Dziwolągi - ebook

WSTĘP

Za­cznij­my od wpro­wa­dze­nia w świat, o któ­rym opo­wia­da ta ksi­ążka; świat osób, któ­re swo­jej nie­zwy­kło­ści (wro­dzo­nej lub też na­by­tej) za­wdzi­ęcza­ły nie­ko­niecz­nie wy­ma­rzo­ną ka­rie­rę gwiazd sce­ny. Wy­sta­wia­nie na po­kaz lu­dzi zde­for­mo­wa­nych od uro­dze­nia lub wsku­tek cho­rób nie było w wie­ku dzie­wi­ęt­na­stym ni­czym no­wym – już w śre­dnio­wie­czu urządza­no tego typu spek­ta­kle, oczy­wi­ście za pie­ni­ądze. W mia­rę upły­wu cza­su zmie­nia­ła się tyl­ko ich ska­la. Po­cząt­ko­wo sła­wa i – co za tym idzie – za­si­ęg po­pu­lar­no­ści osób pre­zen­to­wa­nych pu­blicz­no­ści jako „dzi­wo­lągi” , wy­bry­ki na­tu­ry (fre­aks of na­tu­re) były ogra­ni­czo­ne do ta­wern i lo­kal­nych cen­trów han­dlu, czy­li tar­gów. To tam zbie­ra­ły się wi­ęk­sze gru­py wi­dzów skłon­nych roz­stać się z pew­ną sumą pie­ni­ędzy i tam gro­ma­dzi­li się wszy­scy, któ­rzy na byt za­ra­bia­li dzi­ęki hoj­no­ści in­nych: ar­ty­ści, że­bra­cy oraz wła­śnie dzi­wo­lągi. Taka roz­ryw­ka przy­ci­ąga­ła ra­czej pu­blicz­no­ść o pro­stym gu­ście, pra­gnącą się po­śmiać, za­dzi­wić i wró­cić do domu z opo­wie­ścią o tym, co zo­ba­czy­ła.

Jed­nak w mia­rę upły­wu cza­su oso­by nie­zwy­kłe na­by­ły no­we­go sta­tu­su – obiek­tów ko­lek­cjo­ner­skich dla bo­ga­czy. Kró­lo­wie i ksi­ążęta, pra­gnąc za­im­po­no­wać przy­ja­cio­łom, wro­gom i kon­ku­ren­tom, ko­lek­cjo­no­wa­li nie­prze­ci­ęt­nych lu­dzi do­kład­nie tak, jak dziś zbie­ra się znacz­ki albo mo­ne­ty. Im dziw­niej­szy i rzad­szy eg­zem­plarz, tym le­piej. Sprze­da­wa­li ich, wy­mie­nia­li się nimi, wręcza­li ich so­bie w pre­zen­cie. Przy­zwy­cza­je­ni do feu­dal­nej struk­tu­ry spo­łe­cze­ństwa nie wi­dzie­li w tym nic nie­zwy­kłe­go.

Zja­wi­sko po­ka­zy­wa­nia swo­jej nie­zwy­kło­ści za pie­ni­ądze naj­wi­ęk­szą po­pu­lar­no­ść zy­ska­ło na prze­ło­mie dzie­wi­ęt­na­ste­go i dwu­dzie­ste­go wie­ku, kie­dy to pierw­szy śro­dek ma­so­we­go prze­ka­zu – pra­sa – nadał mu roz­głos. Wi­dzów z ta­wern i ma­ło­mia­stecz­ko­wych ryn­ków za­stąpi­ła nowa pu­blicz­no­ść: zgro­ma­dzo­na w te­atrach, mu­ze­ach typu dime po­pu­la­ry­zu­jących na­ukę wśród kla­sy pra­cu­jącej, ga­bi­ne­tach oso­bli­wo­ści, wy­sta­wach me­dycz­nych oraz ludz­kich zoo będących częścią wy­staw świa­to­wych. Po­cząt­ko­wo or­ga­ni­za­to­rzy tar­gów mi­ędzy­na­ro­do­wych ogra­ni­cza­li się je­dy­nie do pre­zen­ta­cji teo­re­tycz­nie ma­jących cele edu­ka­cyj­ne, a nie roz­ryw­ko­we, czy­li wła­śnie do ludz­kich zoo, po­ka­zu­jących mniej lub bar­dziej re­ali­stycz­nych przed­sta­wi­cie­li wio­sek rdzen­nej lud­no­ści od­le­głych kra­jów świa­ta. Mo­żna było zo­ba­czyć w nich człon­ków afry­ka­ńskich ple­mion, ale rów­nież miesz­ka­ńców szwaj­car­skiej wsi czy Egip­cjan. Pre­zen­to­wa­nie osób zde­for­mo­wa­nych przez wro­dzo­ne lub na­by­te do­le­gli­wo­ści uwa­ża­no za roz­ryw­kę ni­ższych lo­tów. Jed­nak po pew­nym cza­sie or­ga­ni­za­to­rzy ta­kich wy­stępów mu­sie­li przy­znać, że w bu­dyn­kach wy­naj­mo­wa­nych wo­kół te­re­nów wy­sta­wo­wych na­gmin­nie urządza się tego ro­dza­ju po­ka­zy, co sku­tecz­nie od­ci­ąga uwa­gę i pie­ni­ądze pu­blicz­no­ści od głów­nej atrak­cji. Wy­ci­ągni­ęto z tego wnio­ski i zja­wi­sko fre­ak show wkro­czy­ło rów­nież na te­re­ny wy­staw świa­to­wych.

Kres, cho­ciaż nie ca­łko­wi­ty, przy­nio­sła tego typu wy­stępom wzra­sta­jąca w spo­łe­cze­ństwie em­pa­tia i dzia­ła­nia ak­ty­wi­stów, któ­rzy sku­tecz­nie przy­po­mi­na­li spo­łe­cze­ństwu, że nie­co­dzien­ny wy­gląd nie świad­czy o tym, iż mamy do czy­nie­nia z po­zba­wio­nym emo­cji przed­mio­tem. Fre­aks oka­za­li się lu­dźmi ta­ki­mi sa­my­mi jak resz­ta spo­łe­cze­ństwa, w do­dat­ku świa­do­my­mi swo­ich praw. W prze­ci­wie­ństwie do swo­ich po­przed­ni­ków z ta­wern mie­li do dys­po­zy­cji środ­ki słu­żące do ko­mu­ni­ko­wa­nia się i na­wi­ązy­wa­nia wi­ęzi, więc bu­do­wa­li or­ga­ni­za­cje upo­mi­na­jące się o god­ne trak­to­wa­nie. Za­częli od zrzu­ce­nia brze­mie­nia w po­sta­ci na­zwy nada­nej im przez pu­blicz­no­ść – nie byli już fre­aks of na­tu­re, ale pro­di­gies – cu­da­mi.

