) – adenozyno-5’-trifosforan

AZT – autoimmunologiczne zapalenie trzustki

BCAA (branched-chain amino acid) – aminokwasy o rozgałęzionym łańcuchu bocznym

BEE (basal energy expenditure) – podstawowy wydatek energetyczny; podstawowa przemiana materii

BH4 – enzym tetrahydrobiopteryna

BIA (bioelectrical impedance analysis) – bioelektryczna impedancja (analiza składu ciała)

BMI (Body Mass Index) – wskaźnik względnej masy ciała

BMR (basal metabolic rate) – podstawowa przemiana materii

BV (Biological Value) – współczynnik wartości biologicznej białka

c-AMP – nukleotyd cykliczny adenozyno-3’,5’-monofosforan

CD4+ – limfocyt T

CDS (clinical dehydration scale) – kliniczna skala oceny odwodnienia

CF (cystic fibrosis) – mukowiscydoza

CFRD (Cystis Fibrosis-Related Diabetes) – cukrzyca u osób z mukowiscydozą

CFTR (cystic fibrosis transmembrane conductance regulator) – błonowy regulator przewodnictwa (białko tworzące kanał chlorkowy w błonie komórkowej)

ChSN – choroby sercowo-naczyniowe

CLA (conjugated linoleic acid) – skoniugowane dieny kwasu linolowego

CLL – całkowita liczba limfocytów

CMV – cytomegalowirus

CoA (coenzyme A) – koenzym A

CPM – całkowita przemiana materii

CRP (C-reactive protein) – białko C-reaktywne

CS (Chemical Score) – wskaźnik aminokwasu ograniczającego

CSII (continuous subcutaneous insulin infusion) – insulinoterapia metodą ciągłego podskórnego wlewu insuliny

CT – ciśnienie tętnicze

CUN – centralny układ nerwowy

CVD (Cardiovascular Disease) – choroby układu sercowo-naczyniowego

Da – Dalton (jednostka masy atomowej)

DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) – dieta w leczeniu i zapobieganiu nadciśnienia tętniczego krwi

DEXA, DXA (Dual-energy X-ray absorptiometry) – desyntometria (dwuwiązkowa absorpcjometria promieniowania X)

DFE (Dietary Folate Equivalent) – równoważnik folianów

DGLA (dihomo-gamma-linolenic acid) – kwas dihomogammalinolenowy (C20:3 n-6)

DHA (docosahexaenoic acid) – kwas dokozaheksaenowy (C22:6 n-3)

DNA (deoxyribonucleic acid) – kwas deoksyrybonukleinowy

DO – dializa otrzewnowa

DPA (docosapentaenoic acid) – kwas dokozapentaenowy (C22:5 n-3)

DPG – deamidowany peptyd gliadyny

DPN – doustne płyny nawadniające

DPP-4 – inhibitor dipeptydylopeptydazy 4

DXA (Dual-energy X-ray absorptiometry) – podwójna absorpcjometria

EAACI (European Academy of Allergy and Clinical Immunology) – Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej

EAR (Estimated Average Requirement) – średnie zapotrzebowanie dla grupy

EEG – elektroencefalografia

EER (Estimated Energy Requirement) – szacunkowe zapotrzebowanie na energię

EFA (essential fatty acids) – niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT)

EFAD – Europejska Federacja Towarzystw Dietetycznych

EFSA (European Food Safety Authority) – Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności

EKG – elektrokardiografia

EMG – elektromiografia

EN (enteral nutrition) – żywienie dojelitowe enteralne

EPA (eicosapentaenoic acid) – kwas ikozapentaenowy (C20:5 n-3)

ERAS (Enhanced Recovery After Surgery) – protokół kompleksowej opieki okołooperacyjnej

ESC (European Society of Cardiology) – Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne

ESH (European Society of Hypertension) – Europejskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego

ESPEN (European Society for Clinical Nutrition and Metabolism) – Europejskie Towarzystwo Żywienia Klinicznego i Metabolizmu

