-
W empik go
Językowy obraz rodziny jako nośnika wartości w czasopismach laickich i katolickich w latach 2010-2015 - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
29 stycznia 2021
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
12,50 zł za tytuł
przy zakupie abonamentu Go Mini w cenie 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Empik Go Mini za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Mini daje możliwość dodania 2 tytułów do biblioteki w mies. Wybierasz z ponad 100 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Językowy obraz rodziny jako nośnika wartości w czasopismach laickich i katolickich w latach 2010-2015 - ebook
To, jakich słów używamy do opisywania otaczającego nas świata, jest odbiciem tego, w jaki sposób go postrzegamy. W swojej rozprawie doktorskiej Anna Mazurkiewicz podjęła się zadania tyleż frapującego, co ryzykownego: postanowiła sprawdzić i przeanalizować, jakim językiem posługują się współczesne media w kontekście zagadnień związanych z rodziną. Opierając się na artykułach z czasopism świeckich, takich jak „Wysokie Obcasy”, „Twój Styl” i „Zadra”, oraz tych zaczerpniętych z czasopism katolickich, autorka uważnie przygląda się zawartemu w nich obrazowi tej najmniejszej, a zarazem niezwykle ważnej komórki społecznej. W efekcie powstała fascynująca, pełna celnych obserwacji publikacja, która uświadamia, jak różne znaczenie dla dzisiejszych Polaków ma rodzina i w jaki sposób język może przyczynić się do określania jej wartości.
W ostatnich latach zagadnienie dotyczące zdefiniowania znaczenia leksemu rodzina było dosyć często poruszane w mediach, głównie ze względu na postulaty – wysuwane przez środowiska LGBT, grupy lewicowe i feministyczne – o prawną regulację związków homoseksualnych oraz o prawo par homoseksualnych do adopcji dzieci. Żądano zmiany dotychczas istniejącej definicji rodziny, jednoznacznie wskazującej na odmienność płci małżonków, regulację prawną związku oraz możliwość posiadania potomstwa. Dyskusja na temat praw homoseksualistów do zawierania małżeństw oraz adopcji dzieci w dyskursie medialnym pojawia się regularnie, podobnie jak połączenie 'rodzina homoseksualna' czy zestawienie 'homorodzina'. Nasuwa się zatem pytanie: czy jest możliwa zmiana dotychczas istniejącej eksplikacji rodziny na tę proponowaną przez środowiska homoseksualne? Czy zmiany w rozumieniu definicji leksemu rodzina, zachodzące na przestrzeni wieków, wskazują, iż możliwe jest tak radykalne przedefiniowanie słowa, stanowiącego jedną z najważniejszych wartości dla społeczeństwa polskiego?
Autorka podjęła się trudnych badań. Pisać dzisiaj o rodzinie – obojętnie czy w sposób naukowy czy tworząc kolejne teksty medialne, publicystyczne, ideologiczne, a nawet propagandowe – znaczy wejść w swoiste oko cyklonu ideologicznych i religijnych dyskursów, wielkich sporów o istotę tej najmniejszej a zarazem najważniejszej komórki każdej ludzkiej społeczności. Tym bardziej doceniam trud badawczy Pani Anny Mazurkiewicz, która porównuje językowe obrazy rodziny w dwóch stojących na antypodach ideowych dyskursach: laickim (o wyraźnym nachyleniu feministycznym) i religijnym (katolickim). Są to rzeczywiście przeciwstawne bieguny różnego rozumienia rodziny. […] Autorka w sposób wyważony, wolny od ideowych uprzedzeń porównuje te sprzeczne językowe obrazy rodziny.
prof. dr hab. Kazimierz Ożóg
| Kategoria: | Inne |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8219-207-0 |
| Rozmiar pliku: | 3,0 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
WSTĘP
W ostatnim czasie zagadnienie rodziny stało się przedmiotem badań różnorodnych dyscyplin naukowych. Powstały publikacje z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii, prawa, religioznawstwa oraz językoznawstwa1.
Leksem rodzina zajmuje dość wysoką i ustabilizowaną pozycję w hierarchii wartości Polaków. Potwierdzały to badania Walerego Pisarka, dotyczące słów sztandarowych Polaków2, oraz Michaela Fleischera o polskiej symbolice kolektywnej3. W badaniach ankietowych, przeprowadzonych w latach 1986–1987 na potrzeby Polskiego Słownika Aksjologicznego PSA przez Marię Mańkowską, rodzina pojawiła się na 16. miejscu wśród ówcześnie wymienianych przez Polaków wartości4. Natomiast w sporządzonych przez zespół etnolingwistów lubelskich, kierowany przez profesora Jerzego Bartmińskiego, dwóch listach5, wskazujących na najczęściej pojawiające się nazwy wartości w pracach badaczy, na Liście II z 2010 roku rodzina sytuuje się na 1. miejscu. Niedawno ukazała się rozprawa doktorska Iwony Bielińskiej-Gardziel, napisanej pod kierunkiem Jerzego Bartmińskiego, ukazująca stereotyp rodziny w oczach współczesnych Polaków oraz sposób profilowania pojęcia rodziny w dyskursach publicznych, m.in. w prasie. Badania były przeprowadzone do 2009 roku. Jednakże zmiany polityczno-społeczne, wzrost tempa życia w Polsce i Europie powodują przekształcenia w kanonie wartości. Głośne ostatnio dyskusje w mediach o modelach rodziny, definiowanie rodziny w dokumentach prawnych sprawiły, że wydało mi się uzasadnione zbadanie dyskursu publicznego pod kątem ewentualnych zmian w stosunku do istniejących opracowań.
CEL PRACY
Dokonujące się w ostatnich latach modyfikacje w modelu rodziny zainspirowały mnie do podjęcia badań dotyczących językowego obrazu rodziny jako nośnika wartości w prasie świeckiej i katolickiej w latach 2010–2015.
Celem pracy jest odpowiedź na poniżej postawione pytania:
1. Jakie profile rodziny prezentowane są w czasopismach laickich i katolickich?
2. Nośnikiem jakich wartości są poszczególne profile rodziny?
3. Czy istnieją różnice w definiowaniu wartości w obrębie czasopism o tym samym charakterze, tj. w grupie czasopism świeckich i w grupie czasopism katolickich?
4. Jakie podobieństwa i różnice pojawiają się w definiowaniu tych samych wartości w zestawieniu czasopism świeckich i katolickich?
5. Jakie są językowe wykładniki wartości i wartościowania?
PODSTAWA MATERIAŁOWA
Podstawę materiałową dysertacji stanowią:
– dane systemowe,
– dane statystyczne,
– dane encyklopedyczne,
– dane tekstowe.
Dane systemowe zebrałam na podstawie słowników języka polskiego. Znalazły się wśród nich zarówno ogólne słowniki języka polskiego, jak i słowniki etymologiczne, frazeologiczne, synonimów, antonimów, gwary środowiskowej6. Łącznie wykorzystałam 37 źródeł leksykograficznych7.
Dane encyklopedyczne pozyskałam z encyklopedii polskojęzycznych i obcojęzycznych z obszaru wiedzy powszechnej oraz z zakresu takich dyscyplin jak: psychologia, filozofia, pedagogika, socjologia, religioznawstwo. Łącznie wykorzystałam 16 pozycji encyklopedycznych.
