Maszynoznawstwo chemiczne - ebook

Od Autorów

Oddajemy do rąk Czytelników książkę, będącą owocem i podsumowaniem naszych wieloletnich doświadczeń projektowych i dydaktycznych, zdobytych podczas projektowania urządzeń, stanowisk badawczych i aparatury chemicznej, a także nauczania przedmiotów technicznych i mechanicznych, takich jak: rysunek techniczny, maszynoznawstwo, mechanika, wytrzymałość materiałów, projektowanie zbiorników, napędów i aparatury chemicznej, studentów Wydziału Chemicznego Politechniki Gdańskiej na kierunkach: chemia, technologia chemiczna, biotechnologia, technologie ochrony środowiska, zielone technologie i monitoring, chemia budowlana, konserwacja i degradacja materiałów i innych oraz studentów Wydziału Wzornictwa Przemysłowego Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku.

Ta grupa studentów, o dużym potencjale intelektualnym i motywacyjnym, ale nieukierunkowanym na zagadnienia techniczno-matematyczne, wymagała jednak specyficznego potraktowania. Wielokrotne próby odwoływania się do doświadczeń i wiedzy z takich przedmiotów, jak: podstawy konstrukcji maszyn, teoria mechanizmów, wytrzymałość materiałów i innych, które bardzo dobrze się sprawdziły na wydziałach mechanicznych (Budowa Maszyn, Budownictwo Lądowe, Budownictwo Okrętowe) w tym przypadku się nie powiodły, nawet wtedy, gdy do ich nauczania powoływani byli specjaliści z tych wydziałów.

Zdobyte doświadczenia dydaktyczne i projektowe, opisane fragmentarycznie w wielu opracowaniach, takich jak: W.M. Lewandowski, Maszynoznawstwo chemiczne. Ćwiczenia projektowe, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1979, W.M. Lewandowski, Maszynoznawstwo chemiczne, Fundacja Poszanowania Energii, Gdańsk 1998, W.M. Lewandowski, Techniczne podstawy wzornictwa przemysłowego, Fundacja Poszanowania Energii, Gdańsk 2003, W.M. Lewandowski, A. Melcer, Zadania z maszynoznawstwa chemicznego, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2011, W.M. Lewandowski, Techniczno-technologiczne i aparaturowe aspekty ochrony powietrza, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2011, W.M. Lewandowski, M. Ryms, Biopaliwa. Proekologiczne odnawialne źródła energii, WNT, Warszawa 2013 oraz W.M. Lewandowski, R. Aranowski, Technologie ochrony środowiska w przemyśle i energetyce, PWN, Warszawa 2016, zainspirowały nas do całościowego ujęcia zagadnień technicznych w jednej formie, przystępnej wszystkim Czytelnikom i to nie tylko mechanikom. Mamy nadzieję, że książka ta, na wyczerpująco graficznie zilustrowanych przykładach: zbiorników, instalacji, połączeń i napędów, pozwoli zrozumieć zagadnienia mechaniczne kompleksowo, od proponowanych rozwiązań technicznych, poprzez obliczenia wytrzymałościowe ich elementów składowych, do koncepcji końcowych rozwiązań projektowych.11Naprężenia skręcające

11.1. Naprężenia skręcające

Naprężenia skręcające, które działają w płaszczyźnie przekroju poprzecznego skręcanego elementu, podobnie jak ścinające, są naprężeniami stycznymi. Ich wartość zależy od wartości momentu skręcającego M_(s) oraz od odległości r od obojętnej osi obrotu, na której mają wartość zerową. Wartość maksymalną osiągają na zewnętrznej powierzchni skręcanej belki, dla r = R (rys. 11.1).

(11.1)

Rys. 11.1. Wycinek skręcanej belki

11.1.1. Naprężenia dopuszczalne

Wartość naprężeń skręcających τ_(s), które są stałe na całej długości belki l, wyraża stosunek momentu skręcającego M_(s) do wskaźnika wytrzymałości na skręcanie W₀:

(11.2)

Moment skręcający M_(s) w belce utwierdzonej jest iloczynem pary sił F oraz ich odległości 2b:

(11.3)

Skręcaniu ulegają również wały zamocowane obrotowo, a moment skręcający, równy momentowi obrotowy M_(o) (tarcie w łożyskach można pominąć), jest opisany zależnością:

(11.4)

w której: N jest mocą przenoszoną przez wał, w tej zależności w kW, ω jest prędkością kątową w rad/s, a n prędkością obrotową wału w obr/min.

