Monastycyzm średniowieczny. Formy życia religijnego w Europie Zachodniej wieków średnich - ebook

PRZEDMOWA TŁUMACZA

Autor niniejszej książki Clifford Hugh Lawrence urodził się 28 grudnia 1921 r. w Londynie jako syn Earnesta Williama i Dorothy Estelle z d. Mundy. Podczas II wojny światowej walczył w armii brytyjskiej, gdzie dosłużył się stopnia majora. W 1948 r. ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Oksfordzkim, tam też siedem lat później obronił doktorat. W 1953 r. ożenił się z Helen Maud Curran, z którą doczekał się sześciorga dzieci. Od początku lat 50. pracował na Uniwersytecie Londyńskim, na którym był kolejno wykładowcą historii, dziekanem wydziału sztuk i wydziału historii, wreszcie profesorem historii średniowiecznej. Wykładał także na uczelniach w Bristolu i w Galway oraz w Heythrop College. Na emeryturę przeszedł w 1987 r. W swoich badaniach skupiał się na historii Kościoła ze szczególnym uwzględnieniem życia klasztornego w wiekach średnich. Obok prezentowanej tu przekrojowej książki – która wydana została po raz pierwszy w 1984 r. i doczekała się trzech wznowień i licznych przekładów – jest autorem ważnych (choć niepublikowanych po polsku) prac, m.in. o żyjącym na przełomie XII i XII w. arcybiskupie Canterbury, św. Edmundzie z Abingdon, oraz o zakonach żebraczych (mendykantach). Wydał także i przetłumaczył listy teologa franciszkańskiego Adama z Marsh.

Mnisi pod względem liczebnym stanowili niewielki odsetek społeczeństwa Europy średniowiecznej, a przecież byli stałym i nieodłącznym elementem w krajobrazie tej epoki. Co więcej, choć monastycyzm chrześcijański nie narodził się wtedy i nie przestał istnieć wraz z jego schyłkiem, to jest zjawiskiem typowo mediewistycznym, bez którego uwzględnienia właściwie nie sposób mówić o wiekach średnich. Klasztor to zamknięta, hierarchiczna społeczność, rządząca się swoimi prawami, a zarazem swoista miniatura całego społeczeństwa (nawet jeśli złożona tylko z kilku osób). Monastycyzm na zasadzie sprzężenia zwrotnego był nierozerwalnie związany z wydarzeniami politycznymi, społecznymi i gospodarczymi. Bez monastycyzmu inny byłby średniowieczny Kościół, inna byłaby władza świecka, inne byłyby kultura, nauka i literatura. Przede wszystkim jednak, bez źródłotwórczej działalności klasztorów nasza wiedza o średniowieczu byłaby nieporównanie uboższa.

O tych wszystkich kwestiach pisze Lawrence z pasją i rozmachem. Rzut oka na spis treści jego książki pokazuje, że mamy do czynienia z historią powszechną napisaną z punktu widzenia życia klasztornego. Kolejne rozdziały to opowieści o następujących po sobie próbach odnowy monastycyzmu, raz pod hasłem powrotu do dosłownego przestrzegania reguły i do życia w ubóstwie, innym razem w celu uproszczenia klasztornego rytuału i przywrócenia do mniszego harmonogramu pracy fizycznej; próbach co i raz zakończonych jeśli nie klęską, to odejściem od pierwotnych ideałów. A więc najpierw narodziny dwóch postaci monastycyzmu (eremickiej, czyli pustelniczej, i cenobickiej, czyli zorganizowanej) na wschodzie, jego przeniesienie na zachód Europy i próby kodyfikacji, z których największy sukces odniosła ta podjęta przez św. Benedykta. Następnie nowy impuls, jaki monastycyzm europejski zyskał od podróżujących po zachodniej Europie Irlandczyków oraz dążenia Benedykta z Aniane (i patronujących mu cesarzy) o ujednolicenie monastycznej obserwancji (czyli przestrzegania zakonnej reguły) w całym imperium karolińskim – zaprzepaszczone wraz z jego politycznym rozpadem.