Dane statystyczne pochodzą z dwóch źródeł: Głównego Urzędu Statystycznego oraz Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego. Pierwsze przekazują informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2014 roku, ze szczegółowym omówieniem lat 2010–2014. Drugie odnoszą się do życia religijnego Polaków, praktyk religijnych, przyjmowanych sakramentów, znaczenia wiary w życiu codziennym do 2014 roku.
Dane tekstowe zostały wyekscerpowane z czasopism świeckich z lat 2010–2015, takich jak: „Twój Styl”, „Wysokie Obcasy Extra” (łącznie wybrałam 101 artykułów, z nich wyekscerpowałam 271 cytatów), „Zadra” (37 artykułów, 148 cytatów), oraz czasopism katolickich: „W Drodze”, „Miłujcie się”, „W Naszej Rodzinie” (204 artykuły, 342 cytaty). Do danych tekstowych zaliczam również Relację końcową Synodu Biskupów dla Ojca Świętego Franciszka z Synodu Biskupów. XIV zwyczajnego zgromadzenia ogólnego.
STRUKTURA PRACY
Niniejsza praca wpisuje się w nurt badań aksjologii lingwistycznej8 i koncepcji językowego obrazu świata. Ze względu na podjęte cele, w które m.in. wpisują się opis wartości i sposoby wartościowania oraz wyodrębnienie profilów rodziny, nawiązuję do wcześniej wspomnianej już pracy Iwony Bielińskiej-Gardziel, opisującej stereotyp rodziny9 ściśle łączący się z wartościowaniem10.
W badaniach opieram się na teorii definicji kognitywnej i otwartej struktury znaczeniowej słowa11. Celem definicji kognitywnej jest „zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. ze sposobu utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania”12, nie odrzucając wiedzy pozajęzykowej. Otwarta definicja słowa pozwala „ująć zarówno cechy wyraziste, jak i te, które mają konotacje tekstowe”13. Analiza zebranych danych uwzględnia zarówno cechy konotacyjne definicji słownikowych, jak i postawę nadawcy tekstu, czyli użytkownika języka z charakterystycznym dla niego systemem wartości. Wskazując na postawę nadawcy tekstu, nawiązuję do językowego obrazu świata funkcjonującego w dwóch wariantach: wizji i obrazu. Wizja wskazuje na podmiot, gdyż to „widzenie jest wizją czyjąś, implikuje patrzenie, a więc i podmiot postrzegający, obraz, będący rezultatem także czyjegoś widzenia świata, tak silnej implikacji podmiotu nie zawiera, punkt ciężkości jest w nim przesunięty na przedmiot, którym jest to, co zawarte w samym języku”14. Analizując eksplikacje rodziny w dyskursie medialnym, a precyzyjniej w czasopismach, skierowanych do określonych grup odbiorców, nie bez znaczenia staje się określenie nadawcy – podmiotu, który tę wizję rodziny kreuje za pomocą języka. Eksploracja definicji encyklopedycznych i słownikowych skierowana jest na przedmiot ujęty w samym języku. W związku z tym pośrednio nawiązuję do teorii językowego obrazu świata, która zakłada, że JOS „to pewien zespół sądów mniej lub bardziej utrwalonych w języku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektów świata pozajęzykowego”15. Ujęcie tego, co „utrwalone (zakrzepłe) w systemie danego języka”16 z wizją czyjąś, a więc wskazującą na zmienność podmiotu interpretującego i kreującego określony wycinek rzeczywistości, pozwala wyeksponować zmiany, zachodzące w rozumieniu znaczenia wartości i spowodowane „przesuwaniem się pojęć oznaczających do tej pory antywartości do kręgu wartości uznawanych za pozytywne”17. Główny nacisk kładę na charakterystykę zespołu wartości, wiążących się z nośnikiem, jakim jest rodzina.
Leksem nośnik18 za eksplikacjami słownikowymi przyjmuję jako ‘coś, co wyraża i propaguje jakieś istotne, charakterystyczne dla czegoś treści, wartości’ (USJP)19, ‘nośnikiem jakichś treści, idei, cech, wartości itp. nazywamy coś, co je wyraża lub przekazuje’ (ISJP)20.
Wartość przyjmuję w jej rozumieniu potocznym, które za Jadwigą Puzyniną definiuję, iż wartość „jest tym, co (ludzie w ogóle, grupa ludzka i) nadawca odczuwa(ją) jako dobre i uznaje(ją) za dobre”21. Przyjęcie to jest zgodne z definicjami słownikowymi, w których wartość to ‘cecha tego, co jest dobre pod jakimś względem, przypisywana rzeczom, np. ze względu na ich użyteczność lub możliwość wywołania pozytywnych uczuć; ważność, znaczenie’; ‘właściwość jakiegoś przedmiotu, towaru, dzięki którym zaspokaja on określone potrzeby’ (USJP)22. Przymiotnik dobry rozumiem jako ‘taki, jaki X (nadawca) chce, żeby był bądź X uważa za taki, jaki być powinien’. Rozumienie to traktuję za Jadwigą Puzyniną, która wskazuje, że „jest bardzo ważne sprowadzenie go do treści mentalnych, które chcemy przekazywać, kiedy mówimy, że coś jest dobre lub że coś jest wartością”23.
Do opisu wartości, której nośnikiem jest rodzina, stosuję definicję kognitywną24. Wiedza ta zawarta w języku, tekście, definicjach słownikowych, encyklopedycznych pozwala na skomponowanie językowego obrazu wartości, której nośnikiem jest rodzina. Do opisu każdej z wartości, jej eksplikacji tworzę fasety, co zgodnie z ujęciem kognitywnym wiąże się z uporządkowaniem zdań definiujących, „dobór i układ faset winny odwzorowywać badaną świadomość językową i porządkować materiał dokumentujący użycie hasła”25. Ze względu na różnorodność tekstów definicje mogą różnić się układem faset.
Dysertację stanowią: wstęp, sześć rozdziałów – w tym jeden teoretyczny, zakończenie, bibliografia.
We wstępie prezentuję główne założenia rozprawy, cel badań, podstawę materiałową oraz metodologię zastosowaną do analizy danych językowych.
W pierwszym rozdziale o charakterze teoretycznym omawiam i pokrótce charakteryzuję rozwój i koncepcję językowego obrazu świata oraz miejsca wartości i wartościowania w językowym obrazie świata. Nawiązuję do założenia, że „wartości są czynnikiem sterującym konstruowaniem wizji rzeczywistości przez subiekt doświadczający (eksperiencera) i konceptualizujący, tj. przez wspólnotę nosicieli języka”26.
Kolejne rozdziały mają charakter analityczny. W drugim na podstawie danych systemowych omawiam znaczenie leksemu rodzina. Porównuję definicje rodziny w źródłach encyklopedycznych polskojęzycznych, anglojęzycznych i rosyjskojęzycznych z obszaru wiedzy ogólnej oraz poszczególnych dziedzin naukowych, jak: psychologia, filozofia, socjologia, religioznawstwo. Analizuję dane, których źródłem są zbiory leksykograficzne w języku polskim. Wskazuję na etymologię leksemu rodzina, rozwój semantyczny. Analizuję synonimy, antonimy, łączliwość badanego rzeczownika z czasownikami i przymiotnikami, związki frazeologiczne, w których występuje rzeczownik rodzina lub jego derywat, gdyż przyjmuję, iż „poprzez poszukiwanie semantycznych mechanizmów porządkujących chaotyczne na pierwszy rzut oka i różnorodne strukturalnie sposoby łączenia wyrazów można dotrzeć do utrwalonego w języku obrazu świata”27.