W tej ksi­ążce będą się prze­wi­jać dwa ter­mi­ny: fre­ak show i side show. Czym było side show? Je­że­li do mia­sta przy­je­żdżał cyrk, w głów­nym na­mio­cie od­by­wa­ły się wy­stępy. Ale do­oko­ła na­mio­tu or­ga­ni­zo­wa­no inne atrak­cje: mo­żna było po­strze­lać do celu, za­grać w ja­kąś (nie­ko­niecz­nie le­gal­ną) ha­zar­do­wą mi­ni­grę, po­wró­żyć so­bie z ręki czy sko­rzy­stać z usług fre­no­lo­ga, a ta­kże obej­rzeć ta­niec brzu­cha, wy­stępy si­ła­czy, wy­ta­tu­owa­nych od stóp do głów ka­pi­ta­nów że­glu­gi mor­skiej lub po­dzi­wiać jed­ną z naj­wy­ższych osób świa­ta. Tego ro­dza­ju atrak­cje wy­ma­ga­ły po­de­jścia bli­żej. Ta­niec brzu­cha ogląda­ny z da­le­ka tra­ci na atrak­cyj­no­ści, a bro­da­tej ko­bie­ty nie mo­żna chwy­cić za za­rost, je­że­li nie po­dej­dzie się do niej na wy­ci­ągni­ęcie ręki. Ta­kie roz­ryw­ki or­ga­ni­zo­wa­no w roz­licz­nych mniej­szych na­mio­tach i sto­iskach z dala od głów­nej tra­sy do na­mio­tu cyr­ko­we­go, stąd wła­śnie po­bocz­no­ść tych po­ka­zów, czy­li by­cie side show. Tego typu wy­stępy po­ja­wia­ły się rów­nież pod­czas wszel­kich im­prez ma­so­wych ta­kich jak tar­gi świa­to­we.

Fre­ak show to jed­na z od­mian side show, nie­roz­łącz­nie z nim zwi­ąza­na. Nie było sza­nu­jącej się tru­py cyr­ko­wej bez jed­ne­go z wy­bry­ków, czy też cu­dów na­tu­ry. Oczy­wi­ście ist­nia­ły też jed­no­oso­bo­we fre­ak shows – na przy­kład Ju­lia Pa­stra­na (ko­bie­ta z bro­dą) wy­stępo­wa­ła solo. Ge­ne­rał Tom­cio Pa­luch da­wał po­ka­zy ze swo­ją żoną, jej druh­ną i swo­im dru­żbą, ale wo­ził ze sobą pia­ni­stę, se­kre­ta­rza, skarb­ni­ka, me­na­dże­ra z ma­łżon­ką i inne oso­by od­po­wie­dzial­ne za or­ga­ni­za­cję eks­cy­tu­jące­go show. Fre­aks wy­stępo­wa­li rów­nież w mu­ze­ach i ga­bi­ne­tach oso­bli­wo­ści. Cza­sa­mi to­ur­née z ca­łym ga­bi­ne­to­wym en­to­ura­ge’em było kon­ty­nu­owa­ne na­wet po... ich zgo­nie. Zwy­kle wio­sna, lato i wcze­sna je­sień były po­ra­mi roz­jaz­dów i pod­ró­ży, a pó­źna je­sień i zima prze­rwą na od­po­czy­nek albo do­brym mo­men­tem na to, żeby zna­le­źć so­bie miej­sce na ja­kie­jś sta­cjo­nar­nej wy­sta­wie oso­bli­wo­ści. Phi­ne­as Tay­lor Bar­num, naj­wi­ęk­szy z im­pre­sa­riów w świe­cie fre­ak shows, za­trud­niał w swo­im Ame­ri­can Mu­seum gru­pę ar­ty­stów sta­le zwi­ąza­nych z pla­ców­ką, ale po­je­dyn­czym gwiaz­dom or­ga­ni­zo­wał tra­sy przy­po­mi­na­jące mi­ędzy­na­ro­do­we to­ur­née słyn­nych wo­ka­li­stów na­szych cza­sów.

Fre­aks, któ­rzy za­czy­na­li od wy­stępów w ta­wer­nach i na jar­mar­kach, tra­fia­li rów­nież na dwo­ry ko­ro­no­wa­nych głów. For­ma po­ka­zów, plan tra­sy i wy­bór ka­rie­ry (so­lo­wa lub we wspó­łpra­cy z wi­ęk­szą tru­pą) za­le­ża­ły od gwiazd lub ich me­na­dże­rów. Przy czym ro­ta­cja wspó­łpra­cow­ni­ków była bar­dzo duża. Żeby utrzy­mać po­pu­lar­no­ść, na­le­ża­ło wci­ąż od­wie­dzać nowe miej­sco­wo­ści, więc wędru­jące sta­ły­mi tra­sa­mi cyr­ki i mniej­sze gru­py show­ma­nów często wy­mie­nia­ły się wy­bry­ka­mi na­tu­ry, i to nie­rzad­ko bez py­ta­nia ich o zda­nie. Pod­czas tras re­kru­to­wa­no ta­kże nowe oso­by.

Od kan­dy­da­tów do za­wo­du me­na­dże­ro­wie wy­ma­ga­li tyl­ko jed­ne­go – by­cia uni­kal­nym. Oso­by tra­fia­jące na sce­nę mu­sia­ły być naj­wy­ższe, naj­ni­ższe, naj­brzyd­sze, nie­spo­ty­ka­nie wło­cha­te, mieć efek­tow­nie wy­gląda­jące cho­ro­by skór­ne, stra­cić ko­ńczy­ny lub ulec oszpe­ce­niu w okrop­nym wy­pad­ku albo po pro­stu uro­dzić się z pa­so­żyt­ni­czym bli­źnia­kiem. Nie wszyst­kie wy­bry­ki na­tu­ry były praw­dzi­we – na przy­kład pół ko­bie­tą, pół mężczy­zną (po­dział w pio­nie) mo­żna było zo­stać. Trze­ba było opa­lić i re­gu­lar­nie ćwi­czyć męską po­ło­wę cia­ła, a dru­gą, ko­bie­cą, zo­sta­wić bla­dą i nie­wy­tre­no­wa­ną. Po­tem na­le­ża­ło zro­bić po­ło­wicz­ny ma­ki­jaż i rów­nie po­ło­wicz­ną fry­zu­rę i do­cze­pić jed­ną sztucz­ną pie­rś. I go­to­we! Na de­skach sce­ny mo­żna było też zo­ba­czyć mężczyzn uda­jących ko­bie­ty z bro­dą, ko­bie­ty ze sztucz­ny­mi bro­da­mi, fa­łszy­wych bli­źnia­ków sy­jam­skich, a na­wet łyse nie­dźwie­dzie prze­bra­ne za ko­bie­ty czy ar­tyst­kę – pan­nę Fan­ny, któ­ra oka­za­ła się ma­łpą. Me­na­dże­ro­wie praw­dzi­wych cu­dów na­tu­ry na­der chęt­nie or­ga­ni­zo­wa­li pu­blicz­ne ba­da­nia le­kar­skie, pra­gnąc udo­wod­nić, że ich gwiaz­dy są ory­gi­nal­ne. P. T. Bar­num – mistrz mar­ke­tin­gu – za­pła­cił mężczy­źnie za oska­rże­nie jego bro­da­tej damy o oszu­stwo, po czym wy­to­czył mu pro­ces, co sta­no­wi­ło świet­ną re­kla­mę.

W tej ksi­ążce opi­sa­no hi­sto­rie praw­dzi­wych gwiazd sce­ny, po­nie­waż te­mat oszustw wy­ma­ga­łby tak na­praw­dę od­dziel­ne­go opra­co­wa­nia.

