Dzienniki raka - ebook

Nota edytorska

Niniejszy zbiór przemyśleń, esejów, wpisów z dziennika i przemówień napisanych prozą ma charakter poetycki, miejscami eliptyczny, wynikający ze specyfiki pracy Audre Lorde: autorki-poetki. W związku ze specyfiką tego tekstu zachowujemy oryginalną pisownię wielkich i małych liter, co wydaje się w sposób oczywisty intencjonalne. Zachowujemy także oryginalny zapis w miejscach, w których brakuje znaków interpunkcyjnych, na przykład przecinków lub pauz dialogowych – być może zamierzeniem autorki było, aby czytelnik i czytelniczka odczuli te miejsca jako konglomeraty znaczeń. Zabieg ten pozwala również na zachowanie autentyczności i żywotności tekstu. Na taki krok zdecydował się oryginalny wydawca amerykański, na to decydujemy się i my w wydaniu polskim.RAK PIERSI NIE TYLKO JAKO METAFORA, CZYLI O BÓLU, UTRACIE, WSPÓLNOCIE I SILE

Przedmowa do polskiego wydania

_Moja praca trzymała mnie przy życiu w_ _minionym roku, praca i_ _miłość kobiet. Nie da się oddzielić jednego od drugiego._

_Jako kobiety nie możemy sobie pozwolić na odwracanie wzroku ani na traktowanie raka jako prywatnego, skrytego osobistego problemu._ _Wczesne wykrywanie i_ _wczesne leczenie są w_ _przypadku raka piersi kluczowe i_ _tylko one mogą te ponure statystyki przeżywalności poprawić. Aby jednak częstość wczesnego wykrywania i_ _wczesnego leczenia wzrosła, Amerykanki muszą uwolnić się od społecznych stereotypów dotyczących wyglądu na tyle, by zdać sobie sprawę, że utrata piersi_ _jest zdecydowanie lepsza niż utrata życia._

Audre Lorde, _Dzienniki raka_

_Dzienniki raka_ to drugi, po _Siostrze outsiderce_ (wyd. Czarna Owca, 2015), tom prozy Audre Lorde przetłumaczony na język polski. Ta wyjątkowa książka, pióra do niedawna nieznanej w Polsce pisarki, łączy w sobie kluczowe motywy jej twórczości: myśl krytyczną, życiopisarstwo oraz poezję. Czytelnikom i czytelniczkom łatwo utożsamić się z narratorką _Dzienników_ – traktują o uniwersalnej kondycji ludzkiej, jaką jest nasze ucieleśnienie i wynikająca z niego kruchość. W charakterystyczny sposób Lorde problematyzuje jednak tę uniwersalność: unaocznia i punktuje różnice w doświadczeniu śmiertelności i tymczasowości, jakie występują pomiędzy kobietami a mężczyznami, biednymi a bogatymi, Czarnymi a białymi.

Mówiąc o sobie, Audre Lorde zawsze wymieniała różne ciągi składowych swojej tożsamości, podkreślając wagę każdej z nich w sposób przywodzący na myśl ikoniczne katalogi Walta Whitmana. Owe listy przedmiotów, osób i pojęć w wierszach jednego z najbardziej znanych amerykańskich poetów są zwykle odczytywane jako poetycki wyraz równości i pluralizmu, których echa słychać w przedstawieniach Lorde. Na pierwszych stronach _Dzienników raka_ autorka pisze, że jest „Czarną wojowniczką, poetką”, która dorastała jako „Gruba Czarna Istota Rodzaju Żeńskiego, prawie ślepa”, a pod koniec określa się jako „czterdziestoczteroletnia Czarna Lesbijka Feministka”; w innych książkach i wystąpieniach dodaje jeszcze kategorie takie jak _matka_, _socjalistka_, _partnerka osoby innej rasy_ czy _oburęczna córka imigrantów z_ _Karaibów_. W jednym z esejów stwierdza: „zazwyczaj odnajduję siebie jako część pewnej grupy określona jako inna, odchylona, gorsza lub po prostu zła”1. Często odstawała nawet od odmieńców: w barach dla lesbijek była zbyt mało kobieca, żeby być _femme_ i niewystarczająco twarda, aby postrzegano ją jako _butch_2. W autobiografii _Zami: A_ _New Spelling of My Name_ porównuje się do samotnej planety na wrogim firmamencie i pisze, że już od czasów dzieciństwa boleśnie odczuwała odrzucenie społeczne, ale szybko odkryła, że nie jest zabójcze, a nawet bywa użyteczne3. Ta pozycja wykluczenia, w połączeniu z niezwykłą przenikliwością, pozwala Lorde obserwować, badać i trafnie diagnozować mechanizmy władzy i wyzwolenia, a jej unikatowa siła wyrazu i pasja dają osobom podobnie marginalizowanym nadzieję na zmianę na lepsze. Jednak Lorde trafia nie tylko do pariasek, prekariuszek czy outsiderek. _Wiek, rasa, klasa i_ _płeć: kobiety na nowo definiują różnicę_, jeden z najbardziej znanych esejów pisarki, od wielu lat figuruje na liście lektur moich zajęć, a studentki i studenci w ankietach często wskazują na jego mądrość. Przenikliwa, jasna, przejmująca myśl Lorde pozwala im lepiej zrozumieć współczesną kulturę amerykańską, ale także unaocznia i wyjaśnia globalne mechanizmy rządzące współczesnym światem, rozrywanym przez rosnące nierówności. Zauważają na przykład, że mityczna amerykańska norma, o której pisze poetka, wzorzec z Sevres, wobec którego każdy mierzy swoją wartość, 30 lat później jest wciąż wyznaczana przez osoby, które są „białe, szczupłe, męskie, młode, heteroseksualne, chrześcijańskie i zabezpieczone finansowo”4.

