Kobiety Solidarności. Materiały odrzucone - ebook

W moim języku to słowo ma jedenaście liter, końcówkę trudną do wymówienia przez obcokrajowca, ale cztery sylaby sprawiają, że łatwo się dzieli, dzięki czemu można je rytmicznie skandować w czasie protestów.

Kraj, z którego pochodzę, lubi się szczycić historią związaną z tym słowem. To piękna opowieść, ale sprowadzona do sloganu jest tylko jak pusty kubek w sklepie z pamiątkami, nikomu niepotrzebny breloczek przywieziony z podróży, który leży zapomniany w kącie, porasta kurzem.

Ci, którzy dla idei zawartej w tym słowie zaryzykowali wszystko, dziś nie chcą pamiętać, mówią: było, minęło, daj spokój. Wiedzą, że to słowo, choć jego intencje szlachetne, może również oznaczać problemy, prześladowania, bywa że i więzienie.

Ci, którzy nie ryzykują nic, lubią go nadużywać, dobrze się komponuje ze światłem kamer i towarzystwem mikrofonów, szczególnie podczas kampanii wyborczej. To słowo jest jak haczyk, zarzucasz wędkę i masz pewność, że wielu da się złapać.

Trudno napisać na jego temat coś odkrywczego, co nie zostało wcześniej powiedziane. Słowo to odmieniono już wielokrotnie przez wszystkie przypadki, obrócono na języku w każdą stronę, przeżuto, zmielono na miazgę, a na końcu wypluto.

Przyglądam się temu słowu, mówią o nim, że frazes, puste, bez pokrycia i passé, ale mimo wszystko próbuję zobaczyć, co w sobie zawiera.

W moim języku ma jedenaście liter: s, o, l, i, d, a, r, n, o, ś, ć. Z tych liter można ułożyć inne wyrazy. Jakie? Na przykład: los. Albo: dość. Są też: iść i dal, ona, on i oni, silni. Jest coś i nic, jest dla, radość i dar. I chyba najważniejsze: dać. To już początek opowieści. O czym?

O tym, że on miał już dość, a ona chciała poprawić swój los. Że w pojedynkę ciężko iść, szczególnie w dal, ale gdy będzie nas więcej, będziemy silni. Że solidarność to zrobić coś dla drugiego, nie oczekiwać w zamian nic. Że to jest dar, który, gdy się go w sobie pielęgnuje, przyniesie radość. A radość jest wtedy, kiedy potrafisz dać. Dać siebie innym.

Tym właśnie jest solidarność w moim języku.

A w twoim¹?Po co to pani? Przecież o Solidarności już tyle napisano. Wszyscy znają tę historię. Nie sądzi pani, że to może być dla ludzi nieciekawe? No ile można w kółko to samo opowiadać? Czy kogoś to jeszcze interesuje?

Jaki to ma być temat? Kobiety? W Solidarności? Skąd taki pomysł? Wystarczy, że ktoś usłyszy takie hasło, to gwarantuję pani, że od razu zaśnie. Poza tym przebrzmiałe kombatanctwo już jest niemodne. Ile można taplać się w przeszłości? Było, minęło. Trzeba do przodu.

No tak, ma pani rację, że może i zapomniane, pomijane. Ale to jest upokarzające dla nas, kobiet, tak się upominać. Upraszać. Że nam coś trzeba zapewnić. Tak jakbyśmy były upośledzone, bezwolne. A przecież w Polsce kobiety zawsze były dzielne i odważne, w czasie zaborów i we wszystkich powstaniach. Nie ma co tworzyć sztucznego problemu. Albo sobie kobiety wypracują dobrą pozycję, albo nie, i to nie jest sprawa żadnych rozporządzeń.

Trzeba mieć świadomość, że kiedy Polki miały już prawa wyborcze od wielu, wielu lat, to Francuzki musiały prosić mężów o zgodę na założenie konta w banku. I to w latach sześćdziesiątych! Wyobraża sobie pani coś takiego! No więc o czym my mówimy. Feministki to się mogą od nas uczyć.

Ja wiem, co zrobiłam wtedy, i nikomu na siłę nie będę przypominała swoich zasług. Nie robiłam tego dla chwały i nie będę teraz robić z siebie celebrytki.

Nie rozumiem tego dzielenia: kobiety–mężczyźni. Wszyscy jesteśmy ludźmi i w tamtym czasie nie było takich podziałów. Nikt w Solidarności nie forsował pomysłu parytetów. Nie było nawet takiego słowa.

Niech mi pani powie, ilu jest zapomnianych mężczyzn? Dlaczego nimi się pani nie zainteresuje? O nich też historia milczy. Wielu moich kolegów z podziemia żyje dziś poniżej minimum socjalnego. Schorowani, bez emerytur, bo przecież nikt im czasu w konspirze nie zaliczy do stażu pracy. Skontaktuję panią z nimi. O nich trzeba koniecznie opowiedzieć.

