Kroniki wojenne. Tom. 1 1939-1942. Tom 2 1943-1944 - ebook

POCHWAŁA GODNEJ PODZIWU EDYCJI I KILKA UZUPEŁNIEŃ DO JEJ WSTĘPU

Z niezrozumiałych dla mnie powodów z wydania drukiem okupacyjnych zapisków Aurelii Wyleżyńskiej – bez cienia wątpliwości najbardziej wartościowego diariusza, jaki powstał w Polsce podczas II wojny światowej – zrezygnowała w 2011 r. instytucja tak zasobna w środki finansowe, jaką jest Instytut Pamięci Narodowej. Zadania tego podjął się w 2019 roku o ileż uboższy Państwowy Instytut Wydawniczy. Jego piękna, mądra, a zważywszy na ogrom przedsięwzięcia, zarazem odważna decyzja, zasługuje na najwyższe uznanie! Wdzięczni za nią powinni być nie tylko badacze tego najtragiczniejszego okresu naszych narodowych dziejów, ale wszyscy nim zainteresowani miłośnicy historii.

Tuż przed przekazaniem do drukarni dwóch tomów z notatkami Aurelii Wyleżyńskiej poproszono mnie o krótką, dwustronicową opinię o tej imponującej edycji. Wiedziano, że z dziennika tego korzystałem w maszynopisie, a wielokrotnie go cytując w mej książce _Okupowanej Warszawy dzień powszedni_ (pierwsze wydanie 1973, czwarte 2010) przyczyniłem się do tego, że został on wprowadzony do naukowego obiegu.

Zabrakło czasu, bym się mógł zapoznać z liczącym około dwu tysięcy stron komputerowym wydrukiem całego tekstu edycji. Dysponuję jedynie sporządzonymi przed kilkudziesięcioma laty notatkami z lektury oryginału, udostępnionym mi tekstem edytorskiego wstępu oraz niewielkim fragmentem edycji dotyczącym mego Ojca Rafała Marcelego Blütha oraz Elżbiety Zahorskiej, o której napisałem książkę. W tej sytuacji moje uwagi postanowiłem ograniczyć jedynie do wstępu autorstwa dwu osób, bez których w ogóle nie ukazałaby się ta edycja.

Do tego wstępu pragnę dorzucić informacje, jakie moim zdaniem bądź powinny się w nim znaleźć, bądź niesłusznie zostały w nim pominięte. Zacznę od postaci tego, który bezcenne zapiski Aurelii Wyleżyńskiej odnalazł. Był nim mój kolega z Instytutu Historii PAN dr Lucjan Dobroszycki (zmarł w Nowym Jorku w 1995 r.). O ich istnieniu poinformował w artykule opublikowanym już w 1957 r. w czasopiśmie „Najnowsze dzieje Polski”.

Zapewne skromność autorów wstępu spowodowała, że ktoś korzystający z niego niczego nie dowie się o podpisanych pod nim Marcinie Urynowiczu i Grażynie Pawlak. Zatrudniony w Instytucie Pamięci Narodowej dr. Marcin Urynowicz był inicjatorem wydania okupacyjnych zapisków drukiem, jest znawcą stosunków polsko-żydowskich pod okupacją niemiecką, autorem świetnej biografii Adama Czerniakowa (2009). Z kolei dr Grażyna Pawlak jest adiunktem w Instytucie Badań Literackich. Właśnie skończyła pisanie dzieła poświęconego życiu i twórczości Jana Parandowskiego. Spowodowało to zafascynowanie postacią jego pierwszej żony, którą była Aurelia Wyleżyńska, i ogłoszenie o niej artykułu w „Pamiętniku Literackim”.

Zabrakło mi zwrócenia uwagi we wstępie na te fragmenty dziennika, jakie dla mnie były wręcz rewelacyjne. Myślę tu przede wszystkim o relacjonowaniu reakcji warszawiaków na wieść o aresztowaniu przez Niemców dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego „Grota”, a także o ocenie (pozytywnej!) przez Wyleżyńską paru numerów przeszmuglowanego z terenu okupacji sowieckiej pisma „Nowe Widnokręgi”.