Potem, w X w., trzy nawiązujące do tamtych ideałów, podjęte niezależnie od siebie reformy monastycyzmu, z których najważniejsza była ta przeprowadzona w burgundzkim Cluny (dwie pozostałe to lotaryńska i angielska). Kluniacy stworzyli prawdziwe imperium monastyczne, które – pod kierunkiem czterech wielkich opatów – dominowało nad średniowieczną Europą Zachodnią. Z czasem kluniacy przestali jednak imponować, wzbudzając irytację swoim przepychem i przerostem rytuału. Zrodziło to kolejną reakcję, która zrodziła kamedułów, kartuzów, kanoników regularnych, premonstratensów (norbertanów) i inne zakony, spośród których pierwszeństwo zdołali przejąć cystersi. Powstanie Cîteaux i jego wspaniała ekspansja za czasów św. Bernarda to kolejna epoka w dziejach monastycyzmu, choć – chciałoby się rzec – spotkał je taki sam los jak wcześniej kluniaków, zaś duch czasu zrobił swoje. Wiek XIII to z kolei narodziny dwóch ważnych zakonów, które podstawę swego bytowania opierały na jałmużnie – mowa oczywiście o franciszkanach i dominikanach (choć Lawrence zastrzega, że właściwie nie byli oni mnichami). W ostatnim rozdziale czytamy o mającym swe głębokie i złożone przyczyny kryzysie życia monastycznego u schyłku średniowiecza, zwłaszcza w jego tradycyjnej, benedyktyńskiej formie. Dowiadujemy się zarazem o zrodzonych wówczas nowych inicjatywach, takich jak oliwetanie, celestyni czy devotio moderna.

Obok kluniaków, cystersów i szczególnie bliskich Lawrence’owi mendykantów (zakonów żebraczych), autora interesują także inne zjawiska w dziejach życia monastycznego, takie jak klasztory żeńskie czy zakony rycerskie, a także pomniejsze grupy w rodzaju grandmontanów. W opowieści brytyjskiego mediewisty powracają co i raz te same pytania badawcze tworzące bogaty kwestionariusz, ale też czyniące z niej jednolitą całość. Dzieje monastycyzmu w ujęciu Lawrence’a to nie tylko następujące po sobie powroty do wciąż tych samych, choć za każdym razem na nowo formułowanych ideałów i rywalizacja ich kolejnych wcieleń. To także codzienne życie w murach klasztornych, uregulowane (jak sama nazwa wskazuje) przez Regułę św. Benedykta i jej uzupełnienia w postaci „ksiąg zwyczajów”. Wiąże się z tym kwestia podziału mniszego dnia na czas przeznaczony na pracę, modlitwę, naukę i potrzeby fizjologiczne oraz kwestia równowagi między tymi wszystkimi zajęciami. To również hierarchia, struktura i wewnętrzne relacje w obrębie zgromadzenia (a później zakonu), a także skomplikowane stosunki ze światem zewnętrznym. To też stosunek mnichów do ubóstwa, do własności osobistej i instytucjonalnej oraz związane z nimi gospodarcze podstawy i uwarunkowania istnienia wspólnoty klasztornej. To wreszcie stosunek do dziedzictwa antyku i do edukacji. Wszystko to pozwala autorowi odpowiedzieć na pytanie: po co w średniowieczu powstawały klasztory i w jakim celu ówcześni ludzie do nich wstępowali? Czy chodziło o podjęcie przez mnicha duchowej walki: raz w zaciszu celi, raz w ramach wspólnoty? A może klasztor miał do wypełnienia społeczną i polityczną rolę – jeśli tak, to z jakimi konsekwencjami się to wiązało?