Powiem pani coś – nie ma jednej opowieści. Jest tyle historii, ilu ludzi, i każdy pamięta to wszystko inaczej. Niech się pani zajmie raczej historią starożytnego Egiptu. Przynajmniej wiadomo, że już nie ma żadnych żyjących świadków.

Ja nie mam nic do powiedzenia. Wtedy robiłam, co trzeba było zrobić, nie zastanawiałam się. Nie chcę za to żadnych orderów. Mówi pani, że o nas ludzie nie wiedzą, nie pamiętają. Mnie to jest naprawdę obojętne. Ja teraz jestem szczęśliwą babcią. A do tamtego czasu nie chcę wracać.

Nie, żadnych fotografii ani dokumentów nie mam. Dowód miałam z fałszywymi danymi, nie pozwalałam, żeby mi robiono zdjęcia. Przecież to była konspiracja. Jak ktoś działał w podziemiu, to nie dawał się fotografować.

Pani jest jeszcze młoda, pani to kiedyś zrozumie. Mnie chodziło o sprawiedliwość, o demokrację, a nie o to, żeby być w podręczniku.

Niech pani porozmawia z innymi, one są bardziej zapomniane niż ja. I wcale im się dziś dobrze nie powodzi. Podam pani listę nazwisk.

Nie wiem, jakie są pani intencje, bo jeżeli to ma być z feministycznego punktu widzenia, to wie pani…

Teraz to jest taka moda. Solidarność jest kobietą. Wojna jest kobietą. Kopernik jest kobietą. Paranoja! Ja jestem przede wszystkim człowiekiem.

Ale co ja mam mówić? Siedziałam w więzieniu, byłam zatrzymywana, no tak, ale wtedy wszystkich zatrzymywali.

To nie było nic wielkiego…

No dobrze, spotkajmy się.

Wszystkie mają w domach mnóstwo książek.

W większości są bardzo skromne, niektóre sprawiają wrażenie nieśmiałych. Czasem wydaje się, jakby opowiadały swoją historię po raz pierwszy. Wtedy w ich oczach pojawia się błysk, który sprawia, że przez moment widzę w nich młode dziewczyny.

Są chwile, kiedy mam poczucie, że rozmawiam z osobami, które zapomniały, kim wówczas były i jak ważna była ich rola. Do tego trzeba się dokopywać. Przypominać. Utwierdzać w przekonaniu.

Mają tendencję, by mówić głównie o innych. O mężach, bo to oni byli przecież bohaterami. O dzieciach, bo to właśnie one zapłaciły największą cenę. O koleżankach działaczkach, które ryzykowały więcej, więcej zrobiły, były odważniejsze, dzielniejsze, mądrzejsze.

Im bardziej banalne zadaję pytania, tym większe jest zaskoczenie. Dziwią się, że ja się dziwię. Pytają: po co to wszystko? Nie byłyśmy żadnymi bohaterkami. Nam wcale nie zależy.

Odpowiadam: Ale mnie zależy.

Na szczęście oryginalna fotografia jest kolorowa. Gdyby nie była, różowy żakiet zniknąłby w szaroburej masie ciemnych męskich marynarek. Zdjęcie wykonano z góry. Stół jest okrągły, a w środku stoi wielki biało-czerwony bukiet kwiatów. Multiplikowane na wielu stronach internetowych z rozmaitymi komentarzami od „narodziny III RP i 25 lat wolnej Polski” po „porozumienie Żydów z komunistami”, od „zwycięstwa” po „zdradę”. Nikt nie jest zdziwiony różowym punkcikiem. Nie ma żadnych interpretacji i pytań. Nikogo nie interesuje kobieta w tłumie brodaczy. Owszem, znamy jej imię i nazwisko. To Grażyna Staniszewska – jedyna kobieta wśród reprezentantów strony solidarnościowej podczas obrad plenarnych Okrągłego Stołu w 1989 roku. Ale czy podczas tych dwudziestu pięciu lat wolności nikomu nie przyszło do głowy spytać, dlaczego tylko jedna? Gdzie reszta?

– E tam, przesadza pani. Myśmy były przy Okrągłym Stole. Ale w podstolikach. A to są obrady plenarne. Dlatego nie ma nas na tym zdjęciu. (Ludwika Wujec)²

– No nie, przy Okrągłym Stole byłam ja, była Helenka Łuczywo… A pani chodzi o ten oficjalny? Ten duży? Tam jest tylko Grażynka? Jedna jedyna? (Janina Jankowska)

– Ja bardzo chciałam być przy Okrągłym Stole. Rozmawiałam o tym z Jackiem Kuroniem, że mam pomysły. Ale efekt był taki, że nie brałam udziału w obradach, tylko robiłam biuletyn, w którym opisywałam te rozmowy. (Barbara Labuda)

– Może i dobrze, że nas tam nie było i że nie firmowałyśmy swoimi nazwiskami tego kompromisu. (Joanna Duda-Gwiazda)

Symboliczna fotografia przełomu i różowa kropka dająca początek opowieści.