Dodałbym na wstępie informację, że nazwisko Wyleżyńskiej wraz z datą śmierci 3 sierpnia 1944 r. umieścił Bolesław Olszewicz w wydanej przezeń w 1947 r. _Liście strat kultury polskiej_, a także że znalazła się ona w kalendarium Andrzeja Krzysztofa Kunerta _Rzeczpospolita Walcząca. Powstanie Warszawskie_ (1994). Krótki życiorys Aurelii Wyleżyńskiej, mojego autorstwa (z mylną datą urodzenia), znalazł się w _Leksykonie Warszawa Walczy 1939–1945_ (2014), gdzie wspomniano o jej artykułach dla prasy konspiracyjnej. Nie została też ona pominięta przez Zbigniewa Andrzeja Judyckiego w _Małej encyklopedii Polonii paryskiej_ (2021). Oprócz informacji o pobycie Wyleżyńskiej nad Sekwaną w latach 1924–1937 (nie uwzględniono wcześniejszych jej studiów w Paryżu) zamieszczono także szkic jej portretu. Oczywiście należało we wstępie napisać o biografii w Wikipedii.

Tomasz Szarota------------------------------------------------------------------------

¹ Z. Nałkowska, _Dzienniki czasu wojny_, oprac. M. Kirchner, Warszawa 1974; M. Dąbrowska, _Dzienniki 1914–1965_, oprac. T. Drewnowski, t. 1–13, Warszawa 2009. W tym ostatnim przypadku opóźnienie wynikało z zastrzeżenia testamentowego Dąbrowskiej, by pełna edycja jej dzienników ukazała się dopiero czterdzieści lat po jej śmierci. Wcześniejsze, okrojone wydania, ukazały się w latach: 1988 (5 tomów), 2000 (7 tomów) i 2002 (wybór w 1 tomie).

² Informacja od członka rodziny, p. Andrzeja Hagmajera.

³ Alfred Döblin (1878–1957), pisarz niemiecki pochodzenia żydowskiego, z zawodu lekarz. Wybitna postać modernizmu w literaturze niemieckiej, autor powieści _Berlin Alexanderplatz: dzieje Franciszka Biberkopfa_ (Berlin 1929). Na początku lat 20. XX wieku wydawnictwo „Fischer Verlag” zaproponowało mu podróż do Palestyny celem opisania autentycznej kultury żydowskiej. Döblin udał się jednak do Polski, twierdząc, że esencją kultury żydowskiej nie jest palestyńskie środowisko hebrajskojęzyczne, lecz mówiąca w jidysz społeczność Żydów II RP. W ten sposób powstał niezwykły cykl reportaży wydany ostatecznie w postaci książki _Reise In Polen_ (Podróż po Polsce), Berlin 1925.

⁴ Dała temu ostatnio wyraz znana badaczka amerykańska Rachel Feldhay Brenner w książce _The Ethics of Witnessing. The Holocaust in Polish Writers’ Diaries from Warsaw_, Northwestern University Press 2014, wybierając Aurelię Wyleżyńską jako jedną z nielicznych bohaterek swojej książki; także redaktor czołowego czasopisma naukowego poświęconego dziejom Żydów polskich „Polin”, prof. Antony Polonsky, pisząc recenzję wyżej wymienionej książki, stwierdził m.in. „Żaden z nich nie został przetłumaczony na angielski, zaś tekst Wyleżyńskiej – pod wieloma względami najbardziej znaczący – wciąż istnieje jedynie w rękopisie”. Zob. https://www.swps.pl/images/stories/dokumenty/Rachel_Brenner_book_review.pdf (dostęp z 14 I 2021).

⁵ Informacja od ww. Andrzeja Hagmajera.

⁶ B. Paprocki, _Herby rycerstwa polskiego_, Kraków 1858, s. 342.

⁷ Przełożyła m.in. szkic J. Parandowskiego _Arcymorze_ (_La mer des mers_), „Pologne Littéraire” 1928, nr 17 oraz powieść Z. Nałkowskiej _Choucas_, Paris 1936.

⁸ _Panna Aurelia Wyleżyńska_, Archiwum Państwowe w Krakowie, sygn. 29/486/2, s. 725 (rodowód nr 157).