Obszar geograficzny, który interesuje Lawrence’a, to Europa Zachodnia, a więc – posługując się kategoriami mediewistycznymi – imperium karolińskie, Półwysep Pirenejski i Wyspy Brytyjskie. Od czasu do czasu autor spogląda też na Egipt i Ziemię Świętą, gdzie u schyłku starożytności narodził się monastycyzm chrześcijański – ziemię, która po kilkuset latach wzbogaciła się o zakony rycerskie i zakon karmelitanów. Szczególną wartość poznawczą mają dla nas obszerne fragmenty poświęcone dziejom Anglii. W Polsce najlepiej znamy monastycyzm francuski, niemiecki i włoski – czy to ze względu na ich wagę dla historii powszechnej, czy z powodu ich wpływu na nasze własne dzieje. Ich odpowiednik angielski pozostaje natomiast zjawiskiem u nas praktycznie nieznanym, co więcej: kulturowo obcym. Mimo że za kanałem La Manche działały te same zakony i przestrzegano tej samej Reguły św. Benedykta, tamtejszy monastycyzm wydaje się czymś odmiennym od tego, co znamy z kontynentu – czymś dużo surowszym i inaczej zorganizowanym.

Na koniec łyżka dziegciu: w książce Lawrence’a tereny na wschód od Łaby praktycznie nie istnieją. Autor parokrotnie wspomina o podboju i ewangelizacji Słowian połabskich, dwa zdania poświęca również tak dobrze znanemu nam ze szkoły zakonowi krzyżackiemu. Na tym jednak poprzestaje. Nie znaczy to przecież, że opisane zjawiska z historii powszechnej nie mają żadnego związku z dziejami Polski. Pomijając sprawy tak oczywiste, jak zakony cystersów, dominikanów czy franciszkanów, warto zwrócić uwagę na ważny z punktu widzenia pierwszej monarchii piastowskiej włoski zakon kamedułów, któremu poświęcono cały podrozdział.

***

Tłumaczenie książki było dużym wysiłkiem intelektualnym. Za konsultacje merytoryczne pragnę podziękować prof. Halinie Manikowskiej i dr. Antoniemu Grabowskiemu z Instytutu Historii PAN, dr Małgorzacie Dowlaszewicz z Uniwersytetu Wrocławskiego i dr Oldze Miriam Przybyłowicz z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Rafał RutkowskiPRZEDMOWA DO PIERWSZEGO WYDANIA

Historia to język wyjaśnień. Książka ta wyrosła z doświadczeń lat spędzonych na wyjaśnianiu uczniom obecności i funkcji klasztorów w średniowiecznym świecie. Choć (a może właśnie dlatego że) literatura przedmiotu jest ogromna, wydawało mi się, że przydałoby się krótkie studium, które prześledziłoby rozwój zachodniej tradycji monastycznej jako całości w jej społecznym kontekście, od jej początków w późnej starożytności do późnego średniowiecza. Ten jednoczący cel uzasadnia tytuł pracy; wprawdzie uwzględniłem mendykantów, choć nie byli oni, ściśle mówiąc, mnichami, ani też członkami innych marginalnych grup, które pojawiają się w późniejszych rozdziałach. Ale zakony żebracze i inne ruchy religijne późnego średniowiecza były przecież odgałęzieniem tej samej tradycji monastycznej i trudno byłoby je wytłumaczyć bez odniesienia do niej.

W trakcie pisania często zdumiewała mnie moja własna zarozumiałość, gdy starałem się prześledzić tak rozległą i bogatą manifestację ludzkiego ducha w ramach jednej krótkiej książki. Drastyczna selektywność została mi narzucona zarówno przez skalę tematu, jak i ograniczeniami własnej wiedzy. Zdaję sobie sprawę, że Hiszpania została skąpo potraktowana i że chociaż napisałem o zakonach rycerskich, to również inni mnisi z Outremer powinni mieć miejsce w tej historii.

Zrobiłem co w mojej mocy, aby wskazać w przypisach, ile zawdzięczam literaturze przedmiotu. Trudniej wskazać wszystkich, których intelektualnym dłużnikiem jestem. Podobnie jak wszyscy specjaliści w tej dziedzinie, wiele zawdzięczam nauczaniu i inspiracji zmarłego Davida Knowlesa; swego rodzaju natchnione zrozumienie zawdzięczam rozmowie z nieżyjącym już ojcem Danielem Callusem. Zawsze wydawał mi się uosabiać ideał uczonego-mnicha. Chciałbym wreszcie podziękować mojej żonie, która zachęciła mnie do napisania książki i z rozsądkiem przyglądała się każdemu kolejnemu rozdziałowi w miarę jego powstawania.