ESPGHAN – Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci

FAD (flavin adenine dinucleotide) – dinukleotyd flawinoadeninowy

FAO (Food and Agriculture Organization) – Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa

FENS (Federation of European Nutrition Societies) – Federacja Europejskich Towarzystw Żywieniowych

FIT (functional intensive insulin therapy) – funkcjonalna intensywna insulinoterapia

FMN (flavin mononucleotide) – mononukleotyd flawinowy

FOS – fruktooligosacharydy

GABA (gamma-aminobutyric acid) – kwas gamma-aminomasłowy

GB (Gastric Banding) – opasanie żołądka

GDM (Gestational Diabetes Mellitus) – cukrzyca ciążowa

GDP – guanozynodifosforan

GERD (GastroEsophageal Reflux Disease) – refluks żołądkowo-przełykowy

GFR (glomerular filtration rate) – współczynnik filtracji kłębuszkowej (przesączania kłębuszkowego)

GGTP – gamma-glutamylotransferaza

GHP (Good Hygienic Practice) – dobra praktyka higieniczna

GIP – glukozozależny peptyd insulinotropowy

GLA – kwas γ-linolenowy (C18:3 n-6)

GLP-1 – glukagonopodobny peptyd 1

GLs – glukozynolany

GMO (genetically modified organisms) – organizmy modyfikowane genetycznie

GMP – guanozynomonofosforan

GMP (Good Manufacturing Practice) – dobra praktyka produkcyjna

GOS – galaktooligosacharydy

GS (Gastric Sleeve) – rękawowa resekcja żołądka

GTP – guanozynotrifosforan

GUS – Główny Urząd Statystyczny

HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Point System) – System Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli

HAV (Hepatitis A Virus) – wirus zapalenia wątroby typu A

HbA1c – hemoglobina glikowana

HBV (Hepatitis B Virus) – wirus zapalenia wątroby typu B

HCV (Hepatitis C Virus) – wirus zapalenia wątroby typu C

HD – hemodializa

HDAC – deacetylazy histonowe (enzymy)

HDL (high density lipoprotein) – lipoproteina o dużej gęstości

HIV (human immunodeficiency virus) – ludzki wirus nabytego niedoboru odporności

HRV (human rotavirus) – rotawirus

IADPSG (International Association of the Diabetes and Pregnancy Study Groups) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Grup Badań nad Cukrzycą i Ciążą)

IBS (irritable bowel syndrome) – zespół jelita drażliwego (ZJD)

ICDA (International Confederation of Dietetic Associations) – Międzynarodowy Komitet Towarzystw Dietetycznych

ICZE – indywidualne całkowite zapotrzebowanie energetyczne

IDL (intermediate density lipoprotein) – lipoproteina o pośredniej gęstości

IFG (impaired fasting glucose) – nieprawidłowa glikemia na czczo

IG – indeks glikemiczny

IGT (impaired glucose tolerance) – nieprawidłowa tolerancja glukozy

i.m. – podane domięśniowo

INQ (Index Nutritional Quality) – Wskaźnik Jakości Żywieniowej

IPP – inhibitor pompy protonowej

IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry) – Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej

IŻŻ – Instytut Żywności i Żywienia

JNKT – jednonienasycone kwasy tłuszczowe

KDIGO (Kidney Disease Improving Global Outcome) – międzynarodowa organizacja non-profit, która na podstawie dowodów naukowych opracowuje i wdraża wytyczne dotyczące praktyki klinicznej w chorobach nerek

KDOQI (Kidney Disease Outcomes Quality Initiative) – Inicjatywa poświęcona badaniu skutków choroby nerek

KT – kwasy tłuszczowe

LA (Linoleic Acid) – kwas linolowy (18:2 n-6)

LADA (Latent Autoimmune Diabetes in Adults) – cukrzyca typu 1 o podłożu autoimmunologicznym