Grażyna Staniszewska trafia do tej historii właściwie przez przypadek. Kulisy są takie: w trakcie obrad, trwających kilka tygodni, umiera jeden członek ekipy i robi się wolne miejsce na sesję plenarną, kończącą Okrągły Stół. Barbara Labuda mówi Władysławowi Frasyniukowi:

– Słuchaj, zgłoś Grażynę. Po pierwsze: była w stoliku ekonomicznym, po drugie: kobieta – symbolicznie. Kobiety tyle robiły w czasie stanu wojennego i nigdy nie było ich widać.

Władysław Frasyniuk odpowiada, że to świetny pomysł, żeby taka nieznana zupełnie osoba, przedstawicielka kobiet zabrała głos na zamknięcie obrad. Grażyna Staniszewska z początku ma obawy, że sobie nie poradzi, ale w końcu wkłada różowy żakiet i wygłasza przemówienie, które zaczyna tak: „Do Okrągłego Stołu siadałam bez przekonania. Zbyt dużo dzieliło jego uczestników. (…) Jednak przekonana jestem, że nie ma dla nas innej drogi, nie ma innego wyjścia niż kompromis. Bo co nam pozostaje? Przemoc?”. Kończy słowami: „Solidarność musi być skuteczna, mądrzejsza niż kiedykolwiek, tak, aby mogła bronić ludzi przed wyzyskiem, tak, aby wreszcie w Polsce można było żyć normalnie”.

Nikogo w tamtym czasie nie dziwi, że na pięćdziesiąt osiem osób uczestniczących w wydarzeniu, wśród dwudziestu dziewięciu reprezentujących Solidarność jest tylko jedna kobieta. Wydaje się, że to właściwe proporcje, skoro po stronie rządowej też jest tylko jedna – Anna Przecławska, która jako piętnastolatka była sanitariuszką i łączniczką Armii Krajowej w Powstaniu Warszawskim.

Nikt nie pyta, dlaczego w tym gronie jest aż trzech przedstawicieli kościoła katolickiego, kiedy reprezentacja kobiet to tylko dwie osoby. Nikomu nie przychodzi do głowy wspomnieć o nieformalnych spotkaniach, toczących się równolegle do okrągłostołowych negocjacji w ośrodku konferencyjnym w Magdalence, podczas których liczba kobiet wynosiła zero.

Na szczęście oryginalna fotografia jest kolorowa, a jej różowy punkcik daje początek historii.

Kadr z filmu Solidarność według kobiet, reż. Marta Dzido, Piotr Śliwowski

O tym się nie mówi, ale pani wie, że gdyby nie kobiety, to pewnie nie byłoby słynnych porozumień sierpniowych. To kobitki zatrzymały Stocznię Gdańską. Wałęsa chciał zakończyć strajk po trzech dniach, jak już był umówiony na podwyżki. Ale mu nie pozwoliły. Zamknęły bramy, krzyczały: „Musimy kontynuować nasz protest! Solidarnie, bo strajkują też inne zakłady pracy!”.

Bez kobiet nie byłoby podziemia, bo jak mężczyzn po trzynastym grudnia zamknęli, to kobiety się świetnie zorganizowały. Wydawały prasę, robiły audycje radiowe. Mówiono o nich Damska Grupa Operacyjna.

Przecież to kobieta dostała najwyższy wyrok w stanie wojennym. Dziesięć lat więzienia. Za co? Za ulotkę. Była przesłuchiwana na leżąco twarzą do podłogi i z lufą przy skroni. Zamknęli jej syna, zamordowali brata. Wyjechała do Francji i do dziś nie doczekała się sprawiedliwości.

A wie pani, kto był najdłużej w ukryciu, ścigany listem gończym? Też kobieta. Nigdy jej nie złapali. Posługiwała się pseudonimami, miała różne stylizacje, fałszywe dokumenty. Jest po trzech zawałach, mieszka na Śląsku, wychowuje adoptowanych synów, ale jak trzeba, wsiada do samochodu, przyjeżdża pod Sejm i krzyczy przez megafon, co o tym wszystkim myśli.

Kto dziś pamięta ich imiona i nazwiska?

Alina Pienkowska, Ewa Ossowska, Jadwiga Chmielowska, Ewa Kubasiewicz…

Wie pani, jakimi słowami opisano Annę Walentynowicz tuż po katastrofie smoleńskiej? Była jedną z pasażerek samolotu, który wiózł delegację rządową na uroczystości związane z obchodami siedemdziesiątej rocznicy zbrodni katyńskiej.

Przez cały poranek siedziałam przed telewizorem, na dole ekranu był pasek, na którym płynęły od prawej strony do lewej informacje o osobach, które zginęły. Imię, nazwisko, funkcja. Lech Kaczyński – prezydent RP, Maria Kaczyńska – małżonka prezydenta RP, Ryszard Kaczorowski – ostatni prezydent RP na uchodźstwie. Kiedy pojawiło się nazwisko Anny Walentynowicz, wie pani, co napisano? „Osoba towarzysząca”. Ani słowa o tym, że współtwórczyni Solidarności. Nic. A przecież to o nią wtedy poszło. Ona była pretekstem Sierpnia ’80. To za nią wstawili się strajkujący. Za niesłusznie zwolnioną koleżanką z pracy.