Rys. 11.2. Skręcanie belki utwierdzonej

Rys. 11.3. Skręcanie wałów obrotowych

Wskaźnik wytrzymałości na skręcanie, w zależności (11.2), jest stosunkiem biegunowego momentu bezwładności przekroju I₀ do e – odległości skrajnych włókien od osi obrotu: W₀= I₀/e.

Dla przekroju kołowego (pełny wałek o średnicy d) I₀ = π ∙ d⁴/32 oraz e= d/2 stąd W₀ = π ∙ d³/16 ≈ 0,2 · d³ i odpowiednio dla rury: W₀ ≈ 0,2 · (d_(z) – d_(w))³. Dla innych bardziej skomplikowanych przekrojów wartości momentów i wskaźników podane są w katalogach kształtowników (kątowniki, teowniki, ceowniki itd.).

Naprężenia dopuszczalne na skręcanie k_(s) w funkcji granicy plastyczności R_(e) podano w tabeli 10.2. Definicję granicy plastyczności zamieszczono na rys. 1.4, a wartości R_(e) dla różnych stali węglowych zebrano w tabeli 1.1.

11.1.2. Kryterium kąta skręcenia

Drugim, po naprężeniach dopuszczalnych k_(s), kryterium wytrzymałościowym na skręcanie jest dopuszczalny kąt skręcenia ϕ_(dop), którego przekroczenie prowadzi również do zniszczenia całej konstrukcji lub jej elementów.

Poprzeczne odkształcenie skręcające, wyrażane kątem skręcenia ϕ (rys. 11.2), jest odpowiednikiem wzdłużnego odkształcenia podczas rozciągania lub ściskania ∆l (zależność (2.5)) i również jest proporcjonalne do przyczyny, w tym wypadku M_(s) i długości l oraz odwrotnie proporcjonalne do modułu sztywności poprzecznej G i biegunowego momentu bezwładności I_(o):

(11.5)

Ze znajomości naprężeń dopuszczalnych na skręcanie k_(s) i dopuszczalnego kąta skręcania ϕ_(dop) ≈ 0,004 rad/m lub ϕ_(dop) ≈ ¼ deg/m z równań (11.2) i (11.5) można wyznaczyć, jaka musi być średnica wału d_(s) i d_(ϕ) , aby wytrzymał on działanie i momentu skręcającego M_(s) i nie doszło w nim do przekroczenia dopuszczalnej wartości kąta skręceniaϕ_(dop):

(11.6)

oraz

(11.7)

Średnica projektowanego wałka musi spełniać jednocześnie dwa warunki, być większa od obliczonej ze względu na skręcanie d > d_(s) oraz od średnicy obliczonej w oparciu o dopuszczalny kąt skręcenia d > d_(ϕ).

11.2. Przykłady obliczeniowe „czystego” skręcania

Samo skręcanie, bez jednoczesnego zginania – tzw. czyste skręcanie zachodzi w technice rzadko, bo nawet jeżeli na wał lub belkę nie działają siły bezpośrednio generujące momenty gnące, to pojawią się one jako siły odśrodkowe, grawitacyjne, nierównomiernego rozkładu mas itd. Dlatego omówione w tym rozdziale przykłady skręcania czystego dotyczą:

- wałów pionowych, których siła grawitacji nie zgina, lecz rozciąga je lub ściska,
- przypadków, w których moment obrotowy od silnika jest doprowadzony symetrycznie przez sprzęgło, a nie przez przekładnie zębatą lub paskową.

Siły odśrodkowe, siły bicia (nierównomierne rozłożenie mas), niesymetryczności wirników itd. zostały tu pominięte.

Zadanie 11.1.

Oblicz wymiary stalowego wału mieszadła przedstawionego na rys 11.4, obracającego się z prędkością n = 1410 obr/min jeżeli moc mieszania oszacowano na N = 1,5 kW, współczynnik przeciążenia silnika wynosi k₁ = 1,2, moduł Younga dla stali E = 2∙10⁵ MN/m², dopuszczalny kąt skręcania ϕ_(dop) = 0,004 rad/m oraz wartość naprężeń dopuszczalnych na skręcanie k_(s) = 75 MN/m².