⁹ U. Perkowska, _Studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894_–_1939_. _W stulecie immatrykulacji pierwszych studentek_, Kraków 1994, s. 25.

¹⁰ _Panna Aurelia Wyleżyńska_, Archiwum Państwowe w Krakowie, sygn. 29/486/2, s. 725 (rodowód nr 157).

¹¹ _Książeczka legitymacyjna dla nadzwyczajnego słuchacza c.k. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie_, Archiwum UJ, sygn. 13177.

¹² _Rodowód. Aurelia Wyleżyńska-Rybakiewicz_ (Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. S II 197b; S II 228).

¹³ Zob. https://metryki.genealodzy.pl/metryka.php?ar=2&zs=0080d&sy=6025&kt=1910&plik=147-150.jpg#zoom=1.75&x=1532&y=1630 . W tym miejscu pragniemy podziękować panu Danielowi Rybakiewiczowi za udostępnienie wyników poszukiwań genealogicznych protoplastów rodziny.

¹⁴ A. Wyleżyńska-Rybakiewiczowa, _O „Róży” Katerli_, „Prąd” 1909, nr 10/11 (w rzeczywistości to opublikowany odczyt, wygłoszony podczas studiów na UJ).

¹⁵ A. Wyleżyńska-Rybakiewicz, _Echa dni grunwaldzkich_, „Prąd” 1910, nr 7/8.

¹⁶ Taki adres potwierdza _Wielka księga adresowa Krakowa i Podgórza za rok 1910_, rozdz. 2, s. 10.

¹⁷ Kwerendy przeprowadzono w Urzędzie Stanu Cywilnego w Krakowie oraz w Archiwum Państwowym w Krakowie.

¹⁸ _Wyleżyńska Kropatsch Aurelia_, Urząd Stanu Cywilnego Miasta Stołecznego Warszawy, Wydział Archiwum, Akt zgonu nr 1–4/209/1945.

¹⁹ Ankieta osobowa: _Wyleżyńska Aurelia (I voto Adamowa Kropatschowa, II voto Janowa Parandowska)_ nosi datę 17 XI 51 i podpis Felicji Wyleżyńskiej. Przechowywana jest w zbiorach Pracowni Dokumentacji Literatury Współczesnej IBL PAN w Warszawie.

²⁰ Zapis w dzienniku Autorki pod datą 24 III 1940 oraz wizytówka zachowana w spuściźnie S.P. Koczorowskiego, BN, Zakład Rękopisów, sygn. III 10738/LXII.

²¹ W prasie krajowej ukazały się trzy relacje poświęcone wydarzeniom artystycznym. Wszystkie podpisane: Aurelia Wyleżyńska (_Z_ _wystawy w Gandawie_, „Nasz Dom” 1913, nr 39; _Echa ze świata. Paryż w lutym_, „Echo Literacko-Artystyczne” 1914, nr 6; _Eugène Delacroix_, „Echo Literacko-Artystyczne” 1914, nr 99).

²² W połowie roku ukazało się sprawozdanie z wystawy Związku Artystów w Krakowie podpisane: Aura Wyleżyńska (_Wystawa_ _teatralna_, „Echo Literacko-Artystyczne” 1914, nr 13/14).

²³ J. Parandowski, _Bolszewizm i bolszewicy w Rosji_, Londyn 1996, s. 96.

²⁴ G. Harjan, _Jan Parandowski_, New York 1971, s. 23.

²⁵ _Dom Polski_, „Wiadomości Saratowskie” 1918, nr 2.

²⁶ Tak wynika z listu p. Marii Błahuty, wnuczki jednej z sióstr Julii Parandowskiej, adresowanego do Joanny Szczepkowskiej z 2007.

²⁷ Niestety, drugie wydanie książki, Londyn: Puls 1996, ukazało się już bez tej dedykacji. Należy przypuszczać, iż stało się to za sprawą dzieci z drugiego małżeństwa Jana Parandowskiego.