Był początek sierpnia 1980 roku. Suwnicowa ze Stoczni Gdańskiej, Anna Walentynowicz, została dyscyplinarnie zwolniona z pracy „z powodu naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych”. Prawdziwy powód był jednak inny. Anna Walentynowicz od kilku lat była działaczką Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża – niezależnej organizacji, broniącej praw pracowniczych i obywatelskich, która za cele stawiała sobie: demokratyzację, wolność, a w dalszej perspektywie uwolnienie Polski od Związku Radzieckiego.

W jej obronie rozpoczął się strajk. Szesnaście tysięcy ludzi i pierwszy postulat: przywrócić do pracy Annę Walentynowicz. Mówi się, że robotnicy chcieli, by to ona została przywódczynią strajku. Odmówiła: „Ranga sprawy spadnie, jak na czele będzie baba. Musi być mężczyzna”.

I tak się stało. Na czele strajku stanął mężczyzna.

Ten sam mężczyzna został przewodniczącym Solidarności, później prezydentem Polski. On jest symbolem, jego wizerunek zdobi breloczki, jego imieniem nazwano lotnisko. „Fa-le-za” mówią o nim za granicą. Koślawo, bo przecież obcokrajowcom trudno wymówić „ł” i „ę”.

– Życiorys Anny Walentynowicz to jest materiał na epopeję narodową. Urodziła się na Kresach Wschodnich, wcześnie została sierotą. Przygarnęli ją sąsiedzi i zrobili z niej darmową służącą. Strasznie u nich cierpiała. Proszę sobie wyobrazić, że do synów tych państwa Ania musiała mówić: „paniczu”. Wszystko robiła w domu, zajmowała się też zwierzętami. W końcu się wyzwoliła, udało jej się uciec. Zatrudniła się w Stoczni Gdańskiej, zaczęła zarabiać. Posłano ją na kurs dla analfabetów, na kurs dla spawaczy. Pracowała bardzo pilnie, ponad normę, ale po jakimś czasie zorientowała się, że kierownicy dzielą się jej wynagrodzeniem za nadgodziny.

Zachorowała na pylicę i wtedy zaczęła pracować jako suwnicowa. Od zawsze Ania angażowała się we wszystkie sprawy związane z krzywdą ludzką. Czy ona mogła przewodzić strajkowi? Nie wiem, czy mogła. Stocznia Gdańska to był zakład, w którym pracowała ogromna rzesza mężczyzn, i padały głosy, że na czele protestu musi stanąć facet. (Joanna Duda-Gwiazda)

Jest takie zdjęcie, na którym Anna Walentynowicz trzyma tubę. Tuba jest olbrzymia, kobieta musi ją podtrzymywać drugą ręką. Anna sfotografowana została z profilu, ma otwarte usta, przez ramię przewieszoną torebkę. Włosy spięła w kok. Jest ubrana we wzorzystą sukienkę, aż żal, że autor zdjęcia nie miał kolorowej kliszy. W drugim planie widać z góry morze głów. Twarze wpatrzone w Annę. Jest sierpień 1980 roku, a zdjęcie zostało zrobione na terenie Stoczni Gdańskiej.

– Oni Ani bardzo uważnie słuchali. Ania była świetna. (Joanna Duda-Gwiazda)

– W sensie osobowości, emocji, posłuchu, autorytetu była osobą nieporównywalnie ważniejszą niż ktokolwiek inny, kto tam był. (Jadwiga Staniszkis)

– Ania Walentynowicz miała ewidentnie zdolności przywódcze. Była charyzmatyczna, odważna, wiedziała, czego chce. Była zdecydowana, miała dużą łatwość przekazywania swoich myśli i elektryzowała publiczność. (Barbara Labuda)

Zdjęcie Anny Walentynowicz z tubą zamieszczane jest czasami przy tekstach wspomnieniowych na rocznicę Sierpnia. Zdarza się, że kadr jest węższy, tak że nie widać torebki. Innym razem szerszy, i wtedy można dostrzec fragment sylwetki rysujący się tuż obok Anny.

Bardzo rzadko pojawia się cały oryginalny kadr. Ten, na którym za plecami Anny Walentynowicz stoi Lech Wałęsa. Podparty pod boki i pochylony do przodu. Zaciska usta, na jego twarzy maluje się złość.