Fre­akiem mo­żna było też zo­stać dzi­ęki swo­im ta­len­tom. Aby do­stać pra­cę, wy­star­czy­ło po­wie­sić ki­lo­gra­mo­wy od­wa­żnik na skó­rze na­plet­ka albo po­łk­nąć i zwy­mio­to­wać wci­ąż żywą bia­łą mysz. Na sce­nie często po­ka­zy­wa­ły się ta­kże oso­by z dużą licz­bą ta­tu­aży czy kol­czy­ków. Naj­le­piej jed­nak, je­że­li oprócz fi­zycz­nej uni­kal­no­ści kan­dy­da­ci do ty­tu­łu naj­wspa­nial­sze­go cudu na­tu­ry mie­li rów­nież ta­len­ty: mo­gli po­pi­sać się śpie­wem, ta­ńcem lub grą na in­stru­men­cie bądź przy­naj­mniej opo­wia­dać śmiesz­ne dow­ci­py. No i przede wszyst­kim do­sko­na­le „sprze­da­wa­ły się” oso­by wy­gląda­jące eg­zo­tycz­nie czy dzi­ko – krót­ko mó­wi­ąc, wszyst­kie nie­ma­jące bia­łe­go ko­lo­ru skó­ry. Ho­ten­toc­ka We­nus, prze­ci­ęt­na przed­sta­wi­ciel­ka swo­je­go ple­mie­nia, w Eu­ro­pie i Sta­nach zro­bi­ła fu­ro­rę jako ab­so­lut­ny uni­kat. Naj­wi­ęk­szą po­pu­lar­no­ścią cie­szy­ły się oka­zy po­cho­dzące z Afry­ki lub Azji i z fi­zycz­ny­mi de­fek­ta­mi, al­bi­ni­zmem, mi­kro­ce­fa­lią albo dzi­wacz­ny­mi gu­za­mi.

No­wych ar­ty­stów trze­ba było szu­kać, prze­ko­ny­wać do wspó­łpra­cy, a cza­sa­mi na­wet im pła­cić! Stąd bra­ły się ab­so­lut­nie nie­etycz­ne me­to­dy ich po­zy­ski­wa­nia. Je­że­li nie zgło­si­li się sami, nie ugi­ęli się pod na­mo­wa­mi me­na­dże­rów, mo­żna ich było ku­pić jako nie­wol­ni­ków bądź na­być pra­wa do opie­ki nad obie­cu­jącym dziec­kiem od ro­dzi­ców, któ­rych często nie było stać na utrzy­ma­nie nie­ty­po­we­go po­tom­stwa. Je­że­li ro­dzi­ce nie dali się prze­ko­nać, za­wsze po­zo­sta­wa­ło po­rwa­nie. Tak było w przy­pad­ku bra­ci zwa­nych Am­ba­sa­do­ra­mi z Mar­sa – mat­ka od­na­la­zła ich do­pie­ro wte­dy, gdy byli już do­ro­śli.

Jak po­wie­dzie­li­śmy, choć fre­ak shows zna­ne były już w śre­dnio­wie­czu, to prze­łom dzie­wi­ęt­na­ste­go i dwu­dzie­ste­go wie­ku przy­nió­sł temu zja­wi­sku po­pu­lar­no­ść. Wte­dy na do­bre wpi­sa­ło się w po­pkul­tu­rę i ob­ro­sło ko­lo­ro­wą i ha­ła­śli­wą otocz­ką ko­niecz­ną do osi­ągni­ęcia suk­ce­su. Przede wszyst­kim żad­na gwiaz­da nie sta­wa­ła się po­pu­lar­na sama z sie­bie. Wszyst­kie po­trze­bo­wa­ły re­kla­my. Sła­wę i roz­po­zna­wal­no­ść osi­ąga­no na wie­le spo­so­bów, w za­le­żno­ści od tego, jaką wi­dow­nię pró­bo­wa­no przy­ci­ągnąć i jaki był styl pra­cy gwiazd i ich me­na­dże­rów. Ina­czej pod­cho­dzo­no do re­kla­my, gdy ar­ty­sta wspó­łpra­co­wał z wi­ęk­szą tru­pą lub cyr­kiem, a ina­czej, gdy wy­stępo­wał we wła­snym show. Na przy­kład Bar­num ci­ężko pra­co­wał nad zor­ga­ni­zo­wa­niem dla swo­je­go ulu­bie­ńca Ge­ne­ra­ła Tom­cia Pa­lu­cha wi­zy­ty na dwo­rze bry­tyj­skiej kró­lo­wej, któ­ra mo­men­tal­nie uczy­ni­ła Tom­cia sław­nym w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Or­ga­ni­zo­wa­no pry­wat­ne po­ka­zy dla bo­ga­czy i eks­klu­zyw­ne spo­tka­nia dla le­ka­rzy, któ­rzy w za­mian za mo­żli­wo­ść zba­da­nia cudu na­tu­ry od­wdzi­ęcza­li się cer­ty­fi­ka­ta­mi praw­dzi­wo­ści i ar­ty­ku­ła­mi na­uko­wy­mi przy­ci­ąga­jący­mi jesz­cze wi­ęcej lu­dzi świa­ta na­uki, co na­kręca­ło spi­ra­lę sła­wy.

Me­na­dżer (cho­ciaż w tym przy­pad­ku bar­dziej od­po­wied­nie sło­wo to „wła­ści­ciel”) Ho­ten­toc­kiej We­nus pra­co­wał na jej mar­kę, wo­żąc ją co nie­dzie­la na prze­ja­żdżki ka­re­tą, żeby lon­dy­ńczy­cy nie za­po­mnie­li o niej i nie stra­ci­li nią za­in­te­re­so­wa­nia. Zresz­tą Tom­cio Pa­luch też urządzał po­dob­ne wy­ciecz­ki w swo­jej mi­nia­tu­ro­wej ka­re­cie za­przężo­nej w ku­cy­ki.

Po­pu­lar­ną for­mą re­kla­my było rów­nież or­ga­ni­zo­wa­nie ara­nżo­wa­nych ma­łże­ństw po­mi­ędzy ar­ty­sta­mi, na przy­kład ślu­by gru­bych dam i ży­wych szkie­le­tów za­wsze cie­szy­ły się wy­so­ką oglądal­no­ścią. Pu­blicz­no­ść ko­cha­ła kon­tra­sty.

By przy­ci­ągnąć szer­szą i mniej wy­ra­fi­no­wa­ną wi­dow­nię, dru­ko­wa­no ob­szer­ne ulot­ki i roz­kle­ja­no pla­ka­ty. W ra­mach re­kla­my wspó­łpra­co­wa­no z dzien­ni­ka­rza­mi i pu­bli­ko­wa­no w ga­ze­tach opi­nie eks­per­tów. Po­nad­to, je­że­li gwiaz­da była pre­zen­to­wa­na w ra­mach side show obok in­nych atrak­cji, po­trze­bo­wa­ła wła­sne­go wy­eks­po­no­wa­ne­go sto­iska lub na­mio­tu i spe­cjal­nie przy­go­to­wa­ne­go ban­ne­ru. Pro­jek­to­wa­nie i ma­lo­wa­nie ta­kich pla­ka­tów sta­no­wi­ło sztu­kę samą w so­bie. Mu­sia­ły być ko­lo­ro­we i fa­scy­nu­jące, za­chęcać wi­dzów, ale nie po­ka­zy­wać zbyt wie­le, żeby pu­blicz­no­ść nie uzna­ła przy­pad­kiem, że już nie po­trze­bu­je wcho­dzić do na­mio­tu, a przede wszyst­kim nie mu­sia­ły trzy­mać się praw­dy. Cza­sa­mi na jed­nym wiel­kim ban­ne­rze re­kla­mo­wa­no wie­le atrak­cji, two­rząc przy­tła­cza­jącą mie­szan­kę, któ­ra za­chwy­ca­ła i osza­ła­mia­ła ogląda­jących.