²⁸ Książka została zauważona przez krakowski „Czas”, a jej recenzent, pisząc o bohaterce powieści Aurelii Wyleżyńskiej-Parandowskiej, konstatował: „Autorka otrzeźwiała już z pierwszego zachwytu wzbudzonego »samostanowieniem« panien, zastanawia się nad tym, czyby i w ramach dotychczasowej obyczajności nie mogła być szczęśliwą – nawet artystka” (A.O. , _Pióra niewieście_, „Czas” 1922, nr 34).

²⁹ A. Wyleżyńska, _W szkole analfabetów. (Na uchodźstwie)_, „Mały Światek” 1918, nr 17; _Przed_ _czterema laty_. _(Wspomnienia z lat niewoli i wygnania)_, „Nowa Polska” 1919, nr 25.

³⁰ _Eadem_, _O kobiecie rosyjskiej_, „Na Posterunku” 1918, nr 35.

³¹ _Eadem_, _Na marginesie rewolucji rosyjskiej_. _Próba nacjonalizacji nieruchomości,_ „Placówka” 1919, nr 18.

³² _O byt literatów_, „Kurier Warszawski” 1922, nr 39. Pod odezwą widnieją podpisy delegatów zamieszczone w układzie alfabetycznym: Wanda Brzeska, Jan Gella, Ksawery Glinka, Feliks Gwiżdż, Edwin Jędrkiewicz, Cezary Jellenta, Zygmunt Kisielewski, Bolesław Koreywo, Edward Kozikowski, Stefan Krzywoszewski, Edward Ligocki, Jan Lorentowicz, Stanisław Miłaszewski, Józef Mirski, Jan Parandowski, Leon Rygier, Wacław Sieroszewski, Andrzej Strug, Aurelia Wyleżyńska-Parandowska, Stefan Żeromski; zob. także: _Odezwa Literatów Polskich_, „Kurier Poznański” 1922, nr 32.

³³ Miesiąc przed ślubem z Parandowskim (1925) R.H. Helzel dokonała konwersji z wyznania mojżeszowego na katolicyzm, przyjmując na chrzcie imiona Irena Maria. I takie widnieją na oficjalnych dokumentach drugiej żony pisarza – Irena Maria Parandowska.

³⁴ Nieprawdziwe są zatem wszelkie enuncjacje dotyczące rozwodu Parandowskiego, pojawiające się zarówno w kompendiach słownikowych, jak też w najnowszych wspomnieniach rodzinnych. Zob. J. Szczepkowska, _Kto ty jesteś. Początek sagi rodzinnej_, Warszawa 2014, s. 46; _Inna inaczej niż inni_. _Z Joanną Szczepkowską rozmawia M. Borkowski ,_ „Tygodnik Powszechny” 2014, nr 30; MH, _Joanna Szczepkowska odkryła sekret dziadka_, „Życie na Gorąco” 2016, nr 21.

³⁵ _Kokieteria światła_, „Świat Kobiecy” 1924, nr 10.

³⁶ Świadczy o tym drukowana na czerpanym papierze wizytówka Autorki, wystawiona na nazwisko: Aurelia Wyleżyńska-Parandowska, z odręczną datacją (18 I 24) i adresem zamieszkania. Druk zachowany w spuściźnie S.P. Koczorowskiego, BN, Zakład Rękopisów, sygn. III 10738/LXII.

³⁷ W. Mickiewicz, _Pamiętniki_, przeł. A. Wyleżyńska, S.P. Koczorowski, t. 1–3. Warszawa 1926–1933.

³⁸ Roch Grey, właśc. Hélène Oettingen (1887–1950), francuska pisarka, poetka, malarka, używająca kilku pseudonimów (Léonard Pieu, François Angiboult).

³⁹ _Maria z Malewskich Mickiewiczowa_, „Tygodnik Ilustrowany” 1925, nr 2; _Le dernier portrait de Ladislas_ _Mickiewicz (Pour l’anniversaire de sa mort)_, „Le Messager Polonais” 1927, nr 154; _Spadkobierca dobroci (W pierwszą rocznicę zgonu Józefa Mickiewicza)_, „Tygodnik Ilustrowany” 1939, nr 34.

⁴⁰ M. Bianka, _Polonia w Paryżu_, „Nowości Ilustrowane” 1925, nr 24.

⁴¹ A. Wyleżyńska, _Mon flirt avec Boy_, „Le Messager Polonais” 1928, nr 51.