Kadr z filmu Solidarność według kobiet, reż. Marta Dzido, Piotr Śliwowski

Jest też inne zdjęcie. Prezentowane znacznie częściej. Na pierwszym planie stoją szklane butelki po mleku. Dwie są puste, jedna do połowy pełna. Obok leżą ogromne bochny chleba, na drugim końcu stołu wiadro, gdzieś pomiędzy tym wszystkim duże słoiki, kubki. Anna Walentynowicz trzyma w lewej ręce otwartą puszkę z konserwą, jest pochylona, robi kanapki dla strajkujących.

Tu już nie ma historii o silnej kobiecie, która z powodu swojej charyzmy i potencjału przywódczego została wypchnięta poza struktury Solidarności.

Kadr z filmu Solidarność według kobiet, reż. Marta Dzido, Piotr Śliwowski

Bo stanowiła konkurencję dla wodza.

Bo w swej uczciwości wydawała się zbyt radykalna.

Bo jako kobieta nie zyskałaby takiego zaufania jak mężczyzna.

Tu jest opowieść o dobrej cioci, matce Solidarności, która podczas rewolucji została w kuchni. Może dlatego to właśnie zdjęcie Walentynowicz pokazywane jest chętniej, bo w prosty i przystępny sposób streszcza rolę kobiet w walce o demokrację. Pomagały, wspierały, robiły kanapki. Bez nich mężczyźni chodziliby głodni i nie byliby w stanie walczyć o wolność. Za te kanapki i wyprane koszule dziękują oni kobietom przy rozmaitych rocznicowych świętowaniach. A kobiety taktownie milczą, bo wiadomo, że dopominać się nie będą, bo to upokarzające. Ale swoje wiedzą i swoje pamiętają.

– Próbuje się zmieniać rolę Ani w taki sposób, że nie postrzega się jej jako działaczki związkowej, tylko przedstawia jako taką dobrą ciocię, która ugotuje zupkę i pomoże wszystkim pokrzywdzonym. Oczywiście Ania też taka była. Ale przede wszystkim była naprawdę doświadczonym działaczem, już zanim przystąpiła do Wolnych Związków Zawodowych. (Joanna Duda-Gwiazda)

– Kiedy byłam na obchodach trzydziestolecia podziemnych władz Solidarności, mój kolega, z którym działałam w podziemiu, dziś senator Józef Pinior, w swoim wystąpieniu powiedział tak: „Nasze koleżanki także brały udział w walce o demokrację. Są nie tylko ojcowie demokracji, ale są również matki demokracji. One także były przywódczyniami”. I w tym momencie połowa sali wybuchnęła śmiechem. Kto się śmiał? Profesorowie, lekarze, architekci, niektórzy bardzo znani. Dlaczego? Bo „przywództwo” jest terminem, który się przypisuje wyłącznie mężczyznom. A przecież kobiety są matkami współzałożycielkami demokracji. Matkami założycielkami nowej Polski. Trzeba wreszcie opowiedzieć o tym, jaką konkretnie robotę myśmy robiły. Ja byłam szefową wielu struktur, nie jednej, ale kilku. Muszę to powiedzieć nie z powodu samochwalstwa, ale po prostu dlatego, że tego powszechnie nie wiadomo. Były prześladowania, inwigilacje. Przez rok byłam w podziemiu, czyli chodziłam w peruce, musiałam się maskować. Byłam ścigana listem gończym. Siedziałam w więzieniu, chciano mi odebrać dziecko. I też prawie nikt o tym nie wie, bo wszyscy wiedzą o liście gończym za Bujakiem, za Frasyniukiem. Nic im nie ujmując. Zaznaczam, że ja niczego nie chcę ukraść moim kolegom. Ani chwały, ani poświęcenia. Niedawno zrobiono wystawę o podziemiu. Były zdjęcia Frasyniuka, Piniora. Kożuch Bujaka wisiał jako rekwizyt. A o żadnej z nas nic, ani jednej fotografii. Mówią, że były jakieś kobitki, podawały herbatę, stukały na maszynie. Nieprawda. To były szefowe, które wymyśliły struktury w podziemiu, w bardzo ciężkim czasie, gdy miażdżąca część społeczeństwa była przerażona. Potrzeba było do tego determinacji, inteligencji, mądrości. My takie cechy miałyśmy. Olbrzymią odwagę, odporność psychiczną. (Barbara Labuda)³

W roku 1980 w niemieckim dzienniku „Der Spiegel” ukazał się tekst o Solidarności, zilustrowany zdjęciem kobiety przemawiającej do tłumu strajkujących. Artykuł, a może bardziej fotografia, stały się później inspiracją dla Sylke Rene Meyer, niemieckiej dokumentalistki, która przyjechała do Polski i zrealizowała film pod tytułem Kim jest Anna Walentynowicz?

W dokumencie, który miał premierę w roku 2003, widzimy drobną starszą kobietę, która, mimo że jest na emeryturze, wciąż walczy o prawa pracownicze, wspiera strajkujących robotników w Gdyni, odwiedza Stocznię Gdańską, a ludzie witają ją ze łzami w oczach.