W trzecim i w czwartym rozdziale zgodnie z założeniem, że profilowanie28 „jest subiektywną (tj. mającą swój podmiot) operacją językowo-pojęciową, polegającą na swoistym kształtowaniu obrazu przedmiotu poprzez ujęcie go w określonych aspektach w ramach pewnego typu wiedzy i zgodnie z wymogami określonego punktu widzenia”29, wyodrębniam i charakteryzuję profile rodziny. Wyróżniam wartości, jakich nośnikami jest dany model rodziny, na podstawie tekstów ukazujących się na łamach czasopism świeckich, takich jak: „Twój Styl”, „Wysokie Obcasy Extra”, „Zadra”.
W piątym rozdziale wyróżniam i opisuję profile rodziny preferowane oraz negatywnie oceniane w prasie katolickiej: „W naszej rodzinie”, „Miłujcie się”, „W drodze”. Charakteryzuję wartości pozytywne i wartości negatywne, których nośnikami są wyszczególnione modele rodzin.
Wartości opisane w dysertacji zostały wybrane ze względu na częstość ich występowania. Wyznaczyłam sobie minimalną liczbę artykułów, w których dana wartość powinna się pojawić, by została podjęta w analizach. Ponieważ artykuły zostały wybrane z lat 2010–2015, dla miesięczników katolickich i laickich były to cztery artykuły, a dla kwartalnika feministycznego „Zadra” (ze względu na mniejszą liczbę pojawiających się numerów) były to dwa artykuły. Pojawiły się również wyjątki ze względu na – w mojej percepcji – istotę zagadnienia poruszonego w artykule, jednocześnie wskazującego na toczącą się w mediach dyskusję – np. model HOMORODZINY pojawił się w „Twoim Stylu” w 2011 r. Był to jedyny artykuł opisujący rodzinę homoseksualną w „Twoim Stylu” na przestrzeni pięciu lat. Zagadnienie związku homoseksualnego pojawiło się również w kwartalniku feministycznym „Zadra” oraz w czasopismach katolickich, m.in. w miesięczniku „W Drodze”. Stąd podjęłam się opisania tego modelu rodziny na podstawie jednego obszernego artykułu.
W szóstym rozdziale opisuję wykładniki wartości i sposoby wartościowania w obrębie czasopism świeckich i katolickich.
Rozprawę zamykam wnioskami wyprowadzonymi z analiz oraz bibliografią.
Praca mieści się w nurcie badań aksjologii lingwistycznej i JOS. Przyjęta metodologia i instrumentarium badawcze pochodzą z zakresu tych dyscyplin.
------------------------------------------------------------------------
1 Por.: Iwona Bielińska-Gardziel, Stereotyp rodziny we współczesnej polszczyźnie, Warszawa 2009; Eadem, Rodzina i jej profile we współczesnej polszczyźnie, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” t. 21, Lublin 2009; Czesław S. Bartnik, Sakrament małżeństwa, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, t. XXVIII, z. 2, Lublin 1990, s. 101-108; Giorgio Campanini, Rodzice jako pierwsi i główni wychowawcy dzieci w perspektywie chrześcijańskiej, Rodzina jako wartość w cywilizacji chrześcijańskiej, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s. 9–16; Bogdan Czupryn, Desakralizacja rodziny a błąd antropologiczny, Rodzina jako Kościół domowy, red. ks. Antoni Tomkiewicz, ks. Włodzimierz Wieczorek, Lublin 2010, s. 147–156; Leon Dyczewski, Więź między pokoleniami w rodzinie, Rodzina jako wartość w cywilizacji chrześcijańskiej, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s. 17–92; Jerzy Grześkowiak, Misterium małżeństwa. Sakrament małżeństwa jako symbol przymierza Boga z ludźmi, Poznań 1996; Antoni Nadbrzeżny, Sakramentalność małżeństwa jako fundament Kościoła domowego, Rodzina jako Kościół domowy, red. ks. Antoni Tomkiewicz, ks. Włodzimierz Wieczorek, Lublin 2010, s. 75–89; Dorota Gizicka, Kohabitacja – droga do małżeństwa czy jego alternatywa, Miłość, wierność i uczciwość na rozstajach współczesności. Kształt rodziny współczesnej, red. Wojciech Muszyński, Ewa Sikora, Toruń 2008, s. 416–426; Marek Andrzejewski , Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. Henryk Dolecki, Tomasz Sokołowski, Warszawa 2010; Wojciech Góralski, Kanoniczne prawo małżeńskie, Warszawa 2000; Alicja Grześkowiak, Obrona rodziny i życia w państwach Europy Wschodniej, Rodzina jako wartość w cywilizacji chrześcijańskiej, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s. 93–108; Piotr Majer, Zawarcie małżeństwa kanonicznego bez skutków cywilnych, Kraków 2009; Bożena Gulla, Wielowymiarowe funkcjonowanie rodziny. Aspekty psychologiczne, Różne oblicza rodziny, red. Antoni Świerczek, Kraków 2010, s. 200–230; Irena Kowalska, Demografia rodziny wyzwaniem dla polityki rodzinnej, Rodzina – bezcenny dar i zadanie, red. ks. Józef Stala, Elżbieta Osewska, Radom 2006, s. 540–637; Janusz Królikowski, Moralność życia małżeńskiego i rodzinnego. Perspektywa biblijna i problematyka aktualna, Rodzina – bezcenny dar i zadanie, red. ks. Józef Stala, Elżbieta Osewska, Radom 2006; Władysław Majkowski, Socjologia rodziny, red. ks. Józef Stala, Elżbieta Osewska, Radom 2006, s. 378–422; Małżeństwo w świetle dialogu kultur, red. Władysław Nowak, Michał Tunkiewicz, Olsztyn 2009; Jolanta Miluska, Rola płci w sposobie funkcjonowania małżeństwa i rodziny, Małżeństwo. Męskość – kobiecość, miłość, konflikt, red. Hanna Liberska, Mirosława Matuszewska, Poznań 2001, s. 45–73.
2 Walery Pisarek, Wybory słów sztandarowych jako kryterium stratyfikacji społeczeństwa, Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2003, s. 87–106.
3 Michael Fleischer, Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2003, s. 107–143.
4 Informacje o przeprowadzonych badaniach ankietowych, zestawieniach listy wartości za: Jerzy Bartmiński, Monika Grzeszczak, Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich?, „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 21–44.
5 Były to dwie listy. Zostały sporządzone: w 2009 roku jako Lista I (na podstawie 10 opracowań) oraz w 2010 roku jako Lista II (na podstawie 20 opracowań) za: Jerzy Bartmiński, Monika Grzeszczak, Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich?, „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 33–34.
6 Aby wskazać znaczenia określonych leksemów, sięgałam do wielu słowników. Chciałam uniknąć korzystania wyłącznie z jednego źródła wiedzy i zamknięcia się na pozostałe. Niekiedy eksplikacje tego samego leksemu powielały się w różnych słownikach, innym razem wskazywały na cechy odpowiadające użyciu danego leksemu w tekście i pozwalały na szerszą interpretację wyekscerpowanego fragmentu. W niniejszej pracy w głównej mierze posługuję się Uniwersalnym słownikiem języka polskiego pod. red. S. Dubisza ze względu na pełny i wielowymiarowy charakter definicji.