⁴² Malibran, _Nina Aleksandrowicz_, „Świat Kobiecy” 1928, nr 20.

⁴³ A. Wyleżyńska, _Wesołe zwycięstwo karykaturzystki_, „Kurier Poranny” 1935, nr 195.

⁴⁴ Malibran, _Olga Boznańska_, „Świat Kobiecy” 1927, nr 18; „Bluszcz” 1934, nr 20.

⁴⁵ _Lalki p. Stefanii Łazarskiej_, „Świat Kobiecy” 1924, nr 8; _Lalki Stefanii Łazarskiej na Wystawie Kolonialnej w_ _Paryżu_, „Kurier Literacko-Naukowy” 1931, nr 41; _Stefania Łazarska_, „Praca Obywatelska” 1935, nr 15.

⁴⁶ _Gustave Gwozdecki et sa propagande en Amerique_, „Le Messager Polonais” 1927, nr 230; _Gustaw Gwozdecki_ _o Ameryce_, „Świat Kobiecy” 1927, nr 22.

⁴⁷ _Katarzynki_, „Świat Kobiecy” 1930, nr 3; _Rączki i nóżki_, _ibidem_ 1924, nr 11; _Konsjerż i konsjerżka_, _ibidem_ 1930, nr 21.

⁴⁸ _Nagroda Ronsarda i pani de Noailles_, „Świat Kobiecy” 1925, nr 7; _Szczęśliwy rywal_, _ibidem_ 1930, nr 8.

⁴⁹ _Śmierć Anatola France’a_, „Świat Kobiecy” 1924, nr 15; _Domy i drogi Wiktora Hugo_, „Tygodnik Ilustrowany” 1936, nr 36.

⁵⁰ _Nowa placówka polska w Paryżu_, „Wiadomości Literackie” 1925, nr 37.

⁵¹ _Campo santo polonais (La cimetière de Montmorency)_, „Le Messager Polonais” 1927, nr 128–129; _La vie amoureuse de la Grande Catherine_, _ibidem_ 1927, nr 279; _Le deux funérailles de Słowacki_, _ibidem_ 1927, nr 143; _Roch Grey. Écrivain et peintre français d’origine polonaise_, 1928, nr 129.

⁵² _Spuścizna S.P. Koczorowskiego_, BN, Zakład Rękopisów, sygn. III 10738/LXII.

⁵³ G. Ostasz, _Mecenat nad kulturą w czasie okupacji (1939–1945)_ _Z dziejów mecenatu kulturalnego w Polsce_, studia pod red. Janusza Kosteckiego, Warszawa 1999, s. 318.

⁵⁴ Grupa bojowa „Reinefarth” (_Kampfgruppe „Reinefarth”_) – jedna z głównych niemieckich grup bojowych tłumiących powstanie warszawskie. Nazwa pochodzi od dowódcy – SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha. Obszar działań obejmował północne rejony Warszawy (do linii Al. Jerozolimskich). Liczyła około 5100 oficerów i żołnierzy.

⁵⁵ Biblioteka Narodowa, Zakład Rękopisów, sygn. III 10738, t. 62, k. 69.

⁵⁶ Materiały od Felicji Wyleżyńskiej Zakład Narodowy im. Ossolińskich nabył ostatecznie w roku 1954.

⁵⁷ Felicja Wyleżyńska pisała o tym następująco: „Szanowny i drogi Panie. List otrzymałam. Miałam jednak nadzieję, że Biblioteka Nar nabędzie dziennik Aury, a spotkał mnie pewnego rodzaju zawód. Ale nie wątpię ani na chwilę, że czynił Pan wszelkie starania, by nadać sprawie pomyślny obrót – widocznie nie dało się inaczej zrobić” (Biblioteka Narodowa, Zakład Rękopisów, sygn. III 10738, t. 62, k. 68, List do S.P. Koczorowskiego z 14 III 1952).

⁵⁸ Centralne Archiwum KC PZPR istniało w latach 1971–1990. Utworzone zostało w miejsce Zakładu Historii Partii.