Przed we­jściem do na­mio­tu, w któ­rym pre­zen­to­wa­no gwiaz­dę, często sta­ła oso­ba wpro­wa­dza­jąca wi­dzów w te­mat. Na wszel­ki wy­pa­dek, gdy­by głów­na atrak­cja nie była jed­no­znacz­nie wspa­nia­ła, opo­wia­da­no pu­blicz­no­ści o jej eg­zo­tycz­nym po­cho­dze­niu, burz­li­wej prze­szło­ści i nie­zwy­kłych ce­chach. Cza­sa­mi wpro­wa­dze­nie ta­kie bar­dziej przy­po­mi­na­ło wy­kład niż zwy­kłe okrzy­ki za­chęty. Od­po­wied­nie zma­ni­pu­lo­wa­nie wi­dzów przed po­ka­zem było sztu­ką. Na­wet je­że­li gwiaz­da pod­ró­żo­wa­ła i wy­stępo­wa­ła sama, zwy­kle mia­ła przy so­bie me­na­dże­ra, któ­ry nie tyl­ko zaj­mo­wał się kwe­stia­mi or­ga­ni­za­cyj­ny­mi, lecz ta­kże opo­wia­dał pu­blicz­no­ści o tym, co za chwi­lę zo­ba­czy. Słyn­ni bra­cia sy­jam­scy Chang i Eng po uwol­nie­niu się od swo­je­go wła­ści­cie­la wci­ąż pod­ró­żo­wa­li z me­na­dże­rem i ko­rzy­sta­li z jego usług.

Kie­dy wi­dzo­wie sku­si­li się już na obej­rze­nie re­kla­mo­wa­nych cu­dów na­tu­ry, od gwiazd lub ich me­na­dże­rów mo­gli do­dat­ko­wo na­być bro­szu­ry za­wie­ra­jące bio­gra­fie wy­stępu­jących i pod­sta­wo­we in­for­ma­cje o nich. Po­nad­to w obie­gu krąży­ły ko­lek­cjo­ner­skie ry­ci­ny i fo­to­gra­fie przed­sta­wia­jące sław­nych od­mie­ńców. Fre­ak shows cie­szy­ły się taką po­pu­lar­no­ścią, że zdjęcia ar­ty­stów ich scen sprze­da­wa­ły się cza­sa­mi w ty­si­ącach eg­zem­pla­rzy, a ro­dzi­ny uczęsz­cza­jące na po­ka­zy zbie­ra­ły je tak, jak dziś zbie­ra się kar­ty ze spor­tow­ca­mi. Nie­któ­rzy fo­to­gra­fo­wie wręcz spe­cja­li­zo­wa­li się w tej te­ma­ty­ce. Zdjęcia cza­sem re­tu­szo­wa­no, na przy­kład żeby wy­jąt­ko­wo owło­sio­ny mężczy­zna za­mie­nił się w praw­dzi­we­go nie­dźwie­dzia o buj­nym za­ro­ście. W wie­lu sta­rych ro­dzin­nych al­bu­mach obok ciot­ki Mag­gie i wuja Fre­da mo­żna było zna­le­źć fo­to­gra­fie bro­da­tych dam czy po­zba­wio­nych ko­ńczyn mi­strzów zwi­ja­nia pa­pie­ro­sów usta­mi. Wie­le z tych zdjęć dziś jest do­stęp­nych w sie­ci, a nie­któ­re sprze­da­je się na au­kcjach sta­ro­ci za ca­łkiem spo­re pie­ni­ądze. Han­del ta­ki­mi fo­to­gra­fia­mi i ry­sun­ka­mi sta­no­wił do­dat­ko­wy do­chód dla ar­ty­stów, któ­rzy w mar­twym zi­mo­wym se­zo­nie nie­rzad­ko mu­sie­li re­zy­gno­wać z pod­ró­ży.

Naj­wa­żniej­sze jed­nak było to, co dzia­ło się na sa­mej sce­nie: cho­re­ogra­fia, mu­zy­ka, ko­stiu­my, często dro­ga bi­żu­te­ria, a ta­kże sce­no­gra­fia. Ho­ten­toc­ka We­nus wy­stępo­wa­ła w ubra­niu, któ­re przy­po­mi­na­ło na­gie cia­ło, a na sce­nę wy­cho­dzi­ła z mo­de­lu afry­ka­ńskiej chat­ki. Bro­da­ta ma­da­me Clo­ful­lia po­ka­zy­wa­ła się w dia­men­to­wej bi­żu­te­rii. Bo­he­mian Twins, zro­śni­ęte sio­stry bli­źniacz­ki, po­zo­wa­ły w eg­zo­tycz­nych ko­stiu­mach z wa­chla­rza­mi z piór, mi­kro­ce­fa­licz­na Koo Koo no­si­ła ko­stium pta­ka, a uda­jący dzi­ku­sa Zip Co To Jest wy­stępo­wał prze­bra­ny za go­ry­la. Ko­stiu­my i spo­sób pre­zen­ta­cji pod­kre­śla­ły uni­kal­no­ść gwiaz­dy, cza­sa­mi po­przez kon­tra­sty – dla­te­go bro­da­te ko­bie­ty zwy­kle po­ka­zy­wa­ły się pu­blicz­no­ści w suk­niach z gor­se­tem i ob­wie­szo­ne bi­żu­te­rią (bro­da­to­ść w star­ciu z ko­bie­co­ścią). Ka­rły wkra­cza­ły na sce­nę w to­wa­rzy­stwie ol­brzy­mów, a gru­be damy wy­stępo­wa­ły często z ma­łżon­ka­mi chu­dy­mi jak szcza­pa.

Ar­ty­ści nie ogra­ni­cza­li się do sta­nia na sce­nie, ale żeby utrzy­mać uwa­gę pu­blicz­no­ści, pre­zen­to­wa­li swo­je umie­jęt­no­ści: ta­ńczy­li, śpie­wa­li, gra­li na in­stru­men­tach. Wi­dzo­wie bo­wiem dość szyb­ko się nu­dzi­li, w mia­rę jak cu­dow­na no­wo­ść już im się opa­trzy­ła. Dla­te­go cuda na­tu­ry ci­ągle pod­ró­żo­wa­ły.

Skąd ta nie­zwy­kła po­pu­lar­no­ść zja­wi­ska fre­ak show? To zło­zło­żo­ne za­gad­nie­nie. Ludz­ka od­mien­no­ść za­wsze sta­no­wi­ła dla spo­łe­cze­ństwa trud­ny te­mat. Wi­dok oso­by zde­for­mo­wa­nej cho­ro­bą wzbu­dza w ogląda­jącym sze­reg emo­cji – od em­pa­tii, przez li­to­ść, po­rów­ny­wa­nie się, do dys­kom­for­tu, a na­wet od­ra­zy czy szy­der­stwa. Pa­trzący pró­bu­je po­go­dzić te emo­cje ze swo­im ob­ra­zem sie­bie jako do­bre­go czło­wie­ka oraz wy­mo­ga­mi spo­łe­cze­ństwa i często nie uda­je mu się tego do­ko­nać. We fre­ak show sy­tu­acja się zmie­nia­ła. Za­pła­ce­nie za bi­let da­wa­ło wi­dzom, w ich po­czu­ciu, pra­wo do ujaw­nia­nia emo­cji. Czu­li, że mogą się śmiać, mogą oka­zy­wać wstręt, wol­no im po­czuć się lep­szy­mi i li­to­wać się. Oso­by, któ­re na uli­cy mi­nęły­by bro­da­tą ko­bie­tę ze spusz­czo­ny­mi oczy­ma, usi­łu­jąc nie pa­trzeć na nią, by nie wy­jść na nie­grzecz­ne, pod­czas po­ka­zu śmia­ło mo­gły do­tknąć bro­dy, a na­wet spró­bo­wać za nią po­ci­ągnąć. Skrępo­wa­ne gor­se­ta­mi wik­to­ria­ńskie damy, mdle­jące od nad­mia­ru emo­cji, nie mia­ły naj­mniej­sze­go pro­ble­mu ze sztur­cha­niem i pod­szczy­py­wa­niem Ho­ten­toc­kiej We­nus pod­czas jej po­ka­zów. Jest coś ta­kie­go we fre­ak shows, co wy­zwa­la­ło w wi­dow­ni jej we­wnętrz­ne zwie­rzę. Do tego stop­nia, że cza­sa­mi za­sta­na­wia­my się, kto tu tak na­praw­dę jest dzi­wa­dłem, po­two­rem i wy­bry­kiem na­tu­ry. Okre­śle­nia za­re­zer­wo­wa­ne przez spo­łe­cze­ństwo dla ar­ty­stów fre­ak shows dziw­nym spo­so­bem za­czy­na­ją od­no­sić się do sa­me­go spo­łe­cze­ństwa.