7 Zestawienie pełnej listy encyklopedii i słowników, z których korzystałam, znajduje się w bibliografii.
8 Na rozwój aksjologii lingwistycznej, określanej również mianem aksjolingwistyki, na gruncie polskim wpłynęły liczne prace Jadwigi Puzyniny, Anny Wierzbickiej, Elżbiety Laskowskiej, Tomasza Krzeszowskiego i Renaty Grzegorczykowej.
W kręgu lubelskim powstała koncepcja polskiego słownika aksjologicznego PSA, a następnie projektu badawczego EUROJOS ‒ za: Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Projekt badawczy (ETNO)EUROJOS a program etnolingwistyki kognitywnej, „Etnolingwistyka” t. 25, Lublin 2013, s. 267–281.
Zagadnienie wartości we współczesnym świecie jest stale obecne w publikacjach. Por.: Jadwiga Puzynina, Co znaczy „walka o wartości”?, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 24–36; Jadwiga Puzynina, Kłopoty z nazwami wartości (i wartościami) „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 7–20; Jerzy Bartmiński, Monika Grzeszczak, Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich?, „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 21–44; Elżbieta Laskowska, Wartościowania w politycznej debacie medialnej, „Język a kultura” t. 20, Wrocław 2008, s. 267–278; Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Miejsce wartości w opisie gatunków mowy, „Język a kultura” t. 23, Wrocław 2012, s. 33–40; Kazimierz Ożóg, O prymacie wolności nad prawdą – wartościowanie w dobie postmodernistycznej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 46–57; Jan Mazur, Magdalena Rumińska, „Być czy mieć?”. Dylematy aksjologiczne Polaków w świetle wybranych przykładów literatury współczesnej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 70–82; Bożena Ostromęcka-Frączak, Desakralizacja wartości w graffiti, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 83–91; Halina Pelcowa, Przeszłość jako wartość (na przykładzie wypowiedzi gwarowych) Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 116–127; Maria Wojtak, Świat wartości nakreślony w rachunku sumienia, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 104–115; Anna Pajdzińska, Pamięć jako wartość, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 253–261; Katarzyna Sobstyl, Wartościowanie rzeczywistości na przykładzie opowiadań w prasie kobiecej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 147–154; Anna Dunin-Dudkowska, Akt notarialny w służbie określonych wartości społecznych, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 173–181; Anna Dąbrowska, Dzień jako wartość, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 262–266; Marcin Poprawa, Spory o wartości w najnowszej publicystyce prasowej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 227–239.
9 Iwona Bielińska-Gardziel, Stereotyp rodziny we współczesnej polszczyźnie, Warszawa 2009.
10 Por.: Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk, Stereotypy językowe, Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2001, s. 371–395; Wojciech Chlebda, Stereotyp jako jedność języka, myślenia i działania, „Języka a kultura” t. 12, Wrocław 1998, s. 31–41; Krystyna Pisarkowa, Konotacja semantyczna nazw narodowości, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 1 1976, s. 5–26.
11 Por.: Jerzy Bartmiński, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 169–183; Ryszard Tokarski, Konotacje jako składnik treści słowa, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 35–54; Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Definicja semantyczna: czego i dla kogo?, O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin 1993; Anna Pajdzińska, Udział konotacji leksykalnych w motywacji frazeologizmów, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 67–81.
12 Jerzy Bartmiński, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 169-170.
13 Ryszard Tokarski, Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu, „Etnolingwistyka” t. 9/10, Lublin 1997/1988, s. 9.
14 Jerzy Bartmiński, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 103.
15 Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Językowy obraz świata a spójność tekstu, Teoria tekstu. Zbiór studiów, red. Teresa Dobrzyńska, Wrocław 1986, s. 72.
Por.: Jerzy Bartmiński, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 104; Ryszard Tokarski, Słownictwo jako interpretacja świata, Współczesny język polski, Lublin 2001, s. 366.
16 Renata Grzegorczykowa, Pojęcie językowego obrazu świata, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 41.
17 Jan Mazur, Magdalena Rumińska, „Być czy mieć?”. Dylematy aksjologiczne Polaków w świetle wybranych przykładów literatury współczesnej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 71.
18 Leksem nośnik odnosi się wielokrotnie do języka: „język jest nośnikiem tożsamości narodowej” (Bartmiński 1996), „język – nosicielem (substratem) wartości” (Bartmiński 2003), „język jako nośnik wartości” (Tokarski 1997, 2013), „język jest nośnikiem, przekaźnikiem i zbiorem wszelkich wartości, ocen i wartościowań” (Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000). Por. prace: Jerzy Bartmiński, Język nośnikiem tożsamości narodowej i przejawem otwartości, Tożsamość polska i otwartość na inne społeczeństwa, red. Leon Dyczewski, Lublin 1996, s. 59–86; Jerzy Bartmiński, Miejsce wartości w językowym obrazie świata, Język w kręgu wartości, Lublin 2003, s. 59–86; Ryszard Tokarki, Język jako nośnik wartości, „Mikrus Dziennikarski” nr 4 1997, s. 54–60; Janusz Anusiewicz, Anna Dąbrowska, Michael Fleischer, Językowy obraz świata i kultura. Projekt koncepcji badawczej, „Język a kultura” t. 13, Wrocław 2000, s. 11–44.
19 Uniwersalny słownik języka polskiego, red. Stanisław Dubisz, oprac. Agnieszka Grzegółka-Maciejewska, t. 1–4, Warszawa 2003–2006.
20 Inny słownik języka polskiego PWN, red. Mirosław Bańko, t. 1–2, Warszawa 2000.
21 Jadwiga Puzynina, Jak pracować nad językiem wartości?, „Języka a kultura” t. 2, Lublin 1991, s. 130.
22 W języku polskim wartość to: 1. ‘to, ile coś jest warte pod względem materialnym, cecha jakiejś rzeczy dająca się opisać ilością pieniędzy uzyskaną z jej sprzedaży lub możliwością wymiany na inne towary’; 2. ‘cecha tego, co jest dobre pod jakimś względem, przypisywana rzeczom, np. ze względu na ich użyteczność lub możliwość wywołania pozytywnych uczuć; ważność, znaczenie’; 3. ‘właściwość jakiegoś przedmiotu, towaru, dzięki którym zaspokaja on określone potrzeby’; 4. ‘posiadanie zalet moralnych lub społecznych’; 5. ‘zestaw cech uznawanych za dobre, będących wzorem postępowania, godnych urzeczywistnienia: Wartości duchowe, moralne, etyczne, estetyczne, religijne, społeczne. Wartości chrześcijańskie, lewicowe, humanistyczne. Uniwersalne, ludzkie wartości. Trwałe, wieczne, nieprzemijające wartości. Hierarchia, skala, system wartości. Czyjś świat wartości. Kryzys podstawowych wartości. Poszanowanie wartości. Wyznawać, kultywować jakieś wartości. Być przywiązanym do jakichś wartości. Uważać coś (np. sztukę, wolność, prawdę) za wartość samą w sobie, absolutną’. 6. Fiz. mat. ‘liczba określająca, ile jednostek zawiera dana wielkość fizyczna lub wielkość mogąca zastąpić wyrażenie algebraiczne, jego zmienne’ (USJP).