Opowiada o czasach przed Sierpniem, o tym, że w stoczni kobiety pracowały tak samo ciężko jak mężczyźni, a dostawały niższe wynagrodzenia. Wspomina strajk. Mówi o konflikcie z Lechem Wałęsą, o tym, jak ją usunął ze struktur Solidarności już w 1981 roku. Wspomina o współpracy Wałęsy ze Służbą Bezpieczeństwa.

Walentynowicz z filmu Meyer jest spokojna, ale stanowcza. Silna, asertywna, ale też bardzo empatyczna i ciepła. Nie ma w niej rozgoryczenia. Meyer udało się stworzyć przejmujący portret bez patosu, posągowości czy pretensji. Na pytanie, dlaczego Walentynowicz nie prowadziła strajku, w filmie Sylke Meyer odpowiada Piotr Maliszewski, jeden z organizatorów sierpniowego protestu.

– Powiem tak pokrótce – mówi wprost. – Anka nie miała siuraka. Bo gdyby miała siuraka, toby została przywódcą strajku. Wałęsa był przy niej malutki, i dobrze o tym wiedział. Anna była dla niego zagrożeniem.

Kiedy na początku roku 1981 Anna Walentynowicz wraz z delegacją Solidarności jest z wizytą u papieża w Watykanie, sekretarz Jana Pawła II, Stanisław Dziwisz, prosi ją do osobnego pokoju i mówi: „Pani Anno, Wałęsa zdobył tytuł światowego przywódcy robotniczego, ale on nie może być sam. Bardzo proszę, niech pani będzie dla niego tłem”⁴.

Bycie tłem nie jest funkcją, jaką chciałaby pełnić kobieta, która od lat walczy o prawa pracownicze i sprawiedliwość społeczną. Może dlatego w lipcu 1981 roku po kilkumiesięcznym mobbingu, którego doświadcza ze strony kolegów, na podstawie zarzutu o „niegodne reprezentowanie związku” Anna Walentynowicz zostaje usunięta z władz Solidarności. Staje się „honorowym członkiem”, bez prawa głosu, co oznacza brak jakiegokolwiek wpływu na działania NSZZ „Solidarność”.

– Ania została bardzo mocno skrzywdzona przez swoich kolegów ze Stoczni Gdańskiej. Bezpieka też robiła wszystko, by Anię skompromitować. Udało się stworzyć przekonanie, że Anna Walentynowicz zagraża Lechowi Wałęsie. (Joanna Duda-Gwiazda)

– Ania Walentynowicz mogła zrobić karierę polityczną, umiała formułować myśli, miała scenariusz ruchu, ale była zwalczana przez Wałęsę. Akceptował ją w roli kobietki, która smaruje chleb i daje mieszkanie. Ale już nie w momencie, kiedy nabrała osobowości i poczucia własnej wartości. Ona mogła stanąć na czele struktury, ale jej nie dopuścili – Wałęsa przede wszystkim. To nie był dobry czas dla kobiet. (Janina Jankowska)

W lutym 1989 roku Walentynowicz zjawia się nieoczekiwanie na spotkaniu kierownictwa Komitetu Obywatelskiego NSZZ „Solidarność”, które odbywa się na plebanii parafii św. Brygidy w Gdańsku. Mówi do Lecha Wałęsy, że chce się dowiedzieć, jaka ma być ta Solidarność, którą teraz na nowo będą rejestrować.

– Lechu, ja też chcę iść na te obrady.

Lech Wałęsa odpowiada:

– To są obrady przy drzwiach zamkniętych, a pani nie zapraszałem.

– Lechu, ale ja ci te drzwi otworzyłam w osiemdziesiątym roku – nalega Walentynowicz.

– Tak, ale ja je teraz zamykam i nie radzę pani wchodzić, bo każę służbom panią wyrzucić⁵.

Trzask.

Anna Walentynowicz zostaje w korytarzu.

Kilka tygodni później, kiedy finalizowane są okrągłostołowe negocjacje, Anna Walentynowicz jest na ulicy, protestuje przeciwko tym rozmowom. Razem z Joanną Dudą-Gwiazdą trzymają transparent: „Nie dajmy rozkraść Polski”.

Wałęsa zostaje prezydentem. W 1991 roku dzwoni do Anny Walentynowicz i proponuje jej stanowisko ministra spraw zagranicznych. Walentynowicz odmawia, uznając, że to kpina. Jest oburzona: „Elektryk prezydentem a suwnicowa ministrem!”.

Wraca do pracy w stoczni, bo jej emerytura ledwo wystarcza na leki.

Na początku lat dziewięćdziesiątych w powszechnej świadomości jedyną znaną kobietą Solidarności jest Matka Boska w klapie marynarki Lecha Wałęsy.