Fre­ak shows pro­mo­wa­no rów­nież i od­bie­ra­no jako wy­da­rze­nia edu­ka­cyj­ne. Często oso­by nie­ty­po­we albo po­cho­dzące z oko­lic uzna­wa­nych za eg­zo­tycz­ne pre­zen­to­wa­no jako naj­cie­kaw­sze oka­zy na­uko­we, spro­wa­dzo­ne w ce­lach kszta­łce­nia spo­łe­cze­ństwa. Za­an­ga­żo­wa­nie w po­ka­zy uczel­ni me­dycz­nych i śro­do­wi­ska le­ka­rzy wzmac­nia­ło ten wi­ze­ru­nek. Na­wet po śmier­ci gwiazd ich nie­ty­po­we zwło­ki pre­zen­to­wa­no i wy­ko­rzy­sty­wa­no do za­ra­bia­nia pie­ni­ędzy pod pre­tek­stem na­uko­wym. Cia­ła osób, któ­re spędzi­ły ży­cie w świe­tle re­flek­to­rów, rzad­ko kie­dy mo­gły spo­cząć w gro­bie. Cze­ka­ły na nie garn­ki do wy­go­to­wy­wa­nia ko­ści, ług do wy­bie­la­nia, gips do od­le­wów, for­ma­li­na i al­ko­hol do kon­ser­wa­cji or­ga­nów we­wnętrz­nych. Mózg i ge­ni­ta­lia, je­li­ta i wątro­by, kręgo­słu­py i skó­ra – wszyst­ko mo­gło być źró­dłem za­rob­ku w imię edu­ka­cji. Ju­lia Pa­stra­na, zwa­na Naj­brzyd­szą Ko­bie­tą Świa­ta, wy­stępo­wa­ła dłu­żej jako mu­mia niż żywa isto­ta.

Za po­pu­lar­no­ść fre­ak shows może ta­kże od­po­wia­dać na­sza po­trze­ba po­czu­cia bez­pie­cze­ństwa i kon­tro­li nad świa­tem. W ze­zetk­ni­ęciu z cho­ro­bą czy de­for­ma­cją czu­je­my się źle; przy­po­mi­na­my so­bie o cier­pie­niu i śmier­tel­no­ści. Cza­sa­mi chce­my po pro­stu ob­co­wać z tymi zja­wi­ska­mi dłu­żej, żeby się z nimi oswo­ić i po­czuć, że znów je­ste­śmy pa­na­mi na­sze­go ży­cia. Tego nie da się zro­bić na uli­cy z przy­pad­ko­wo spo­tka­ną nie­ty­po­wą oso­bą, ale pod­czas po­ka­zu mo­żna było pa­trzeć do woli. W po­dob­ny spo­sób lu­dzie prze­ło­mu dzie­wi­ęt­na­ste­go i dwu­dzie­ste­go wie­ku ra­dzi­li so­bie z in­ny­mi zja­wi­ska­mi, któ­rych się oba­wia­li – wszyst­kim tym, co uzna­wa­li za dzi­kie, nie­cy­wi­li­zo­wa­ne, nie­pod­da­jące się kon­tro­li, sek­su­al­no­ścią, od­mien­nym ko­lo­rem skó­ry i ogól­nie in­no­ścią. Ogląda­jąc je na sce­nie, mie­li po­czu­cie, że pa­nu­ją nad tym, a ich świat jest znów upo­rząd­ko­wa­ny i bez­piecz­ny. Strach, eks­cy­ta­cja i wzrost ad­re­na­li­ny od­czu­wa­ne były w kon­tro­lo­wa­nych wa­run­kach. My­ślę, że na­wet ja pod­czas pi­sa­nia tej ksi­ążki nie je­stem wol­na od skłon­no­ści do „ga­pie­nia się”. No i po­zo­sta­jesz jesz­cze ty – być może ta lek­tu­ra uświa­do­mi ci pew­ne praw­dy nie tyl­ko o ar­ty­stach sce­ny fre­ak show, lecz ta­kże o to­bie. Od­wa­żysz się przej­rzeć w lu­strze fre­ak show?

Jak czy­tać tę ksi­ążkę?

Przede wszyst­kim, pa­mi­ęta­jąc o tym, że wi­ęk­szo­ść opi­sa­nych tu osób zna­la­zła się w świe­tle re­flek­to­rów w dzie­wi­ęt­na­stym lub na prze­ło­mie dzie­wi­ęt­na­ste­go i dwu­dzie­ste­go wie­ku. W tym cza­sie na świe­cie po­wszech­ny był ko­lo­nia­lizm i ra­sizm, a wi­ęk­szo­ść kra­jów, któ­re nie le­ża­ły w Eu­ro­pie lub na te­re­nie Sta­nów Zjed­no­czo­nych i Ka­na­dy, uzna­wa­na była za dzi­ką, eg­zo­tycz­ną i praw­do­po­dob­nie wy­ma­ga­jącą na­tych­mia­sto­we­go ucy­wi­li­zo­wa­nia (na­wet po­mi­ędzy Sta­na­mi a Eu­ro­pą pa­no­wa­ła pew­na nie­uf­no­ść i ich miesz­ka­ńcy często uwa­ża­li tych dru­gich za mniej cy­wi­li­zo­wa­nych od sie­bie). Taka sy­tu­acja da­wa­ła ogrom­ną prze­wa­gę im­pre­sa­riom i me­na­dże­rom gwiazd fre­ak show. Je­śli ktoś był od­po­wied­nio uni­kal­ny i po­cho­dził z te­re­nów uzna­wa­nych za dzi­kie i eg­zo­tycz­ne, mo­men­tal­nie sta­wał się ar­ty­stą, cze­go przy­kła­dem są bra­cia sy­jam­scy Chang i Eng. Na­wet sław­ne­go Ge­ne­ra­ła Tom­cia Pa­lu­cha, ro­do­wi­te­go Ame­ry­ka­ni­na, re­kla­mo­wa­no jako gwiaz­dę spro­wa­dzo­ną za wiel­kie pie­ni­ądze z Eu­ro­py.

Oso­by o ko­lo­rze skó­ry in­nym niż bia­ły świet­nie „sprze­da­wa­ły się” jako dzi­kie, eg­zo­tycz­ne, a często rów­nież mniej in­te­li­gent­ne niż rasa, do któ­rej na­le­ża­ła pu­blicz­no­ść. Je­że­li wła­ści­cie­lo­wi ob­jaz­do­wej tru­py tra­fiał się czło­wiek cier­pi­ący na mi­kro­ce­fa­lię, nie ogła­sza­no, że po­cho­dzi z Wa­szyng­to­nu czy Ohio, tyl­ko obo­wi­ąz­ko­wo z Mek­sy­ku, In­dii lub in­ne­go miej­sca, któ­re może wy­da­wać się cie­ka­we. Zip Co To Jest wy­stępu­jący w ko­stiu­mie ma­łpy miał po­cho­dzić z dzi­kiej dżun­gli, Ma­xi­mo i Bar­to­lę – ro­dze­ństwo z San Sa­lva­do­ru cier­pi­ące na mi­kro­ce­fa­lię – na­zy­wa­no Az­tec­ki­mi Dzie­ćmi, a al­bi­no­tycz­ną eu­ro­pej­ską ro­dzi­nę słyn­ny Bar­num re­kla­mo­wał pu­bli­ce jako „bia­łych mu­rzy­nów”. Do­wo­dem tego, że żad­ne miej­sce nie było zbyt eg­zo­tycz­ne dla spra­gnio­nej no­wi­nek pu­blicz­no­ści, jest fakt, iż afro­ame­ry­ka­ńskich bra­ci przed­sta­wia­no jako… Am­ba­sa­do­rów z Mar­sa.