23 Jadwiga Puzynina, O znaczeniu wartości, Nazwy wartości, red. Jerzy Bartmiński, Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska, Lublin 1993, s. 18. Jadwiga Puzynina do zdefiniowania przymiotnika dobry podaje przykład: „Jan stwierdza, że świat jest w zasadzie taki, jaki Jan chce, żeby był” co można zapisać jako ‘x jest taki, jaki Jan (nadawca zdania) chce, żeby był’.
24 Jerzy Bartmiński, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 169–170.
25 Ibidem, s. 182.
26 Idem, Miejsce wartości w językowym obrazie świata, Język w kręgu wartości, Lublin 2003, s. 63.
27 Anna Pajdzińska, Jak mówimy o uczuciach, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 84.
28 Jerzy Bartmiński, Polskie wartości w europejskiej aksjosferze, Lublin 2014, s. 75. Profilowanie „jest domeną dyskursu, więc autorskich wypowiedzi zawsze czyichś, zawsze ukierunkowanych intencjonalnie na pewne cele komunikacyjne”. Istotą dyskursu publicznego jest to, iż „modyfikacje znaczeń leksykalnych, których zakres w dyskursie publicznym jest praktycznie nieograniczony, bazują na języku naturalnym i nie mogą się uniezależnić od dominacji myślenia potocznego ani wyjść poza jego granice, nie mogą tego wspólnego substratu poznawczego unieważnić; są od niego na różny sposób zależne”.
29 Idem, Profile a podmiotowa interpretacja świata, Językowe podstawy obrazu świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2012, s. 99.
W ostatnim czasie zagadnienie rodziny stało się przedmiotem badań różnorodnych dyscyplin naukowych. Powstały publikacje z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii, prawa, religioznawstwa oraz językoznawstwa1.
Leksem rodzina zajmuje dość wysoką i ustabilizowaną pozycję w hierarchii wartości Polaków. Potwierdzały to badania Walerego Pisarka, dotyczące słów sztandarowych Polaków2, oraz Michaela Fleischera o polskiej symbolice kolektywnej3. W badaniach ankietowych, przeprowadzonych w latach 1986–1987 na potrzeby Polskiego Słownika Aksjologicznego PSA przez Marię Mańkowską, rodzina pojawiła się na 16. miejscu wśród ówcześnie wymienianych przez Polaków wartości4. Natomiast w sporządzonych przez zespół etnolingwistów lubelskich, kierowany przez profesora Jerzego Bartmińskiego, dwóch listach5, wskazujących na najczęściej pojawiające się nazwy wartości w pracach badaczy, na Liście II z 2010 roku rodzina sytuuje się na 1. miejscu. Niedawno ukazała się rozprawa doktorska Iwony Bielińskiej-Gardziel, napisanej pod kierunkiem Jerzego Bartmińskiego, ukazująca stereotyp rodziny w oczach współczesnych Polaków oraz sposób profilowania pojęcia rodziny w dyskursach publicznych, m.in. w prasie. Badania były przeprowadzone do 2009 roku. Jednakże zmiany polityczno-społeczne, wzrost tempa życia w Polsce i Europie powodują przekształcenia w kanonie wartości. Głośne ostatnio dyskusje w mediach o modelach rodziny, definiowanie rodziny w dokumentach prawnych sprawiły, że wydało mi się uzasadnione zbadanie dyskursu publicznego pod kątem ewentualnych zmian w stosunku do istniejących opracowań.
CEL PRACY
Dokonujące się w ostatnich latach modyfikacje w modelu rodziny zainspirowały mnie do podjęcia badań dotyczących językowego obrazu rodziny jako nośnika wartości w prasie świeckiej i katolickiej w latach 2010–2015.
Celem pracy jest odpowiedź na poniżej postawione pytania:
1. Jakie profile rodziny prezentowane są w czasopismach laickich i katolickich?
2. Nośnikiem jakich wartości są poszczególne profile rodziny?
3. Czy istnieją różnice w definiowaniu wartości w obrębie czasopism o tym samym charakterze, tj. w grupie czasopism świeckich i w grupie czasopism katolickich?
4. Jakie podobieństwa i różnice pojawiają się w definiowaniu tych samych wartości w zestawieniu czasopism świeckich i katolickich?
5. Jakie są językowe wykładniki wartości i wartościowania?
PODSTAWA MATERIAŁOWA
Podstawę materiałową dysertacji stanowią:
– dane systemowe,
– dane statystyczne,
– dane encyklopedyczne,
– dane tekstowe.
Dane systemowe zebrałam na podstawie słowników języka polskiego. Znalazły się wśród nich zarówno ogólne słowniki języka polskiego, jak i słowniki etymologiczne, frazeologiczne, synonimów, antonimów, gwary środowiskowej6. Łącznie wykorzystałam 37 źródeł leksykograficznych7.
Dane encyklopedyczne pozyskałam z encyklopedii polskojęzycznych i obcojęzycznych z obszaru wiedzy powszechnej oraz z zakresu takich dyscyplin jak: psychologia, filozofia, pedagogika, socjologia, religioznawstwo. Łącznie wykorzystałam 16 pozycji encyklopedycznych.
Dane statystyczne pochodzą z dwóch źródeł: Głównego Urzędu Statystycznego oraz Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego. Pierwsze przekazują informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2014 roku, ze szczegółowym omówieniem lat 2010–2014. Drugie odnoszą się do życia religijnego Polaków, praktyk religijnych, przyjmowanych sakramentów, znaczenia wiary w życiu codziennym do 2014 roku.
Dane tekstowe zostały wyekscerpowane z czasopism świeckich z lat 2010–2015, takich jak: „Twój Styl”, „Wysokie Obcasy Extra” (łącznie wybrałam 101 artykułów, z nich wyekscerpowałam 271 cytatów), „Zadra” (37 artykułów, 148 cytatów), oraz czasopism katolickich: „W Drodze”, „Miłujcie się”, „W Naszej Rodzinie” (204 artykuły, 342 cytaty). Do danych tekstowych zaliczam również Relację końcową Synodu Biskupów dla Ojca Świętego Franciszka z Synodu Biskupów. XIV zwyczajnego zgromadzenia ogólnego.
STRUKTURA PRACY
Niniejsza praca wpisuje się w nurt badań aksjologii lingwistycznej8 i koncepcji językowego obrazu świata. Ze względu na podjęte cele, w które m.in. wpisują się opis wartości i sposoby wartościowania oraz wyodrębnienie profilów rodziny, nawiązuję do wcześniej wspomnianej już pracy Iwony Bielińskiej-Gardziel, opisującej stereotyp rodziny9 ściśle łączący się z wartościowaniem10.