Myśl Lorde była krokiem milowym na drodze do współczesnego feminizmu, gdyż zakwestionowała mit jednolitej kobiecej tożsamości i pokazała, że różne kobiety odmiennie doświadczają dyskryminacji i nierówności, z innymi przeciwnościami mierzy się Czarna niedowidząca lesbijka z rodziny biednych imigrantów, z innymi bogata, biała, zdrowa kobieta z klasy średniej. Pojęcie intersekcjonalności, sformułowane przez Kimberlé Crenshaw prawie dekadę później, nieodwracalnie zmieniło krytykę i praktykę feministyczną, wprowadzając kategorię różnicy w obręb idealistycznego siostrzeństwa drugiej fali ruchów kobiecych. Podczas gdy Crenshaw skupiała się na przecięciu rasy i płci, teksty Lorde szczegółowiej problematyzują różnicę i tożsamość. Jak pokazują przytoczone powyżej przykłady, Czarna poetka wojowniczka bierze pod uwagę także klasę, seksualność, wiek czy religię, a nawet kategorie, które zostały włączone do badań krytycznych stosunkowo niedawno, takie jak niepełnosprawność (badania nad niepełnosprawnością, ang. _disability studies_) czy waga (ang. _fat studies_). Jej teksty stanowią podwaliny intersekcjonalnego feminizmu – praktyki i teorii, która jest radykalnie demokratyczna i prawdziwie otwarta na różnorodność. Precyzyjnie i donośnie pisząc o różnicach w kobiecym doświadczeniu, Lorde czasem wyraża wściekłość wobec „aroganck ślepot wygodnych białych kobiet”5, modyfikuje i problematyzuje ideę „siostrzeństwa”, lecz ostatecznie jej nie neguje. W _Dziennikach_ dobitnie apeluje, aby kobiety odrzuciły:

oszukańcz podział, które nam narzucono i które zbyt często uznajemy za oczywiste, za tym: „Jak mam uczyć o pisarstwie Czarnych kobiet, skoro ich doświadczenie tak bardzo różni się od mojego?” – a ile już lat uczysz o Platonie, Szekspirze, Prouście? Albo na przykład za: „Jest biała, co ona może mieć mi do powiedzenia?”. Albo: „To lesbijka, co by powiedział mój mąż, mój prezes?”. Albo jeszcze: „Ona pisze o swoich synach, a ja nie mam dzieci”. Tyle jest najróżniejszych, nieskończonych sposobów, na które okradamy się z nas samych i z siebie nawzajem6.

Wielokrotnie stwierdza, że to nie różnice dzielą kobiety, lecz udawanie, że owe nie istnieją. Błędem jest mylenie jedności z jednorodnością. Zamiast tego, Lorde nawołuje, aby „używać naszych wzajemnych różnic do wzbogacenia naszych wizji i wspólnych walk”, gdyż „bez wspólnoty nie ma wyzwolenia, nie ma żadnej przyszłości”7. W swoim życiopisarstwie często przedstawia różnorodne wspólnoty kobiet: od białych i Czarnych lesbijek ze stron Zami wspierających się w latach 50. XX wieku, po jej kobiecą rodzinę z _Dzienników raka_ „Kobiety, które wspierały mnie w tym okresie, były Czarne i białe, stare i młode, były lesbijkami, biseksualistkami i heteryczkami, a wszystkie nas łączyła wojna z tyranią milczenia. Wszystkie te kobiety dały mi siłę i otoczyły troską, bez których bym nie przetrwała.”8.