LC PUFA (long chain polyunsaturated fatty acids) – długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe

LCT (long chain triglycerides) – długołańcuchowe kwasy tłuszczowe

LDL (low density lipoprotein) – lipoproteina o małej gęstości

LDL-C (low-density lipoprotein-cholesterol) – cholesterol frakcji LDL

L-DOPA (levodopa) – lewodopa

LGG (Lactobacillus GG) – probiotyczna bakteria

LNAA (large neutral amino acids) – duże obojętne aminokwasy

Lp(a) – lipoproteina (a)

ŁG – ładunek glikemiczny

MAD (modified Atkins diet) – zmodyfikowana dieta Atkinsa (odmiana diety ketogennej)

mc. – masa ciała

MCT (medium chain triglycerides) – triglicerydy średniołańcuchowe

MNA (Mini Nutritional Assessment) – Skrócona Ocena Stanu Odżywienia

MODY (Maturity Onset Diabetes of the Young) – cukrzyca monogenowa, występująca u osób młodych

MRI (magnetic resonance imaging) – rezonans magnetyczny

mRNA (messenger RNA) – informacyjny kwas rybonukleinowy

MSG – wzmacniacz smaku

MS/MS – metoda tandemowej spektrometrii mas

MUFA (monounsaturated fatty acids) – jednonienasycone kwasy tłuszczowe (JNKT)

NAD+ (nicotinamide adenine dinucleotide) – dinukleotyd nikotynamidoadeninowy

NADH – uwodorowany dinukleotyd nikotynamidoadeninowy

NADP+ (nicotinamide adenine dinucleotide phosphate) – fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego

NADPH – uwodorowany fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego

NASPGHAN (North American Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition) – Północnoamerykańskie Towarzystwo Gastroenterologii Dziecięcej, Hepatologii i Żywienia

NATPOL – Ogólnopolskie Badanie Rozpowszechnienia Czynników Ryzyka Chorób Układu Krążenia

NFK (National Kidney Foundation’s) – Amerykańska Narodowa Fundacja Nefrologiczna

NGT (normal glucose tolerance) – prawidłowa tolerancja glukozy

NIZP-PZH – Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny

NKT – nienasycone kwasy tłuszczowe

NLPZ – niesteroidowe leki przeciwzapalne

nmc. – należna masa ciała

NNG – nieceliakalna nadwrażliwość na gluten

NNKT – niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe

NOS – syntaza tlenku azotu

NPH (Neutral Protamin Hagedorn) – insulina izofanowa

NPU (Net Protein Utilization) – współczynnik wykorzystania białka netto

NPZ – Narodowy Program Zdrowia

NRS (Nutritional Risk Screening) – Ocena Ryzyka Niedożywienia

NT – nadciśnienie tętnicze

OAGB (Mini Gastric Bypass) – minibypass żołądka

OGTT (oral glucose tolerance test) – doustny test obciążenia glukozą (tolerancji glukozy)