W badaniach opieram się na teorii definicji kognitywnej i otwartej struktury znaczeniowej słowa11. Celem definicji kognitywnej jest „zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. ze sposobu utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania”12, nie odrzucając wiedzy pozajęzykowej. Otwarta definicja słowa pozwala „ująć zarówno cechy wyraziste, jak i te, które mają konotacje tekstowe”13. Analiza zebranych danych uwzględnia zarówno cechy konotacyjne definicji słownikowych, jak i postawę nadawcy tekstu, czyli użytkownika języka z charakterystycznym dla niego systemem wartości. Wskazując na postawę nadawcy tekstu, nawiązuję do językowego obrazu świata funkcjonującego w dwóch wariantach: wizji i obrazu. Wizja wskazuje na podmiot, gdyż to „widzenie jest wizją czyjąś, implikuje patrzenie, a więc i podmiot postrzegający, obraz, będący rezultatem także czyjegoś widzenia świata, tak silnej implikacji podmiotu nie zawiera, punkt ciężkości jest w nim przesunięty na przedmiot, którym jest to, co zawarte w samym języku”14. Analizując eksplikacje rodziny w dyskursie medialnym, a precyzyjniej w czasopismach, skierowanych do określonych grup odbiorców, nie bez znaczenia staje się określenie nadawcy – podmiotu, który tę wizję rodziny kreuje za pomocą języka. Eksploracja definicji encyklopedycznych i słownikowych skierowana jest na przedmiot ujęty w samym języku. W związku z tym pośrednio nawiązuję do teorii językowego obrazu świata, która zakłada, że JOS „to pewien zespół sądów mniej lub bardziej utrwalonych w języku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektów świata pozajęzykowego”15. Ujęcie tego, co „utrwalone (zakrzepłe) w systemie danego języka”16 z wizją czyjąś, a więc wskazującą na zmienność podmiotu interpretującego i kreującego określony wycinek rzeczywistości, pozwala wyeksponować zmiany, zachodzące w rozumieniu znaczenia wartości i spowodowane „przesuwaniem się pojęć oznaczających do tej pory antywartości do kręgu wartości uznawanych za pozytywne”17. Główny nacisk kładę na charakterystykę zespołu wartości, wiążących się z nośnikiem, jakim jest rodzina.
Leksem nośnik18 za eksplikacjami słownikowymi przyjmuję jako ‘coś, co wyraża i propaguje jakieś istotne, charakterystyczne dla czegoś treści, wartości’ (USJP)19, ‘nośnikiem jakichś treści, idei, cech, wartości itp. nazywamy coś, co je wyraża lub przekazuje’ (ISJP)20.
Wartość przyjmuję w jej rozumieniu potocznym, które za Jadwigą Puzyniną definiuję, iż wartość „jest tym, co (ludzie w ogóle, grupa ludzka i) nadawca odczuwa(ją) jako dobre i uznaje(ją) za dobre”21. Przyjęcie to jest zgodne z definicjami słownikowymi, w których wartość to ‘cecha tego, co jest dobre pod jakimś względem, przypisywana rzeczom, np. ze względu na ich użyteczność lub możliwość wywołania pozytywnych uczuć; ważność, znaczenie’; ‘właściwość jakiegoś przedmiotu, towaru, dzięki którym zaspokaja on określone potrzeby’ (USJP)22. Przymiotnik dobry rozumiem jako ‘taki, jaki X (nadawca) chce, żeby był bądź X uważa za taki, jaki być powinien’. Rozumienie to traktuję za Jadwigą Puzyniną, która wskazuje, że „jest bardzo ważne sprowadzenie go do treści mentalnych, które chcemy przekazywać, kiedy mówimy, że coś jest dobre lub że coś jest wartością”23.
Do opisu wartości, której nośnikiem jest rodzina, stosuję definicję kognitywną24. Wiedza ta zawarta w języku, tekście, definicjach słownikowych, encyklopedycznych pozwala na skomponowanie językowego obrazu wartości, której nośnikiem jest rodzina. Do opisu każdej z wartości, jej eksplikacji tworzę fasety, co zgodnie z ujęciem kognitywnym wiąże się z uporządkowaniem zdań definiujących, „dobór i układ faset winny odwzorowywać badaną świadomość językową i porządkować materiał dokumentujący użycie hasła”25. Ze względu na różnorodność tekstów definicje mogą różnić się układem faset.
Dysertację stanowią: wstęp, sześć rozdziałów – w tym jeden teoretyczny, zakończenie, bibliografia.
We wstępie prezentuję główne założenia rozprawy, cel badań, podstawę materiałową oraz metodologię zastosowaną do analizy danych językowych.
W pierwszym rozdziale o charakterze teoretycznym omawiam i pokrótce charakteryzuję rozwój i koncepcję językowego obrazu świata oraz miejsca wartości i wartościowania w językowym obrazie świata. Nawiązuję do założenia, że „wartości są czynnikiem sterującym konstruowaniem wizji rzeczywistości przez subiekt doświadczający (eksperiencera) i konceptualizujący, tj. przez wspólnotę nosicieli języka”26.
Kolejne rozdziały mają charakter analityczny. W drugim na podstawie danych systemowych omawiam znaczenie leksemu rodzina. Porównuję definicje rodziny w źródłach encyklopedycznych polskojęzycznych, anglojęzycznych i rosyjskojęzycznych z obszaru wiedzy ogólnej oraz poszczególnych dziedzin naukowych, jak: psychologia, filozofia, socjologia, religioznawstwo. Analizuję dane, których źródłem są zbiory leksykograficzne w języku polskim. Wskazuję na etymologię leksemu rodzina, rozwój semantyczny. Analizuję synonimy, antonimy, łączliwość badanego rzeczownika z czasownikami i przymiotnikami, związki frazeologiczne, w których występuje rzeczownik rodzina lub jego derywat, gdyż przyjmuję, iż „poprzez poszukiwanie semantycznych mechanizmów porządkujących chaotyczne na pierwszy rzut oka i różnorodne strukturalnie sposoby łączenia wyrazów można dotrzeć do utrwalonego w języku obrazu świata”27.
W trzecim i w czwartym rozdziale zgodnie z założeniem, że profilowanie28 „jest subiektywną (tj. mającą swój podmiot) operacją językowo-pojęciową, polegającą na swoistym kształtowaniu obrazu przedmiotu poprzez ujęcie go w określonych aspektach w ramach pewnego typu wiedzy i zgodnie z wymogami określonego punktu widzenia”29, wyodrębniam i charakteryzuję profile rodziny. Wyróżniam wartości, jakich nośnikami jest dany model rodziny, na podstawie tekstów ukazujących się na łamach czasopism świeckich, takich jak: „Twój Styl”, „Wysokie Obcasy Extra”, „Zadra”.
W piątym rozdziale wyróżniam i opisuję profile rodziny preferowane oraz negatywnie oceniane w prasie katolickiej: „W naszej rodzinie”, „Miłujcie się”, „W drodze”. Charakteryzuję wartości pozytywne i wartości negatywne, których nośnikami są wyszczególnione modele rodzin.
Wartości opisane w dysertacji zostały wybrane ze względu na częstość ich występowania. Wyznaczyłam sobie minimalną liczbę artykułów, w których dana wartość powinna się pojawić, by została podjęta w analizach. Ponieważ artykuły zostały wybrane z lat 2010–2015, dla miesięczników katolickich i laickich były to cztery artykuły, a dla kwartalnika feministycznego „Zadra” (ze względu na mniejszą liczbę pojawiających się numerów) były to dwa artykuły. Pojawiły się również wyjątki ze względu na – w mojej percepcji – istotę zagadnienia poruszonego w artykule, jednocześnie wskazującego na toczącą się w mediach dyskusję – np. model HOMORODZINY pojawił się w „Twoim Stylu” w 2011 r. Był to jedyny artykuł opisujący rodzinę homoseksualną w „Twoim Stylu” na przestrzeni pięciu lat. Zagadnienie związku homoseksualnego pojawiło się również w kwartalniku feministycznym „Zadra” oraz w czasopismach katolickich, m.in. w miesięczniku „W Drodze”. Stąd podjęłam się opisania tego modelu rodziny na podstawie jednego obszernego artykułu.