PRZEDMOWA DO TRZECIEGO WYDANIA

W tym wydaniu starałem się jak najlepiej uwzględnić, czy to w tekście, czy w przypisach końcowych, niektóre z nowych prac, które ukazały się drukiem od czasu publikacji drugiego wydania jedenaście lat temu. Ekstremalna trudność, nawet po przejściu na emeryturę, z nadążaniem za rozwojem nauki w tak szerokim zakresie, jeszcze bardziej uświadomiła mi zuchwałość mojego pierwotnego zamierzenia. W każdym razie muszę przyznać, że trzecie wydanie stanowi koniec tej podróży. Być może jest to miejsce, aby odnotować jedną z okoliczności, które zrazu skłoniły mnie do jej podjęcia. Wędrując po Francji podczas wakacji uniwersyteckich tuż po zakończeniu II wojny światowej, podróżując autobusami wiejskimi, natknąłem się na opactwo Fleury Saint-Benoît. Czytałem o jego związkach z Anglią X w., ale ze zdumieniem stwierdziłem, że ponownie zajęli je benedyktyni, których gospodarz, nieżyjący już Père Wulfram, przyjął mnie z wielką życzliwością i umieścił w celi skierowanej na nawę kościoła. Byłem jeszcze bardziej zdumiony, gdy zobaczyłem w krypcie duży pozłacany relikwiarz zawierający skromne szczątki, które podobno należały do samego św. Benedykta. Dziwność tego spotkania i ciepło gościnności, jaką otrzymywałem od zgromadzenia w następnych dniach – w tym między innymi miejsce wśród mnichów śpiewających nocne oficjum w tym wspaniałym romańskim chórze – to wspomnienia, które zawsze powracały do mnie podczas studiowania historii monastycyzmu. Pewnego dnia, kiedy w kącie klasztornej kuchni Père Wulfram poczęstował mnie gotowaną miksturą, która wydawała mu się być angielską herbatą, powiedział do mnie: „Musisz o nas napisać, jak wrócisz do domu”. Oto spóźniona odpowiedź na tę prośbę.

PRZEDMOWA DO CZWARTEGO WYDANIA

W tym wydaniu starałem się na nowo ująć temat reformy monastycznej, która zajmowała umysły i pisma wielu przywódców religijnych XII w. i skierowała tak wiele wysiłków na poszukiwanie zmian instytucjonalnych i eksperymentowanie z nowymi formami życia monastycznego.

Clifford H. LawrenceSŁOWNICZEK POJĘĆ

Adwokat (wójt) świecki opiekun i prawny przedstawiciel opactwa

Anachoreta samotnik albo eremita

Antyfonarz księga zawierająca muzykę do odśpiewania w godziny kanoniczne

Apostolskie życie (vita apostolica) sposób życia Apostołów z pierwotnego Kościoła w rozumieniu XI i XII w.

Apsyda półkoliste lub wieloboczne wschodnie zakończenie kościoła zamykające prezbiterium

Archikantor dawny tytuł mistrza chóru w większych kościołach

Archidiakon podwładny biskupa odpowiedzialny za nadzór nad duchowieństwem diecezjalnym i sprawowanie sądów

Augustianie kanonicy regularni przestrzegający Reguły św. Augustyna

Beneficjum dochody związane z pełnieniem funkcji kościelnych

Brewiarz księga zawierająca teksty oficjum Bożego na każdy dzień

Cenobityzm monastyczne życie w zgromadzeniu, w przeciwieństwie do eremityzmu

Circatores urzędnicy w Cluny i innych klasztorach, którzy kontrolowali przestrzeganie Reguły

Corrodium świadczenie wypłacane świeckim przez klasztor w formie pieniędzy lub jedzenia

Crossfigill ćwiczenie ascetyczne mnichów celtyckich, polegające na długotrwałej modlitwie w pozycji stojącej z wyciągniętymi ramionami