To pro­wa­dzi do dru­giej klu­czo­wej kwe­stii do­ty­czącej fre­ak shows – w tym biz­ne­sie praw­da nie była w ce­nie. Hi­sto­rie opi­sa­ne w tej ksi­ążce cza­sem są opar­te na fak­tach, a cza­sem sta­no­wią wy­my­sł kre­atyw­nych me­na­dże­rów, któ­rych nikt nie przy­ła­pał na kłam­stwie. Czy na­praw­dę mat­ka chłop­ca po­ro­śni­ęte­go sie­rścią wi­dzia­ła, jak lew za­bi­jał jej męża, kie­dy była w ci­ąży? A czy mat­ka in­ne­go słyn­ne­go wło­cha­te­go chłop­ca, Jo-Jo, była ko­chan­ką nie­dźwie­dzia? Czy mat­ka Chan­ga i Enga – zro­śni­ętych ze sobą bra­ci – na­pra­wę tak często ro­dzi­ła bli­źni­ęta i tro­jacz­ki? Czy nia­nia Je­rze­go Wa­szyng­to­na fak­tycz­nie prze­ży­ła po­nad sto sze­śćdzie­si­ąt lat? W ulot­kach i bro­szur­kach roz­da­wa­nych pu­blicz­no­ści opi­sy­wa­no fan­ta­stycz­ne hi­sto­rie ży­cia gwiazd fre­ak show. Im dziw­niej­sze, tym le­piej. Ci, któ­rzy żyli z po­ka­zy­wa­nia fre­aków, w ni­czym się nie ogra­ni­cza­li – po­tra­fi­li wy­sta­wić na po­kaz na­wet… sy­re­ny i jed­no­ro­żce. Do­ko­ny­wa­nie jaw­nych gwa­łtów na praw­dzie i zdro­wym roz­sąd­ku było częścią świa­ta show-biz­ne­su. Wi­dow­nia chcia­ła być za­sko­czo­na, olśnio­na i ocza­ro­wa­na, a tego nie dało się osi­ągnąć, trzy­ma­jąc się fak­tów.

Ka­żda z osób, któ­re opi­sa­no w ksi­ążce, tra­fi­ła na sce­nę swo­ją uni­kal­ną dro­gą, i to często dro­gą bo­le­sną, a na­wet tra­gicz­ną. Nie­któ­rzy nie mie­li wy­bo­ru – byli sprze­da­wa­ni, po­ry­wa­ni oszu­stwem skła­nia­ni do zgo­dy na pre­zen­to­wa­nie sie­bie wi­dzom. W przy­pad­ku Ho­ten­toc­kiej We­nus o jej „ka­rie­rze” za­de­cy­do­wał ohyd­ny nie­wol­ni­czy pro­ce­der (na­wet je­że­li ona sama nie od razu uzna­wa­ła się za nie­wol­ni­cę). W in­nych – jak Ju­lii Pa­stra­ny, czy­li Naj­brzyd­szej Ko­bie­ty Świa­ta – do­szło do jaw­ne­go wy­ko­rzy­sty­wa­nia, choć nie nie­wol­nic­twa. Nie wie­my, czy mężczy­zna zwa­ny Zip Co To Jest zo­stał wy­ko­rzy­sta­ny jako oso­ba nie­pe­łno­spraw­na umy­sło­wo czy wręcz prze­ciw­nie – był na tyle spryt­ny, że wy­ko­rzy­sty­wał na­iw­no­ść pu­bli­ki, uda­jąc nie­me­go dzi­ku­sa. Az­tec­kie Dzie­ci z całą pew­no­ścią nie mia­ły żad­nych praw, ale Chang i Eng, sprze­da­ni przez mat­kę, od by­cia nie­wol­ni­ka­mi prze­szli płyn­nie do by­cia wła­ści­cie­la­mi nie­wol­ni­ków. Chło­piec Żaba wy­stępo­wał z wła­snej woli, bo oso­ba ze znie­kszta­łco­ny­mi ko­ńczy­na­mi nie mo­gła zna­le­źć in­ne­go źró­dła utrzy­ma­nia. Tom­cio Pa­luch za­czął wy­stępo­wać za zgo­dą ro­dzi­ców, ale po­tem kon­ty­nu­ował ka­rie­rę na wła­sną rękę, a jego żona La­vi­nia (Mi­nia­tu­ro­wa Ko­bie­ta) po­rzu­ci­ła za­wód na­uczy­ciel­ki, żeby wy­stępo­wać na sce­nie.

Nie mo­że­my pa­trzeć na nich wszyst­kich jak na jed­no­li­tą masę wy­zy­ski­wa­nych nie­szczęśni­ków. Jed­ni nimi byli, inni czu­li się na sce­nie jak ryba w wo­dzie. Nie mo­żna za­po­mi­nać, że pu­blicz­no­ść mia­ła jed­ną kon­kret­ną na­zwę, któ­rej uży­wa­li me­na­dże­ro­wie i im­pre­sa­rio­wie gwiazd, a często i same gwiaz­dy. Ta na­zwa to FRA­JER. A fra­je­rzy ist­nie­li po to, żeby na set­ki ró­żnych spo­so­bów mo­żna było po­zba­wiać ich pie­ni­ędzy. Dla­te­go, je­że­li czy­ta­jąc tę ksi­ążkę, do­znasz na­gle po­czu­cia wy­ższo­ści i dasz się po­nie­ść li­to­ści – przy­po­mnij so­bie, że pod­czas fre­ak show two­je miej­sce by­ło­by po stro­nie fra­je­rów…