– Kobiety odegrały niedocenianą do dziś rolę, i w podziemiu, i w Solidarności, i w wydawnictwach. (Jadwiga Staniszkis)

– Bez kobiet w ogóle nie byłoby podziemia. (Janina Jankowska)

– W czasie stanu wojennego to kobiety były aktywne. Ta opozycja – ryzykowna, bardzo trudna, jaka była w latach osiemdziesiątych – spoczywała w rękach kobiet. (Krystyna Starczewska)

– Mówią, że jak strajk się zaczął, to wszystkie kobiety poszły do domów, do dzieci, gotować zupki mężom. Guzik prawda! Wystarczy pooglądać zdjęcia. Ile kobiet tam było! (Henryka Krzywonos)

– Dziewczyny mają inną cechę niż panowie, bo mężczyźni czasami walczą na pokaz. W świecie zwierząt też tak jest. Puszą się i tak dalej. Samice są inne. Jeśli stają do walki, to tylko po to, by zwyciężyć. I kobiety, które zaangażowały się w działalność w opozycji, położyły na szali całe swoje życie. Były bardziej zdecydowane, niezłomne. I robiły to po to, by zwyciężyć, a nie po to, by się bawić czy dowartościować. (Jadwiga Chmielowska)

– Czy Solidarność zdradziła kobiety? Może uprawnione jest takie twierdzenie. Ja bym na pewno go nie użyła. Same kobiety sporo zaprzepaściły. My, kobiety, doprowadziłyśmy do tego, że mężczyźni o nas zapomnieli. (Bożena Rybicka-Grzywaczewska)

– Rola kobiet nie tylko jest umniejszana. Jest zrównana z ziemią! Część moich kolegów nie zrobiła nawet jednej trzeciej tego, co ja czy inne działaczki, ale to oni dostają ordery i są bohaterami. Parokrotnie namawiałam moje koleżanki, żeby mówiły, jak było, a one chowają się za strategię dowcipkowania albo umniejszania. Społeczeństwo nam nigdy nie podziękowało. (Barbara Labuda)⁶

– Ja bym powiedziała tak: kobiety i mężczyźni wywalczyli wolną, niepodległą Polskę. Nie dzieliłabym zasług, powiedziałabym, że „razem”. A jak się dobrze spisze historię, to będzie wiadomo też i o kobietach. (Ludwika Wujec)

Pierwszą, która chciała tę historię spisać, była amerykańska badaczka Shana Penn. Na początku lat dziewięćdziesiątych przeprowadziła kilkadziesiąt rozmów z kobietami, które w większości działały w warszawskim podziemiu i skupione były wokół „Tygodnika Mazowsze”. Efektem tych spotkań była książka Podziemie kobiet.

Niestety, nie ma w niej historii pewnej kobiety, która po to, by móc zarządzać podziemiem w regionie lubelskim, wymyśliła męską postać tajemniczego przywódcy, ukrywającego się pod pseudonimem Abramczyk, na którego powoływała się za każdym razem, wydając polecenia. Ta kobieta wycofała zgodę na publikację. Nie chciała, by jej koledzy z tamtego czasu dowiedzieli się, że przewodziła im kobieta, która dla zapewnienia sobie traktowania serio odwoływała się do fikcyjnej postaci męskiej.

Mniej więcej w tym samym czasie ukazała się książka Ewy Kondratowicz. Tej Ewy, dla której Perfect śpiewał: „Nie płacz Ewka, bo tu miejsca brak na twe babskie łzy”. Szminka na sztandarze jest zbiorem kilkunastu obszernych wywiadów z działaczkami Solidarności z całej Polski, których losy potoczyły się bardzo różnie po 1989 roku.

Niestety, w miejscu, gdzie miał znaleźć się wywiad z Anną Walentynowicz, jest tylko jedna strona tekstu. Kondratowicz opisuje swoje spotkania z kobietą-legendą, która z niewiadomych przyczyn nie zgodziła się na zamieszczenie wywiadu w książce. Ponad pięć godzin nigdy niepublikowanych wywiadów zostało nagranych na kasety magnetofonowe, które leżą w szufladzie Ewy Kondratowicz.

Walentynowicz mówi: „Jak jest zło, to nie można go klasyfikować na mniejsze i większe. Jak jest zło, to trzeba je tępić i likwidować. Taką zasadę miałam i mam do dziś”.

„Nie idźmy do wyborów, pokażmy swoje niezadowolenie. To jest jedyna okazja, kiedy można okazać nieposłuszeństwo wobec nierządu”.

„Ja nie umiem rozmawiać z ludźmi spokojnie, bo ja mówię o polityce. I jak mówię, to mówię o losie innych. Uczę ludzi, żeby się wyzbyli strachu, uczę ludzi nieposłuszeństwa obywatelskiego wobec tych, którzy nie spełniają naszych oczekiwań”.

Rozmowa kończy się pytaniem Ewy Kondratowicz: „Co by pani chciała przekazać innym kobietom?”.

„Bądź dobrą i realizuj to dobro…” – odpowiada Walentynowicz, ale nie kończy zdania, bo przerywa jej dźwięk telefonu.