Rys. 11.4. Widok i wynik obliczenia wału mieszadła reaktora

ROZWIĄZANIE

Dane: N = 1,5 kW

n = 1410 obr/min

k₁ = 1,2

E = 2∙10⁵ MN/m²

ϕ_(dop) = 0,004 rad/m

k_(s) = 75 MN/m²

Szukane: R_(A), R_(B), M_(s), M_(el), (M_(s)), (d_(t)), (d_(k))

Ponieważ rozkład sił w wirniku mieszadła jest symetryczny, więc ich suma równa się zero, a to świadczy, że na wał nie działają siły gnące i w łożyskach poprzeczne siły reakcji nie występują: R_(Ay) = R_(By) = 0. Natomiast siły ciężaru wału Q oraz wzdłużnego oddziaływania mieszanego płynu na wirnik W muszą być zrównoważone siłami reakcji R_(Ax) i R_(Bx), tak aby był spełniony warunek równowagi:

∑F_(y) = F – F = 0 oraz ∑F_(x) = –Q +/– W + R_(Ax) + R_(Bx) = 0.

Siły G i W oraz wzdłużne siły reakcji R_(Ax) i R_(Bx) nie mają wpływu na skręcania wału i dlatego w tych rozważaniach zostały pominięte.

Znając parametry silnika (moc N_(el) = N · k₁ i prędkość obrotową n) z równania (11.4), możemy obliczyć moment skręcający M_(s):

Wał na całej swojej długości ulega jedynie stałemu momentowi skręcania, wywołującemu naprężenia skręcające:

∑M_(o) = M_(el) – M_(s)= 0, stąd: M = M_(el)

Średnicę wału d_(s) ze względu na moment skręcający M_(s) można wyznaczyć z warunku na naprężenia skręcające (11.2) przy znajomości wartości naprężeń dopuszczalnych na skręcanie, która dla wału mieszadła wynosi k_(s) = 75 MPa:

Ze znajomości momentu skręcającego M_(s), modułu sztywności poprzecznej G = 0,4∙E oraz dopuszczalnego kąta skręcania ϕ_(dop) ≈ 0,004 rad/m, z zależności (11.7), wyznaczyć można średnicę wału mieszadła d_(ϕ), przy której nie dojdzie w nim do przekroczenia dopuszczalnej wartości kąta skręcenia ϕ_(dop).

Teoretyczna średnica projektowanego wału musi spełniać jednocześnie dwa warunki, być większa od obliczonej ze względu na skręcanie d_(t) > d_(s) oraz od średnicy obliczonej w oparciu o dopuszczalny kąt skręcenia d_(t) > d_(ϕ). Obliczona średnica wału musi zatem mieć na całej długości l co najmniej 25 mm i na jej bazie można rozpocząć konstrukcyjne projektowanie średnicy mieszadła d_(k) > d_(t) (rys.11.4).

Zadanie 11.2.

Oblicz przedstawiany na rys. 11.5 wał napędowy, będący fragmentem mechanizmu zamykania i otwierania żaluzji wentylacyjnej. Do przesuwania lewej i prawej jej części służą po dwie listwy zębate, współpracujące z dwoma kołami zębatymi o średnicy D = 0,12 m. Siła wzdłużna, jaką jest w stanie przenieść listwa, wynosi F = 500 N. Oblicz średnicę wału i moc silnika dla n = 1000 obr/min, k₁ = 1,2, E = 2∙10⁵ MN/m², ϕ_(dop) = 0,004 rad/m oraz k_(s) = 75 MN/m².

Rys. 11.5. Widok i wynik obliczenia wału mechanizmu

ROZWIĄZANIE

Dane: F = 0,5 kN

D = 0,12 m

n = 1000 obr/min

k₁ = 1,2

E = 2∙10⁵ MN/m²

ϕ_(dop) = 0,004 rad/m

k_(s) = 75 MN/m²

Szukane: R_(A), R_(B), M_(s), M_(el), (M_(s)), (d_(t)), (d_(k))

Suma sił F równa się zero, a to oznacza, że na wał nie działają siły gnące, a więc i poprzeczne siły reakcji w łożyskach nie występują: R_(Ay) = R_(By) = 0. W tej sytuacji łożyska te dobiera się ze względu na siłę wzdłużną, czyli ciężar wału Q, wiedząc, że muszą one przenieść wzdłużne siły reakcji R_(Ax) i R_(Bx), tak aby spełniony był warunek:

∑F_(y) = F – F = 0 oraz ∑F_(x) = – Q + R_(Ax) + R_(Bx) = 0.