Ła­two nam obu­rzać się na to, że licz­ne ko­bie­ty z bro­dą, gru­be damy albo żywe szkie­le­ty i inne cuda na­tu­ry mu­sia­ły za­ra­biać, po­ka­zu­jąc na sce­nie swo­je zde­for­mo­wa­ne cia­ło. W głębi ser­ca czu­je­my, że pła­ce­nie za bi­let po to, by zo­ba­czyć trzy­stu­ki­lo­wą ko­bie­tę, jest złe. Ale sy­tu­acja się kom­pli­ku­je, kie­dy za­czy­na­my się za­sta­na­wiać, jaką pra­cę mo­gli­by wy­ko­ny­wać ci lu­dzie w ów­cze­snych cza­sach. W dzie­wi­ęt­na­stym wie­ku i na po­cząt­ku dwu­dzie­ste­go nie zna­no za­si­łków ani opie­ki spo­łecz­nej. A oso­by z nie­pe­łno­spraw­no­ścia­mi nie były często za­trud­nia­ne. Cza­sem fre­ak shows sta­no­wi­ły ich je­dy­ny spo­sób na utrzy­ma­nie się. Pa­ra­dok­sal­nie, nie­rzad­ko ka­rie­ra „dzi­wo­ląga” przy­no­si­ła im do­cho­dy znacz­nie prze­kra­cza­jące te, któ­ry­mi mo­gli się po­chwa­lić ich prze­ci­ęt­ni wspó­łcze­śni, dla­te­go też nie­któ­re gwiaz­dy ak­tyw­nie wy­stępo­wa­ły prze­ciw­ko pró­bom za­ka­zu ich wy­stępów. Zresz­tą oso­by za­ra­bia­jące na ży­cie po­ka­zy­wa­niem sie­bie nie ogra­ni­cza­ły swo­je­go wi­ze­run­ku do pa­syw­ne­go „dzi­wo­ląga” na sce­nie. Śpie­wa­ły, ta­ńczy­ły, były ak­to­ra­mi, ko­mi­ka­mi, mu­zy­ka­mi, po­eta­mi, ry­sow­ni­ka­mi, au­to­ra­mi wy­my­śl­nych mi­nia­tur, rze­źbia­rza­mi (pra­cu­jący­mi sto­pa­mi), kie­row­ca­mi raj­do­wy­mi, wol­ty­że­ra­mi… Ich nie­pe­łno­spraw­no­ści ich nie de­fi­nio­wa­ły, ro­bi­ło to ich sa­mo­za­par­cie, sil­na wola, nie­sa­mo­wi­ta od­por­no­ść psy­chicz­na i na­tu­ral­ny lub wy­pra­co­wa­ny ta­lent do wy­stępów sce­nicz­nych. W żad­nym wy­pad­ku nie byli to lu­dzie sła­bi i ża­ło­śni, na­wet wy­ko­rzy­sty­wa­ni i znie­wo­le­ni mie­li w so­bie ogrom­ne po­kła­dy siły. Je­że­li ktoś uro­dził się bez rąk, mógł zo­stać w domu i cze­kać, aż ktoś inny się nim zaj­mie, ale mógł też na­uczyć się cie­siel­ki przy po­mo­cy stóp, po­je­chać do No­we­go Jor­ku, wkro­czyć bez umó­wio­ne­go ter­mi­nu do biu­ra naj­słyn­niej­sze­go z im­pre­sa­riów, za­pre­zen­to­wać mu swo­je umie­jęt­no­ści i z miej­sca do­stać pra­cę.

War­to rów­nież zwró­cić uwa­gę na sto­so­wa­ne w ksi­ążce na­zew­nic­two: je­że­li ktoś chciał za­ro­bić na bi­le­tach, nie „sprze­da­wał” Ju­lii, tyl­ko Naj­brzyd­szą Ko­bie­tę Świa­ta. Nie mó­wio­no o Joh­nie czy Fran­ku, ale o Ży­wym Szkie­le­cie. Re­kla­mo­wa­no Naj­grub­szą Ko­bie­tę Sta­nów Zjed­no­czo­nych, a nie na przy­kład Mag­gie. Stąd, przed­sta­wia­jąc wy­bra­ne po­sta­cie, po­sta­no­wi­łam za­cho­wać to na­zew­nic­two. Nie dla­te­go, że nie po dro­dze mi z po­praw­no­ścią po­li­tycz­ną, ale dla­te­go, że opi­su­ję bar­dzo kon­kret­ne zja­wi­sko w bar­dzo kon­kret­nym kon­te­kście kul­tu­ro­wym. Lu­dzie ży­jący w cza­sach ko­lo­nial­nych mu­sie­li jesz­cze wie­le się na­uczyć, je­że­li cho­dzi o god­no­ść i pra­wa osób wy­gląda­jących od­mien­nie. Na­wet su­chy język me­dy­cy­ny obej­mo­wał ta­kie okre­śle­nia jak „po­twór” czy „mon­strum”. Zwłasz­cza że w wie­lu z tych przy­pad­ków, poza tymi okre­śle­nia­mi i dużą licz­bą po­mia­rów, me­dy­cy­na nie mia­ła jesz­cze zbyt dużo do po­wie­dze­nia. Sta­wa­ła się wte­dy jed­ną z na­uko­wo wy­gląda­jących pod­wa­lin po­spo­li­te­go ra­si­zmu. Na­wet pra­wo do śmier­ci i god­ne­go po­chów­ku dla dzie­wi­ęt­na­sto­wiecz­nych le­ka­rzy nie było kwe­stią zbyt istot­ną. Zwłasz­cza że prze­pi­sy do­ty­czące po­zy­ski­wa­nia ciał do sek­cji na uczel­niach me­dycz­nych wci­ąż cze­ka­ły na nie­zbęd­ne po­praw­ki, a usłu­gi ra­bu­siów gro­bów były względ­nie ta­nie.

W ksi­ążce uży­wam rów­nież okre­śleń typu: „dzi­wo­ląg” oraz jego an­giel­skie­go od­po­wied­ni­ka fre­ak – „wy­bryk na­tu­ry” o po­dob­nym zna­cze­niu (fre­ak of na­tu­re) czy jego prze­ci­wie­ństwa – „cud na­tu­ry”, któ­re za­czy­na­ło po­wo­li wy­pie­rać wy­bryk, przy ak­tyw­nym wspar­ciu pro­te­stu­jących gwiazd fre­ak shows. Cza­sem w te­kście po­ja­wi się też okre­śle­nie side show, któ­re mo­żna do­słow­nie ro­zu­mieć jako „po­kaz po­bocz­ny”.Petrus Gonsalvus – pierwszy wilkołak w historii

„To była burz­li­wa noc, wi­cher wył po­nu­ro w ga­łęziach sta­rych drzew. Ścia­na desz­czu ude­rza­ła w okra­to­wa­ne okno celi po­ło­żo­nej w naj­wy­ższej wie­ży mrocz­ne­go zam­ku, bły­ska­wi­ce prze­ci­na­ły nie­bo, a huk gro­mu i wy­cie wi­chu­ry za­głu­sza­ły krzyk ro­dzącej w mrocz­nej kom­na­cie mat­ki”. Tak wła­śnie po­win­nam za­cząć, gdy­bym chcia­ła do­brze sprze­dać opo­wie­ść o pierw­szym opi­sa­nym przy­pad­ku wil­ko­ła­ka. Oczy­wi­ście hi­sto­ria jest w pe­łni zmy­ślo­na, tak na­praw­dę nie było w niej żad­ne­go mrocz­ne­go za­mczy­ska, a lo­chy po­ja­wi­ły się do­pie­ro po de­ka­dzie od na­ro­dzin dziec­ka wil­ka Pe­tru­sa Gon­sa­lvu­sa, chłop­ca z wro­dzo­ną hi­per­tri­cho­zą, czy­li syn­dro­mem wil­ko­ła­ka. Scho­rze­nie to po­le­ga na tym, że do­tkni­ęty nim wy­bra­niec zło­śli­we­go losu ro­dzi się po­kry­ty gru­by­mi, dłu­gi­mi wło­sa­mi od stóp do głów, włącz­nie z twa­rzą.

Pe­trus uro­dził się w 1537 roku na Te­ne­ry­fie. Od pierw­szych chwil jego ży­cia gro­zi­ło mu po­wa­żne nie­bez­pie­cze­ństwo – uzna­nie za jed­ne­go z licz­nych krążących (we­dług wie­rzeń) po zie­mi sług sza­ta­na. Nie­trud­no so­bie wy­obra­zić, jaki los mógł spo­tkać dziec­ko z fu­ter­kiem jak u zwie­rząt­ka wśród lu­dzi, dla któ­rych wie­dźmy, dia­bły i wil­ko­ła­ki były czy­mś ca­łko­wi­cie re­al­nym. Być może, pa­ra­dok­sal­nie, oca­lał dzi­ęki in­nej funk­cjo­nu­jącej wte­dy w spo­łe­cze­ństwie le­gen­dzie – o dzi­kim czło­wie­ku. Dzi­cy lu­dzie, wło­cha­ci i skłon­ni do po­ry­wa­nia ko­biet, mie­li re­zy­do­wać nie tyl­ko w tak od­le­głych miej­scach jak Afry­ka, lecz ta­kże na trud­no do­stęp­nych za­le­sio­nych po­ła­ciach Eu­ro­py. Po­sia­da­nie ta­kie­go stwo­rze­nia w me­na­że­rii dla za­in­te­re­so­wa­nych dzi­wac­twa­mi na­tu­ry bo­ga­czy mu­sia­ło być pra­wie tak atrak­cyj­ne jak schwy­ta­nie jed­no­ro­żca.