ONS (Oral Nutritional Supplements) – doustne suplementy pokarmowe

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

OUN – ośrodkowy układ nerwowy

OZT – ostre zapalenie trzustki

PAH (phenylalanine hydroxylase) – hydroksylaza fenyloalaninowa

PAL (Physical Activity Level) – poziom aktywności fizycznej

PAN – Polska Akademia Nauk

PChN – przewlekła choroba nerek

PD (Parkinson’s disease) – choroba Parkinsona

PEG (percutaneous endoscopic gastrostomy) – przezskórna endoskopowa gastrostomia

PEJ – przezskórna endoskopowa jejunostomia

PER (Protein Efficiency Ratio) – współczynnik wydajności wzrostowej

PFPChUK – Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia

PGAL – aldehyd 3-fosfoglicerynowy

PGDM (Pregestational Diabetes Mellitus) – cukrzyca przedciążowa

Phe – fenyloalanina

PKU – fenyloketonuria

PNN – przewlekła niewydolność nerek

p.o. – podane doustnie

POL-HEALTH – Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej

PPM – podstawowa przemiana materii

PSM – pochodne sulfonylomocznika

PTGHiŻDz – Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci

PTDL – Polskie Towarzystwo Diagnostyki Laboratoryjnej

PTH (parathyroid hormone) – parathormon

PTK – Polskie Towarzystwo Kardiologiczne

PTNT – Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego

PUFA (polyunsaturated fatty acids) – wielonienasycone kwasy tłuszczowe

PZT – przewlekłe zapalenie trzustki

PZW – przewlekłe zapalenie wątroby

RCT – rozkurczowe ciśnienie tętnicze

RDA (Recommended Dietary Allowance) – zalecane dzienne spożycie

RE (retinol equivalent) – równoważnik retinolu

RI (Reference Intake ranges for macronutrients) – referencyjne spożycie (referencyjne zakresy spożycia makroskładników)

RNA (ribonucleic acid) – kwas rybonukleinowy

rRNA (ribosomal RNA) – rybosomalny kwas rybonukleinowy

RTF (ready to feed) – gotowy do spożycia

RYGB (Roux-en-Y Gastric Bypass) – bypass żołądka

rż. – rok życia

SAFA (saturated fatty acids) – nasycone kwasy tłuszczowe

SBS (short bowel syndrom) – zespół krótkiego jelita

SCFA (short chain fatty acids) – krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe

SCT – skurczowe ciśnienie tętnicze

SDDZP – swoiste, dynamiczne działanie pożywienia

SFA (saturated fatty acids) – nasycone kwasy tłuszczowe

SGA (Subjective Global Assessment) – Subiektywna Globalna Ocena Stanu Odżywienia

SGLT-1 – transporter glukozy

SGLT-2 (inhibitors of sodium-glucose-cotransporter) – kotransporter sodowo-glukozowy 2

SPM – spoczynkowa przemiana materii

TBSA (Total Body Surface Area) – całkowita powierzchnia ciała

TC (total cholesterol) – stężenie cholesterolu całkowitego

TC I, TC II – transkobalaminy, białka transportowe transportujące witaminę B₁₂ we krwi

TEE (total energy expenditure) – całkowity wydatek energetyczny

TFA (Trans Fatty Acids) – izomery trans kwasów tłuszczowych

TG (triglycerides) – triglicerdydy

TK – tomografia komputerowa

TPGS – postać witaminy E rozproszonej w wodzie

TPN (total parenteral nutrition) – całkowite żywienie pozajelitowe

TPO – peroksydaza tarczycowa

tRNA (transfer RNA) – transportujący kwas rybonukleinowy

TSH (thyroid-stimulating hormone) – hormon tyreotropowy

tTG – transglutaminaza tkankowa

T3cDM (type 3c diabetes mellitus) – cukrzyca typu 3c

UL (Tolerable Upper Intake Level) – górny tolerowany poziom spożycia

UNU (United Nations University) – Uniwersytet Narodów Zjednoczonych

uPCR (urine protein to creatinine ratio) – wskaźnik białko/kreatynina w moczu

USG – badanie ultrasonograficzne

UVB – promieniowanie ultrafioletowe typu B

VLDL (very low density lipoprotein) – lipoproteina o bardzo małej gęstości

WBT – wymiennik białkowo-tłuszczowy

WBz – wymiennik białkowy

WE – Wspólnota Europejska

WGO (World Gastroenterology Organization) – Światowa Organizacja Gastroenterologiczna

WHO (World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia

WHR (Waist to Hip Ratio) – stosunek talia-biodro określający typ sylwetki

WNKT – wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA)

WOBASZ – Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności

WT – wymiennik tłuszczowy

WW – wymiennik węglowodanowy

WWA – wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne

WZW – wirusowe zapalenie wątroby

ZJD – zespół jelita drażliwego

ZN – zespół nerczycowy

ZW – zapalenie wątroby