⁵⁹ Wydział Historii Partii istniał przy KC PPR (następnie KC PZPR) od roku 1946 jako organ naukowy a zarazem kontrolny wobec całości badań historycznych w komunistycznej Polsce.

⁶⁰ Początki IPN sięgają roku 1944, kiedy jego zręby powołano jeszcze przy PKWN. Od roku 1948 funkcjonował jako Zakład Historii Najnowszej. Został rozwiązany, ponieważ skupiał grono hsitoryków utożsamiających się z ruchem socjalistycznym niepodległościowym, co dla władz komunistycznych było niewygodne.

⁶¹ Wanda Kiedrzyńska (1901–1985), działaczka niepodległościowa, archiwistka, historyczka, działaczka konspiracyjna i więźniarka Pawiaka oraz KL Ravensbrück. W latach 1945–1950 pracowniczka Instytutu Pamięci Narodowej, potem Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, zaś od 1957 Instytutu Historii PAN.

⁶² Tak właśnie zatytułowany jest ostatni wpis („Koniec kwietnia”). Wcześniejszy nosi datę 23 kwietnia 1940.

⁶³ Biblioteka Narodowa, Katalog Rękopisów t. XV, XIX–XX wiek, s. 196–197. W spuściźnie S.P. Koczorowskiego znalazły się także _Szkice z lat okupacji_ A. Wyleżyńskiej, obejmujące następujące artykuły: 1) _Żałoba w żałobie_ (na śmierć Władysława Sikorskiego), 2) _Cudze wspomnienia_ (o Felicji Kruszewskiej), 3) _Do Alfreda Łaszowskiego list otwarty_, 4) _Walka z cieniem_ (przyczynek do życiorysu Marka Eigera – Stefana Napierskiego), sygn. BN 10788, zob. _ibidem_.

⁶⁴ Mowa o _Dzienniku Aurelii Wyleżyńskiej pisanym w Warszawie podczas okupacji niemieckiej 1941–1943,_ który w Ossolineum funkcjonuje pod sygnaturą: 12581/II.

⁶⁵ Sygn. 16404/III, s. 73–78.

⁶⁶ Taki wybór podjęto, kierując się również wskazówkami prof. Romana Lotha, który podkreślał, że zasadniczo nie poprawia się w tekście błędów popełnionych przez autora, poza _lapsus calami_, czyli błędami w piśmie. Zob. idem, _Podstawowe pojęcia i problemy tekstologii i edytorstwa naukowego_, Warszawa 2006, s. 159–160.

⁶⁷ A. Wyleżyńska, _Z Notatek Pamiętnikarskich (1942–1943)_, oprac. T. Berenstein i A. Rutkowski, „Biuletyn ŻIH” 1963, nr 45–46.

⁶⁸ Książka ta miała wiele wydań, za każdym razem nakładem Wydawnictwa „Czytelnik”: Warszawa 1973, 1978, 1988 i ostatnio 2010. W tym ostatnim wydaniu A. Wyleżyńska przywołana została jedenaście razy, w takich sprawach jak: kenkarty (zapisek z 13 V 1942), paradoks uprawy kartofli obok ruin Zamku Królewskiego (7 VII 1942), kryptoinformacja ostrzegająca przed łapankami (17 I 1943), liczna publiczność w kinach (5 I 1942), młodzież w kinach (1 I–30 III 1943), wygląd osób w Kuchni Literackiej na Pierackiego (22 X 1942), kolaboracja niektórych literatów polskich (31 X1942), scena u Lardellego (brak daty, por. s. 294 i 505, przypis nr 9), Elżbieta Kiewnarska (3 IV 1943), prasa francuska „La Gerbe” (2 IV 1941 – datę podano w tekście głównym, brak przypisu do tej informacji), ołtarze katolickie na podwórkach (16 VII 1943 – datę podano w tekście głównym, brak przypisu do tej informacji), sfingowane przez konspirację dodatki do „Nowego Kuriera Warszawskiego” (2 IV 1943 – datę podano w tekście głównym, brak przypisu do tej informacji).

⁶⁹ Np. W. Bartoszewski, _Warszawski pierścień śmierci_, Warszawa 1970; idem, _1859 dni Warszawy_, Kraków 1959 i 1984; W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, _Ten jest z ojczyzny mojej_, Kraków 1967 (oraz 1969), Warszawa 2007; T. Prekerowa, _Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945_, Warszawa 1982 (oraz 2019).