Za­pew­ne wła­śnie z tego po­wo­du Pe­tru­sem Gon­sa­lvu­sem za­in­te­re­so­wa­li się przed­sta­wi­cie­le fran­cu­skie­go dwo­ru kró­lew­skie­go. Hen­ryk II Wa­le­zjusz, ów­cze­sny wład­ca Fran­cji, po­dob­nie jak wie­lu in­nych mo­nar­chów lu­bił ko­lek­cjo­no­wać rzad­kie oka­zy ,,dzi­wa­deł’’. Dla­te­go Pe­trus w wie­ku za­le­d­wie 10 lat tra­fił na dwór wład­cy. Oczy­wi­ście za­nim mo­żna go było za­pre­zen­to­wać jego wy­so­ko­ści, na­le­ża­ło pod­jąć od­po­wied­nie środ­ki bez­pie­cze­ństwa. Kto wie, ja­kie za­gro­że­nia może nie­ść ze sobą spro­wa­dze­nie do pa­ła­cu be­stii, na­wet je­że­li jest ona ma­łym (i za­pew­ne prze­ra­żo­nym) dziec­kiem? Za­nim uzna­no, że Pe­trus jest nie­gro­źny dla oto­cze­nia, pod­da­no go sta­ran­nym ba­da­niom w pa­ła­co­wych lo­chach. Kie­dy wresz­cie zo­stał z nich wy­pusz­czo­ny, pod­jęto de­cy­zję o wy­cho­wa­niu go i za­pew­nie­niu mu wy­kszta­łce­nia, ta­kie­go sa­me­go, ja­kie do­sta­li­by zwy­kli nie­owło­sie­ni chłop­cy.

Inny mo­tyw de­cy­zji o za­pew­nie­niu chłop­cu edu­ka­cji sta­no­wi­ła kró­lew­ska skłon­no­ść do eks­pe­ry­men­tów – Hen­ryk II był naj­zwy­czaj­niej w świe­cie cie­ka­wy, czy to pier­wot­ne owło­sio­ne stwo­rze­nie mo­żna cze­go­kol­wiek na­uczyć.

Na kró­lew­skim dwo­rze do­brze dba­no o Pe­tru­sa. Po­noć za­pew­nio­no mu na­wet wła­sną sztucz­ną ja­ski­nię w pa­ła­co­wych ogro­dach. Na wszel­ki wy­pa­dek, gdy­by tęsk­nił za do­mem. Za­dba­no rów­nież o to, żeby nie czuł się sa­mot­ny. Ka­ta­rzy­na Me­dy­cej­ska, wdo­wa po Hen­ry­ku II Wa­le­zju­szu, wy­swa­ta­ła go z cór­ką jed­nej ze słu­żących – uro­dzi­wą Ka­tha­ri­ną Raf­fe­lin. Oczy­wi­ście na li­ście po­wo­dów za­war­cia tego zwi­ąz­ku znaj­do­wa­ła się mi­ędzy in­ny­mi cie­ka­wo­ść – czy dzi­ki czło­wiek z Te­ne­ry­fy, wil­ko­łak z lasu, wło­cha­ta be­stia, może mieć po­tom­stwo z ludz­ką ko­bie­tą? Tyle się prze­cież mó­wi­ło o po­rwa­niach mło­dych dziew­cząt przez po­dob­nych wło­cha­czy.

Za­ślu­bi­ny mia­ły miej­sce w 1573 roku i sądzi się, że to wła­śnie ten zwi­ązek był źró­dłem opo­wie­ści o pi­ęk­nej i be­stii. Ma­łże­ństwo za­owo­co­wa­ło na­ro­dzi­na­mi gro­mad­ki dzie­ci, z któ­rych czwór­ka, w tym dwie dziew­czyn­ki, odzie­dzi­czy­ła po ojcu jego nie­zwy­kłe scho­rze­nie. Pe­trus i jego ro­dzi­na byli często por­tre­to­wa­ni, gdyż wie­lu bo­ga­czy chcia­ło mieć taki ob­raz albo cho­ciaż szkic. Po­zo­wa­li w prze­sad­nie dro­gich i kunsz­tow­nie uszy­tych kre­acjach, co po­przez kon­trast wzmac­nia­ło siłę od­dzia­ły­wa­nia dzie­ła na wi­dzów.

Po­mi­mo swo­je­go wy­kszta­łce­nia i po­zy­cji na dwo­rze Pe­trus za­wsze po­zo­stał ma­skot­ką i nie mógł sam de­cy­do­wać o swo­im ży­ciu. W 1581 roku wy­sła­no go w pod­róż po eu­ro­pej­skich dwo­rach. Ro­dzi­na naj­pierw uda­ła się do Flan­drii, na dwór Ma­łgo­rza­ty Par­me­ńskiej. Rok pó­źniej była już w Mo­na­chium, gdzie na po­le­ce­nie ksi­ęcia Al­brech­ta V Ba­war­skie­go wy­ko­na­no ich por­tret. Ksi­ążę prze­słał go po­tem w pre­zen­cie ar­cy­ksi­ęciu Fer­dy­nan­do­wi z Ty­ro­lu, ko­ne­se­ro­wi oso­bli­wo­ści i dzieł sztu­ki. W 1583 roku w Ba­zy­lei zba­dał ich słyn­ny ana­tom Fe­lix Plat­ter. De­ka­dę pó­źniej, pod­czas wi­zy­ty w Bo­lo­nii, wzbu­dzi­li cie­ka­wo­ść in­ne­go zna­ne­go ba­da­cza – hra­bie­go Ulis­se­sa Al­dro­van­die­go. On rów­nież pra­gnął za­cho­wać coś na pa­mi­ąt­kę po tej wi­zy­cie, więc na jego roz­kaz przy­go­to­wa­no szki­ce Gon­sa­lvu­sów, któ­re hra­bia włączył do swo­jej ko­lek­cji przy­rod­ni­czej. Wresz­cie ro­dzi­na zo­sta­ła roz­dzie­lo­na, a dzie­ci roz­da­ne jako pre­zen­ty bar­dziej wpły­wo­wym wiel­mo­żom.

Iro­nią losu jest to, że dzi­ęki swo­jej nie­zwy­kło­ści, któ­ra rów­nie do­brze mo­gła przy­nie­ść Pe­tru­so­wi śmie­rć, zy­skał on wa­run­ki ży­cio­we i wy­kszta­łce­nie lep­sze niż wie­lu nie­ob­da­rzo­nych nad­mia­rem wło­sów chłop­ców. Dzi­ęki sta­ran­nej edu­ka­cji po­słu­gi­wał się trze­ma języ­ka­mi, w któ­rych za­rów­no mó­wił, jak i pi­sał oraz czy­tał. Do­żył 81 lat (zma­rł w 1618 roku), co ozna­cza, że jako ma­skot­ka dwo­ru miał do­stęp ta­kże do opie­ki me­dycz­nej. Za­pew­ne ni­g­dy nie mu­siał ci­ężko pra­co­wać. Ale nie do­wie­my się, czy był szczęśli­wy…