W szóstym rozdziale opisuję wykładniki wartości i sposoby wartościowania w obrębie czasopism świeckich i katolickich.
Rozprawę zamykam wnioskami wyprowadzonymi z analiz oraz bibliografią.
Praca mieści się w nurcie badań aksjologii lingwistycznej i JOS. Przyjęta metodologia i instrumentarium badawcze pochodzą z zakresu tych dyscyplin.
------------------------------------------------------------------------
1 Por.: Iwona Bielińska-Gardziel, Stereotyp rodziny we współczesnej polszczyźnie, Warszawa 2009; Eadem, Rodzina i jej profile we współczesnej polszczyźnie, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” t. 21, Lublin 2009; Czesław S. Bartnik, Sakrament małżeństwa, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, t. XXVIII, z. 2, Lublin 1990, s. 101-108; Giorgio Campanini, Rodzice jako pierwsi i główni wychowawcy dzieci w perspektywie chrześcijańskiej, Rodzina jako wartość w cywilizacji chrześcijańskiej, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s. 9–16; Bogdan Czupryn, Desakralizacja rodziny a błąd antropologiczny, Rodzina jako Kościół domowy, red. ks. Antoni Tomkiewicz, ks. Włodzimierz Wieczorek, Lublin 2010, s. 147–156; Leon Dyczewski, Więź między pokoleniami w rodzinie, Rodzina jako wartość w cywilizacji chrześcijańskiej, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s. 17–92; Jerzy Grześkowiak, Misterium małżeństwa. Sakrament małżeństwa jako symbol przymierza Boga z ludźmi, Poznań 1996; Antoni Nadbrzeżny, Sakramentalność małżeństwa jako fundament Kościoła domowego, Rodzina jako Kościół domowy, red. ks. Antoni Tomkiewicz, ks. Włodzimierz Wieczorek, Lublin 2010, s. 75–89; Dorota Gizicka, Kohabitacja – droga do małżeństwa czy jego alternatywa, Miłość, wierność i uczciwość na rozstajach współczesności. Kształt rodziny współczesnej, red. Wojciech Muszyński, Ewa Sikora, Toruń 2008, s. 416–426; Marek Andrzejewski , Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. Henryk Dolecki, Tomasz Sokołowski, Warszawa 2010; Wojciech Góralski, Kanoniczne prawo małżeńskie, Warszawa 2000; Alicja Grześkowiak, Obrona rodziny i życia w państwach Europy Wschodniej, Rodzina jako wartość w cywilizacji chrześcijańskiej, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s. 93–108; Piotr Majer, Zawarcie małżeństwa kanonicznego bez skutków cywilnych, Kraków 2009; Bożena Gulla, Wielowymiarowe funkcjonowanie rodziny. Aspekty psychologiczne, Różne oblicza rodziny, red. Antoni Świerczek, Kraków 2010, s. 200–230; Irena Kowalska, Demografia rodziny wyzwaniem dla polityki rodzinnej, Rodzina – bezcenny dar i zadanie, red. ks. Józef Stala, Elżbieta Osewska, Radom 2006, s. 540–637; Janusz Królikowski, Moralność życia małżeńskiego i rodzinnego. Perspektywa biblijna i problematyka aktualna, Rodzina – bezcenny dar i zadanie, red. ks. Józef Stala, Elżbieta Osewska, Radom 2006; Władysław Majkowski, Socjologia rodziny, red. ks. Józef Stala, Elżbieta Osewska, Radom 2006, s. 378–422; Małżeństwo w świetle dialogu kultur, red. Władysław Nowak, Michał Tunkiewicz, Olsztyn 2009; Jolanta Miluska, Rola płci w sposobie funkcjonowania małżeństwa i rodziny, Małżeństwo. Męskość – kobiecość, miłość, konflikt, red. Hanna Liberska, Mirosława Matuszewska, Poznań 2001, s. 45–73.
2 Walery Pisarek, Wybory słów sztandarowych jako kryterium stratyfikacji społeczeństwa, Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2003, s. 87–106.
3 Michael Fleischer, Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2003, s. 107–143.
4 Informacje o przeprowadzonych badaniach ankietowych, zestawieniach listy wartości za: Jerzy Bartmiński, Monika Grzeszczak, Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich?, „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 21–44.
5 Były to dwie listy. Zostały sporządzone: w 2009 roku jako Lista I (na podstawie 10 opracowań) oraz w 2010 roku jako Lista II (na podstawie 20 opracowań) za: Jerzy Bartmiński, Monika Grzeszczak, Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich?, „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 33–34.
6 Aby wskazać znaczenia określonych leksemów, sięgałam do wielu słowników. Chciałam uniknąć korzystania wyłącznie z jednego źródła wiedzy i zamknięcia się na pozostałe. Niekiedy eksplikacje tego samego leksemu powielały się w różnych słownikach, innym razem wskazywały na cechy odpowiadające użyciu danego leksemu w tekście i pozwalały na szerszą interpretację wyekscerpowanego fragmentu. W niniejszej pracy w głównej mierze posługuję się Uniwersalnym słownikiem języka polskiego pod. red. S. Dubisza ze względu na pełny i wielowymiarowy charakter definicji.
7 Zestawienie pełnej listy encyklopedii i słowników, z których korzystałam, znajduje się w bibliografii.
8 Na rozwój aksjologii lingwistycznej, określanej również mianem aksjolingwistyki, na gruncie polskim wpłynęły liczne prace Jadwigi Puzyniny, Anny Wierzbickiej, Elżbiety Laskowskiej, Tomasza Krzeszowskiego i Renaty Grzegorczykowej.
W kręgu lubelskim powstała koncepcja polskiego słownika aksjologicznego PSA, a następnie projektu badawczego EUROJOS ‒ za: Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Projekt badawczy (ETNO)EUROJOS a program etnolingwistyki kognitywnej, „Etnolingwistyka” t. 25, Lublin 2013, s. 267–281.
Zagadnienie wartości we współczesnym świecie jest stale obecne w publikacjach. Por.: Jadwiga Puzynina, Co znaczy „walka o wartości”?, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 24–36; Jadwiga Puzynina, Kłopoty z nazwami wartości (i wartościami) „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 7–20; Jerzy Bartmiński, Monika Grzeszczak, Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich?, „Etnolingwistyka” t. 26, Lublin 2014, s. 21–44; Elżbieta Laskowska, Wartościowania w politycznej debacie medialnej, „Język a kultura” t. 20, Wrocław 2008, s. 267–278; Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Miejsce wartości w opisie gatunków mowy, „Język a kultura” t. 23, Wrocław 2012, s. 33–40; Kazimierz Ożóg, O prymacie wolności nad prawdą – wartościowanie w dobie postmodernistycznej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 46–57; Jan Mazur, Magdalena Rumińska, „Być czy mieć?”. Dylematy aksjologiczne Polaków w świetle wybranych przykładów literatury współczesnej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 70–82; Bożena Ostromęcka-Frączak, Desakralizacja wartości w graffiti, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 83–91; Halina Pelcowa, Przeszłość jako wartość (na przykładzie wypowiedzi gwarowych) Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 116–127; Maria Wojtak, Świat wartości nakreślony w rachunku sumienia, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 104–115; Anna Pajdzińska, Pamięć jako wartość, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 253–261; Katarzyna Sobstyl, Wartościowanie rzeczywistości na przykładzie opowiadań w prasie kobiecej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 147–154; Anna Dunin-Dudkowska, Akt notarialny w służbie określonych wartości społecznych, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 173–181; Anna Dąbrowska, Dzień jako wartość, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 262–266; Marcin Poprawa, Spory o wartości w najnowszej publicystyce prasowej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 227–239.