⁷⁰ Jacek Leociak, _O obecności „sacrum” w literaturze dokumentu osobistego okupowanej Warszawy_, „Łódzkie Studia Teologiczne” 1994, z. 3, s.107–119.

⁷¹ Doszedł on do wniosku, że inteligencja polska przeszła do porządku dziennego nad zniknięciem Żydów oraz że temat ten był jej obojętny; zob. F. Tych, _Długi cień Zagłady. Szkice historyczne_, Warszawa 1999. Jednak można sądzić, że było inaczej, aniżeli autorowi się wydawało. Właśnie los Żydów najbardziej wstrząsnął inteligencją polską. Por. M. Urynowicz, _„Jeżeli ktoś kiedyś zapyta: Jak żyliście? Jak to znosiliście?…” Terror okupanta niemieckiego w zapiskach literatów polskich_ _Okupowana Europa. Podobieństwa i różnice_, red. W. Grabowski, Warszawa 2014, s. 152–174.

⁷² Jan Grabowski, _Prostytucja w okupowanej Warszawie i dystrykcie (1939–1945)_ _Parlamentaryzm, konserwatyzm, nacjonalizm. Studia ofiarowane Profesorowi Szymonowi Rudnickiemu_, red. J. Żyndul, S. Rudnicki, Warszawa 2010, s. 271–289; _idem_, _Biedni Polacy patrzą na warszawskich Żydów i na getto warszawskie,_ „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 2; do tego ostatniego tekstu odwoływała się J. Kowalska-Leder w artykule _Niewidoczni świadkowie Zagłady – biedni Polacy patrzą na Polaków_, „Teksty Drugie” 2018, nr 3.

⁷³ Chodzi o artykuł _Gloria Victis_, opublikowany 14 V 1943 w czasopiśmie „Nowy Dzień”. Zob. _Polacy – Żydzi 1939–1945_, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2006, s. 269 i n. Ostatnio ten sam artykuł wykorzystało w swoich materiałach edukacyjnych Muzeum Polin. Autorem scenariusza lekcyjnego była Magdalena Frąckowicz-Wiśnioch. Zob. https://www.polin.pl/sites/default/files/dymy_nad_gettem_scenariusz_lekcji.pdf (dostęp z 14 VI 2020). Jest to ten sam artykuł, który (jak podano wyżej) w roku 1963 ukazał się na łamach „Biuletynu ŻIH”.

⁷⁴ Zdzisław Ćmoch, _Szkoła w Wielgolesie – zarys dziejów. Ród Wyleżyńskich,_ Wielgolas 2004.

⁷⁵ Np. J.M. Krajewska, _Spór o literaturę kobiecą w dwudziestoleciu międzywojennym,_ Poznań 2011; P. Sawicki, _Polska – Hiszpania, Hiszpania – Polska. Poszerzenie horyzontów,_ Wrocław 2013.

⁷⁶ Np. ostatnio A. Mazur, _Śródziemnomorskie kody polskości w twórczości Jana Parandowskiego_, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Literackie LVIII”_,_ Wrocław 2018.

⁷⁷ Np. w Polskim Radiu 24 w roku 2007 w audycji dokumentalnej odnoszącej się do muru getta warszawskiego, zob. https://www.polskieradio24.pl/80/4198/Artykul/1321862,Czarne-latawce (dostęp z 10 IX 2020).

⁷⁸ Tak np. 19 IV 2015 w Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” w Górkach Wielkich z okazji 72. rocznicy powstania w getcie warszawskim, zob. http://www.radio.katowice.pl/zobacz,10760,Wokol-plonacego-getta.html (dostęp z 10 IX 2020).

⁷⁹ M. Urynowicz, _Stosunki polsko-żydowskie w Warszawie w okresie okupacji hitlerowskiej_ _Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały_, Warszawa 2006, red. A. Żbikowski, s. 537–689.

⁸⁰ G. Pawlak, _Aurelia (Aura) Wyleżyńska – zapomniana pisarka i publicystka. Materiały do biografii_ „Pamiętnik Literacki” CV, 2014, z. 1.