Jednak tak jak i w poprzednim zadaniu siły, które nie mają wpływu na skręcanie wału zostaną pominięte.

Momenty skręcające wał dla tych samych średnic D i sił F wynoszą:

M_(s1) = M_(s2) = 2 ∙ F ∙ D/2 = F ∙ D = 0,5 ∙ 0,12 = 0,06 kNm

Z warunku równowagi momentów obrotowych wynika, że:

∑M_(o) = –M_(s) – M_(s) + M_(el) = 0, stąd: M_(el) = 2 ∙ M_(s) = 2 · 0,06 = 0,12 kNm

Moc silnika wyznaczona z równania (11.4) jest równa:

Z wartości momentów skręcających, działających na wał i równych: M_(s,A-B) =0, M_(s,B-C) = M_(s1)=0,06 kNm i M_(s,C-E) = M_(el) = 0,12 kNm, korzystając z zależności (11.2), można obliczyć średnice wału d_(s):

Podobnie z zależności (11.7), przyjmując moduł sztywności poprzecznej G = 0,4∙E, obliczyć można d_(ϕ) dla tych samych przedziałów:

Na podstawie obliczonych dla poszczególnych fragmentów wału średnic d_(s)(x) i d_(ϕ)(x), do dalszych rozważań przyjmuje się większe z nich, jako d_(t)(x) i dla nich projektuje się średnice konstrukcyjne d_(k)(x), jak pokazano to na rys. 11.5.

Zadanie 11.3.

Przedstawiony na rys. 11.6 mieszalnik ma dwie tarcze łopatkowe o średnicy D₁ = 0,35 m i D₂ = 0,5 m. Eksperymentalnie wyznaczono, że optymalna prędkość mieszania wynosi n = 45 obr/min, a opór ośrodka działający na jedną łopatkę przy tej prędkości wynosi F = 1,25 kN. Dla pozostałych danych i założeń upraszczających, takich samych jak w poprzednim zadaniu, oblicz średnicę wału d_(t)(x) oraz dobierz moc silnika N_(el).

Rys. 11.6. Widok i wynik obliczenia wału mieszalnika

ROZWIĄZANIE

Dane: F = 1,15 kN

D₁ = 0,35 m

D₂ = 0,5 m

n = 45 obr/min

k₁ = 1,20

E = 2∙10⁵ MN/m²

ϕ_(dop) = 0,004 rad/m

k_(s) = 75 MN/m²

Szukane: R_(A), R_(B), M_(s), M_(el), (M_(s)), (d_(t)), (d_(k)), N_(el)

Również i w tym przypadku pomijamy rozważanie sił poprzecznych działających na wał, gdyż są one rozłożone symetrycznie i wzajemnie się znoszą.

Z warunku na równowagę momentów obrotowych wynika:

∑M_(o) = M_(el) – M_(s1) – M_(s2) = 0

stąd, przy założeniu, że wszystkie cztery łopatki na obydwu tarczach są takie same, można wyznaczyć M_(s1), M_(s2,) M_(el) i moc silnika N_(el):

M_(s1) = 4∙F · D₁/2 = 4∙1,25∙0,5/2 = 1,25 kNm,

M_(s2) = 4∙F · D₂/2 = 4∙1,25∙0,35/2 = 0,875 kNm,

M_(el) = M_(s1) + M_(s2) = 4∙F ∙ (D₁ + D₂)/2 = 2,125 kNm

oraz

co po uwzględnieniu wartości współczynnika przeciążeń k₁ = 1,2, daje N_(el) = 10,01 · 1,2 = = 12 kW.

Średnice wału mieszadła, zgodnie z zależnością na naprężenia skręcające (11.2) oraz wartościami momentów skręcających w przedziałach A-B (M_(s1) = 1,25 kNm) i B-E (M_(el) = 2,125 kNm), których przebieg pokazano na rys. 11.6, są następujące:

W oparciu o te same momenty skręcające i również o zależność (10.7) , przyjmując modułu sztywności poprzecznej G = 0,4∙E, można wyznaczyć średnice wału ze względu na dopuszczalny kąt jego skręcenia:

Bazując na tych teoretycznych wartościach średnic d_(t)(x) oraz w oparciu o znormalizowane średnice typoszeregów łożysk, sprzęgieł, piast a także wymiary wpustów, pierścieni osadczych, tulejek dystansowych itd., można rozpocząć konstrukcyjne projektowanie wału mieszadła d_(k)(x), którego wynik zaproponowano na rys. 11.6.