9 Iwona Bielińska-Gardziel, Stereotyp rodziny we współczesnej polszczyźnie, Warszawa 2009.
10 Por.: Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk, Stereotypy językowe, Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2001, s. 371–395; Wojciech Chlebda, Stereotyp jako jedność języka, myślenia i działania, „Języka a kultura” t. 12, Wrocław 1998, s. 31–41; Krystyna Pisarkowa, Konotacja semantyczna nazw narodowości, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 1 1976, s. 5–26.
11 Por.: Jerzy Bartmiński, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 169–183; Ryszard Tokarski, Konotacje jako składnik treści słowa, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 35–54; Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Definicja semantyczna: czego i dla kogo?, O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin 1993; Anna Pajdzińska, Udział konotacji leksykalnych w motywacji frazeologizmów, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 67–81.
12 Jerzy Bartmiński, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 169-170.
13 Ryszard Tokarski, Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu, „Etnolingwistyka” t. 9/10, Lublin 1997/1988, s. 9.
14 Jerzy Bartmiński, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 103.
15 Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Językowy obraz świata a spójność tekstu, Teoria tekstu. Zbiór studiów, red. Teresa Dobrzyńska, Wrocław 1986, s. 72.
Por.: Jerzy Bartmiński, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 104; Ryszard Tokarski, Słownictwo jako interpretacja świata, Współczesny język polski, Lublin 2001, s. 366.
16 Renata Grzegorczykowa, Pojęcie językowego obrazu świata, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 41.
17 Jan Mazur, Magdalena Rumińska, „Być czy mieć?”. Dylematy aksjologiczne Polaków w świetle wybranych przykładów literatury współczesnej, Człowiek wobec wyzwań współczesności. Upadek wartości czy walka o wartość?, red. Jan Mazur, Agata Małyska, Katarzyna Sobstyl, Lublin 2007, s. 71.
18 Leksem nośnik odnosi się wielokrotnie do języka: „język jest nośnikiem tożsamości narodowej” (Bartmiński 1996), „język – nosicielem (substratem) wartości” (Bartmiński 2003), „język jako nośnik wartości” (Tokarski 1997, 2013), „język jest nośnikiem, przekaźnikiem i zbiorem wszelkich wartości, ocen i wartościowań” (Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000). Por. prace: Jerzy Bartmiński, Język nośnikiem tożsamości narodowej i przejawem otwartości, Tożsamość polska i otwartość na inne społeczeństwa, red. Leon Dyczewski, Lublin 1996, s. 59–86; Jerzy Bartmiński, Miejsce wartości w językowym obrazie świata, Język w kręgu wartości, Lublin 2003, s. 59–86; Ryszard Tokarki, Język jako nośnik wartości, „Mikrus Dziennikarski” nr 4 1997, s. 54–60; Janusz Anusiewicz, Anna Dąbrowska, Michael Fleischer, Językowy obraz świata i kultura. Projekt koncepcji badawczej, „Język a kultura” t. 13, Wrocław 2000, s. 11–44.
19 Uniwersalny słownik języka polskiego, red. Stanisław Dubisz, oprac. Agnieszka Grzegółka-Maciejewska, t. 1–4, Warszawa 2003–2006.
20 Inny słownik języka polskiego PWN, red. Mirosław Bańko, t. 1–2, Warszawa 2000.
21 Jadwiga Puzynina, Jak pracować nad językiem wartości?, „Języka a kultura” t. 2, Lublin 1991, s. 130.
22 W języku polskim wartość to: 1. ‘to, ile coś jest warte pod względem materialnym, cecha jakiejś rzeczy dająca się opisać ilością pieniędzy uzyskaną z jej sprzedaży lub możliwością wymiany na inne towary’; 2. ‘cecha tego, co jest dobre pod jakimś względem, przypisywana rzeczom, np. ze względu na ich użyteczność lub możliwość wywołania pozytywnych uczuć; ważność, znaczenie’; 3. ‘właściwość jakiegoś przedmiotu, towaru, dzięki którym zaspokaja on określone potrzeby’; 4. ‘posiadanie zalet moralnych lub społecznych’; 5. ‘zestaw cech uznawanych za dobre, będących wzorem postępowania, godnych urzeczywistnienia: Wartości duchowe, moralne, etyczne, estetyczne, religijne, społeczne. Wartości chrześcijańskie, lewicowe, humanistyczne. Uniwersalne, ludzkie wartości. Trwałe, wieczne, nieprzemijające wartości. Hierarchia, skala, system wartości. Czyjś świat wartości. Kryzys podstawowych wartości. Poszanowanie wartości. Wyznawać, kultywować jakieś wartości. Być przywiązanym do jakichś wartości. Uważać coś (np. sztukę, wolność, prawdę) za wartość samą w sobie, absolutną’. 6. Fiz. mat. ‘liczba określająca, ile jednostek zawiera dana wielkość fizyczna lub wielkość mogąca zastąpić wyrażenie algebraiczne, jego zmienne’ (USJP).
23 Jadwiga Puzynina, O znaczeniu wartości, Nazwy wartości, red. Jerzy Bartmiński, Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska, Lublin 1993, s. 18. Jadwiga Puzynina do zdefiniowania przymiotnika dobry podaje przykład: „Jan stwierdza, że świat jest w zasadzie taki, jaki Jan chce, żeby był” co można zapisać jako ‘x jest taki, jaki Jan (nadawca zdania) chce, żeby był’.
24 Jerzy Bartmiński, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 169–170.
25 Ibidem, s. 182.
26 Idem, Miejsce wartości w językowym obrazie świata, Język w kręgu wartości, Lublin 2003, s. 63.
27 Anna Pajdzińska, Jak mówimy o uczuciach, Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1999, s. 84.
28 Jerzy Bartmiński, Polskie wartości w europejskiej aksjosferze, Lublin 2014, s. 75. Profilowanie „jest domeną dyskursu, więc autorskich wypowiedzi zawsze czyichś, zawsze ukierunkowanych intencjonalnie na pewne cele komunikacyjne”. Istotą dyskursu publicznego jest to, iż „modyfikacje znaczeń leksykalnych, których zakres w dyskursie publicznym jest praktycznie nieograniczony, bazują na języku naturalnym i nie mogą się uniezależnić od dominacji myślenia potocznego ani wyjść poza jego granice, nie mogą tego wspólnego substratu poznawczego unieważnić; są od niego na różny sposób zależne”.
29 Idem, Profile a podmiotowa interpretacja świata, Językowe podstawy obrazu świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2012, s. 99.
więcej..