⁸¹ _Aurelia Wyleżyńska: Rethinking Art and Ethics in the Reality of the Holocaust_ _The Ethics of Witnessing…_, s. 71–100.

⁸² Por. _Literatura polska wobec Zagłady_, red. A. Brodzka-Wald, D. Krawczyńska, J. Leociak, Warszawa 2000. Także w tym wypadku skoncentrowano się na osobach najbardziej znanych. Spośród współczesnych Wyleżyńskiej i tak jak ona prowadzących osobiste zapiski były to – standardowo, można by rzec – Maria Dąbrowska i Zofia Nałkowska. Por. H. Kirchner, _Holocaust w dziennikach Zofii Nałkowskiej i Marii Dąbrowskiej_ _ibidem_, s. 105–122. Co więcej, w publikacji tej, jak się wydaje (publikacja nie została, niestety, zaopatrzona w tak podstawowe narzędzie, jakim jest indeks osobowy), nazwisko Wyleżyńskiej w ogóle nie pada.

⁸³ Na problematykę interpretacji zapisków osobistych literatów polskich w ujęciu badaczy amerykańskich, skoncentrowanych wyłącznie na holocaustowym aspekcie okupacji hitlerowskiej ziem polskich, zwróciła uwagę Hanna Kirchner w przytaczanym wyżej artykule (_eadem_, _Holocaust w dziennikach…_ s.106–107).

⁸⁴ Stephan Lehnstaedt od dawna koncentruje się na problematyce stosunków polsko-niemieckich i jest autorem wielu publikacji poruszających ten temat, m.in. książki porównującej codzienność okupowanej Warszawy i białoruskiego Mińska, zob. _Okkupation im Osten: Besatzeralltag in Warschau und Minsk 1939–1944_, Munich: R. Oldenbourg, 2010. Bernhardt Hartmann jest wielkim entuzjastą literatury polskiej, jej prawdziwym ambasadorem w Niemczech. Poza publikacjami organizuje spotkania poświęcone kulturze polskiej i rocznicom związanym z wzajemnymi relacjami polsko-niemieckimi. W czasopiśmie „Sinn und Form” opublikował ostatnio przygotowany przez niżej podpisanych fragment dziennika Aurelii Wyleżyńskiej zatytułowany: _Über nichts schreiben, als was die Augen sehen. Tagebuch aus dem besetzten Warschau (1939)_, „Sinn und Form. Beitrage zur Literatur” 2019, r. 71, z. 5. Z kolei Martin Sander chętnie porusza problematykę okupacyjną w prasie niemieckojęzycznej i nieraz odwoływał się do zapisków Aurelii Wyleżyńskiej, np. w artykule _In der von barbarischen Horden zerstörten Stadt_, „Der Tagesspiegel”, 19 II 2020 wydanie on-line: https://www.tagesspiegel.de/wissen/tagebuch-einer-warschauer-journalistin–1939-44-in-der-von-barbarischen-horden-zerstoerten-stadt/25551574.html (dostęp z 23 VI 2020), czy w rozmowie dla niemieckiego programu Polskiego Radia http://archiwum.auslandsdienst.pl/3/23/Artykul/408748 (dostęp z 10 IX 2020). Inną osobą mieszkającą na co dzień w Niemczech, która okazała zainteresowanie historią życia i dziełem A. Wyleżyńskiej, jest pochodząca z Polski Ewa Strożczyńska-Wille, która z ramienia Polsko-Niemieckiego Towarzystwa w Berlinie kieruje projektem „Pociąg do Kultury Berlin – Wrocław”. Szczególnym zainteresowaniem wyróżnił się także prof. Igor Kąkolewski, specjalizujący się w historii stosunków polsko-niemieckich. Z jego inicjatywy fragment dziennika Aurelii Wyleżyńskiej ukazał się w wydawanym przez tę instytucję roczniku (Zob. Marcin Urynowicz, Grażyna Pawlak, _Erinnerungsnotizen – Aurelia Wyleżyńskas Tagebuch aus dem besetzten Warschau_, „Historie. Jahrbuch des Zentrums für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften” 2020, t. 13).