Mimo że to właśnie proza – _Dzienniki raka_, ich kontynuacja pod tytułem _A_ _Burst of Light_ oraz eseje zebrane w tomie _Siostra outsiderka_ – przyniosła Lorde największy rozgłos, autorka niezmiennie podkreślała, że jest poetką lub poetką wojowniczką (ang. _warrior poet_). Sposób, w jaki postrzega poezję, odbiega od tradycyjnych skojarzeń, które wywołuje ten rodzaj pisarstwa. W eseju pod wymownym tytułem _Poezja to nie luksus_, wypowiada się przeciw elitarnej, „sterylnej grze słów” czy pustej „fantazji”, odległej od codziennego doświadczenia9. Gdzie indziej pisze, że poezja jest często wyrazem nieuprzywilejowanych grup społecznych, ponieważ „ze wszystkich form sztuki jest najbardziej ekonomiczna”10. Według Lorde poezja pozwala stworzyć sprawny język osobom, których głosy zostały wykluczone z debaty publicznej, dzięki czemu daje im „siłę i odwagę, by widzieć, czuć, mówić i ośmielać się”, i przyczynia się do realnej zmiany11. Poezja Lorde z jednej strony jest zaangażowana, polityczna i osadzona w społecznych realiach jej doświadczenia, z drugiej zaś bywa głęboko zmysłowa, zakorzeniona w cielesności i bliskości z kobietami. W swojej mitopoetyckiej autobiografii pisze, że została poetką, słuchając swojej matki, której idiomatyczna, karaibska angielszczyzna malowała „pikareskowe kompozycje i surrealistyczne sceny”12. Na końcu tej książki, przechodząc od narracji tradycyjnej do mitycznej i poetyckiej, narratorka przyjmuje imię Zami – karaibskie słowo oznaczające kobiety pracujące razem, kobiety-kochanki i kobiety-przyjaciółki13. Cielesne, matrylinearne i kobiece więzi są kluczowe w twórczości Lorde. W wierszu _Do Czarnej poetki_, autorka pisze: „Narodziłam się we wnętrznościach czerni / spomiędzy konkretnych ud mojej matki”14. Namacalna cielesność w poezji Lorde często nabiera politycznego wymiaru. Przykładowo w wierszu napisanym dla kobiet w gniewie (_A_ _Poem for Women in Rage_) przedstawia wizję gorącego nowojorskiego lata i nadaje jej klasowy wymiar: „Zabójczy letni skwar spowija miasto / opuszczone przez wszystkich, którzy nie musieli w nim zostać”15. Cztery wczesne wiersze Lorde w przekładzie Renaty Gorczyńskiej zostały wydane w antologii amerykańskich poetek _Dzikie brzoskwinie_ pod redakcją Julii Hartwig, gdzie są jedynymi afroamerykańskimi tekstami obok dwóch utworów Gwendolyn Brooks. Wśród nich połączenie wymiaru politycznego i bliskiej więzi z kobietą świetnie ilustruje wiersz o córce _Nota o_ _postępach_ (1971). Uważnych czytelniczek i czytelników prozy Lorde nie dziwi, że autorka przedstawiała się jako poetka, ponieważ zarówno same wiersze, jak i ich charakterystyczna zmysłowa poetyka gęsto przeplatają jej eseje krytyczne i życiopisarstwo. Wydaje się, że cała twórczość Lorde jest właśnie poezją, która łączy, wyzwala i daje siłę.

_Dziennki raka_ również są raz po raz przetykane poetyckimi przedstawieniami, a wiele zapisków Lorde przypomina wiersze bez podziału na wersy. Kilka miesięcy po mastektomii poetka wojowniczka wyraża swoje bolesne doświadczenie w namacalnych metaforach:

ból wypełnia mnie jak ropień, a każdy dotyk grozi przerwaniem napiętej błony, która powstrzymuje go przed rozlaniem się i zatruciem całego mojego istnienia. Czasem rozpacz zalewa moją świadomość, jak wiatr owiewający nagi księżycowy krajobraz. Żelazem podkute konie mkną wściekle tam i z powrotem, depcząc każdy nerw 16.

------------------------------------------------------------------------

1 Audre Lorde, _Siostra outsiderka: eseje i_ _przemówieni_a, przeł. Barbara Szelewa, Czarna Owca, Warszawa 2015, s. 123.

2 Audre Lorde, _Zami: A_ _New Spelling of My Name_, Crossing Press, Trumansburg, N.Y. 1982, s. 268.

3 _Ibidem_, s. 39, 96.

4 Lorde, _Siostra outsiderka_, s. 124.

5 Audre Lorde, _Dzienniki raka_, przeł. Anna Dzierzgowska, Fame Art, Lublin 2022, s. 40.

6 _Ibidem_, s. 64.

7 Lorde, _Siostra outsiderka_, s. 131; Lorde, _Dzienniki raka_, s. 43.

8 Lorde, _Zami_, s. 214; Lorde, _Dzienniki raka_, s 63.

9 Lorde, _Siostra outsiderka_, s. 48.

10 _Ibide_m, s. 125.

11 _Ibid_em, s. 49.

12 Lorde, _Zami_, s. 35; przeł. Anna Pochmara.

13 _Ibidem_, s. 304; przeł. Anna Pochmara.

14 Audre Lorde, _To the Poet Who Happens to be Black and the Black Poet Who Happens to be a_ _Woman_, Sojourner, Vol. 10, No. 5, s. 16; przeł. Anna Pochmara.

15 Audre Lorde, _A_ _Poem for Women in Rage_, „Callaloo” 1991, Vol. 14, No. 1, s. 62; przeł. Anna Pochmara.

16 Lorde, _Dzienniki raka_, s. 34.