W książce Kondratowicz jest też kilkanaście fotografii z prywatnych zbiorów bohaterek. Jedna z nich przedstawia spotkanie po latach działaczek Solidarności Walczącej. Dwadzieścia kobiet stłoczonych w małym mieszkanku, na tle wielkiego zegara. Ustawiły się do zdjęcia w trzech rzędach. Część stoi, kilka usiadło na krzesłach, a reszta przykucnęła na dywanie. Jest wśród nich mężczyzna, który leży z przodu z głową opartą na kolanach jednej z kobiet. Podpis pod zdjęciem: „Kobiety z Solidarności Walczącej. Na dole, trzecia od prawej Hanna Łukowska-Karniej, oparty na jej kolanach leży Kornel Morawiecki”. Dziewiętnaście kobiet pozostaje anonimowych.------------------------------------------------------------------------

¹ Tekst po raz pierwszy ukazał się drukiem w zbiorze „Language of Solidarity” (w językach: polskim, angielskim, armeńskim) z okazji European Day of Languages 2022, wyd. ARI Literature Foundation.

² Wszystkie wypowiedzi bohaterek (jeśli nie zaznaczono inaczej) pochodzą z nagrań realizowanych w latach 2012–2014 do filmu Solidarność według kobiet autorstwa Marty Dzido i Piotra Śliwowskiego.

³ Wypowiedź z 17.07.2013 podczas spotkania „Akademia Feministyczna. Kobiety w cieniu polityki. Gender w środowisku opozycyjnym” w siedzibie Fundacji Feminoteka w Warszawie.

⁴ Relacja Anny Walentynowicz, źródło „Wojna Legend – czyli zaduma nad życiem Anny Walentynowicz”, reportaż radiowy Janiny Jankowskiej i Magdaleny Skawińskiej, Polskie Radio.

⁵ Relacja Anny Walentynowicz, źródło: Cień przyszłości, Anna Walentynowicz, Anna Baszanowska, Wydawnictwo Arcana, s. 174.

⁶ Wypowiedź z 17.07.2013 podczas spotkania „Akademia Feministyczna. Kobiety w cieniu polityki. Gender w środowisku opozycyjnym” w siedzibie Fundacji Feminoteka w Warszawie.Polecamy inne książki Autorki

Zmysłowość, sensualność, namiętność. Młode dziewczyny, mężatki i matka w kryzysie wieku średniego. Jest też historia miłosna w stylu retro, której bohaterowie tańczą tango na gruzach miasta. Są opowieści dorastających w końcówce lat osiemdziesiątych dziewczynek, których marzeniem jest życie jak w filmie.

Marta Dzido eksploruje cielesność, przekraczanie granic ciała i języka. Obraca je na różne strony, pisze z różnych perspektyw, próbując znaleźć słowa do nazwania tego, na co zwykle brakuje nam słów, i bawiąc się wyrazami, ukazuje ich wieloznaczność i potencjał emancypacyjny.

Erotyka nie jest tu ani wulgarna, ani medyczna, a ciało nie ma obszarów wstydliwych czy brudnych. Bohaterki to wyzwalające się kobiety, potrafiące bez wstydu i poczucia winy czerpać radość z własnej cielesności.

Polecamy inne książki Autorki

Społeczno-feministyczna powieść, której bohaterka szuka pracy, szuka dobrego związku, szuka siebie. Nie potrafi tego znaleźć, czy nie chce?

Książka dla młodych i wrażliwych oraz starych i nieczułych, w której autorka eksperymentuje z językiem, a życie eksperymentuje z Magdą.

Jak to się skończy? Ty zdecydujesz – powieść ma dwa zakończenia, optymistyczne i pesymistyczne. Co wybrałaby Magda? Co wybierzesz ty?

Marta Dzido opowiada o związkach, o relacjach, o szukaniu pracy i buncie przeciwko normom społecznym i obyczajowym. Jej bohaterka wchodzi w dorosłe życie, ale zamiast dostosować się do wymagań, rezygnuje i wycofuje się, próbując samodzielnie ukształtować swoje życie.

Polecamy inne książki Autorki

Pierwsze książkowe wydanie hipertekstowej opowieści, w której przeplatają się ze sobą historie kobiet z jednej rodziny.

„Matrioszka” opowiada losy matki i córki, połączonych wspólnotą doświadczeń alkoholizmu w rodzinie. Takie samo cierpienie, takie same błędy, egzystencjalne błędne koło wydarzeń.

Polecamy inne książki Autorki

Spojrzenie na aborcję z perspektywy pojedynczej kobiety, bez uwikłania w polityczny kontekst.

Nastoletnia Anna zachodzi w ciążę z Grześkiem, który pojawia się z plikiem banknotów i adresem dyskretnego gabinetu ginekologicznego. Umawia się na zabieg i po wszystkim próbuje na nowo poukładać swoje życie. Wraca myślami do dzieciństwa, tworzy alternatywne scenariusze i zastanawia się nad okolicznościami własnego przyjścia na świat. W tle miłość, przyjaźń, imprezy, narkotyki i próby wejścia w dorosłość.