Czterdziestnica (_quadragesima_) okres czterdziestu dni poprzedzających Wielkanoc

Decretum kolekcja prawa kanonicznego

Dekretał list papieski zawierający decyzję dotyczącą prawa kościelnego

Domena część majątku feudalnego w bezpośrednim posiadaniu właściciela

Definitorzy członkowie kapituły generalnej (u cystersów i dominikanów) projektujący akty prawne i kierujący przebiegiem zebrania

Devotio moderna forma osobistej pobożności w późnośredniowiecznych Niderlandach, związana z nauczaniem Gerarda Grootego i Braćmi Życia Wspólnego

Diakon we wczesnym monastycyzmie mnich wyznaczony przez opata do nadzoru nad grupą dziesięciu braci; w Cluny mnich nadzorujący folwarki opactwa; ogólnie przełożony kapituły katedralnej

Dormitorium sypialnia mnichów

Dziedziniec otwarta przestrzeń, przeważnie czworoboczna, znajdująca się pośrodku klasztoru

Dziesięcina jedna dziesiąta dochodu z majątku, którą należało wypłacić każdemu kościołowi parafialnemu. Klasztory przeważnie były zwolnione z tego obowiązku

Egzempcja uprzywilejowany status niektórych klasztorów, który wyjmował je spod jurysdykcji biskupa miejsca, czyniąc je bezpośrednio podległymi papieżowi

Eigenkirche niemiecki termin oznaczający prywatne posiadanie kościoła

Eremityzm życie monastycznego eremitów, samotnie albo w grupie, w opozycji do cenobityzmu

Eucharystyczna modlitwa główna modlitwa podczas mszy świętej

Ewangeliczne rady wskazania w Ewangeliach, by wybrać celibat, ubóstwo i posłuszeństwo – czyli podstawę życia monastycznego

Filiacja organizacja monastyczna, która czyniła każde opactwo odpowiedzialnym za nadzór nad fundacjami-córkami; stąd grupa takich opactw związanych z domem-matką, system wypracowany przez cystersów (gałąź)

Florilegia antologia tekstów patrystycznych

Generalna kapituła zebranie przełożonych wszystkich domów (albo ich przedstawicieli) albo wszystkich prowincji danego zakonu

Goliardzi wędrowni klerycy i rubaszni poeci

Grange folwark w posiadaniu opactwa

Gyrovagi wędrowni mnisi lub duchowni, zawodowo korzystający z gościny klasztornej

Infirmarium część klasztoru, przeważnie po wschodniej części kompleksu, w której przebywali chorzy albo zbyt starzy mnisi

Infirmarz (szpitalnik) urzędnik klasztorny odpowiedzialny za prowadzenie monastycznego szpitala

Interdykt sentencja kanoniczna nałożona na terytorium albo placówkę, zakazująca udzielania sakramentów i sprawowania obrzędów liturgicznych do czasu uchylenia (z wyjątkiem chrztu niemowląt i rozgrzeszenia umierających)

Introit wstępne wersety Pisma, zmieniające się w zależności od dnia, śpiewane na początku mszy

Jałmużnik urzędnik klasztorny wydający jałmużnę ubogim

Jutrznia pierwsze oficjum śpiewane w ciągu dnia

Kalefaktorium ogrzewane pomieszczenie w klasztorze

Kanafarz (piwniczy) urzędnik odpowiadający za zaopatrzenie klasztoru w żywność

Kancelaria „sekretariat” króla albo biskupa

Kanoniczna pokuta okresy dyscypliny pokutniczej, zwyczajowo wyrażane w dniach lub latach, nakładane za różnego rodzaju grzechy

Kanonicy regularni zgromadzenia duchownych przestrzegających Reguły, zwłaszcza św. Augustyna

Kanoniczne godziny posługi śpiewane albo czytane o ośmiu wyznaczonych porach dnia, np. Opus Dei, oficjum, etc.

Kapitularze spisane dekrety karolińskich władców Galii i cesarzy z tej dynastii

Kapituła codzienne zebranie zgromadzenia mnichów albo miejsce przylegające do wschodniej części kościoła klasztornego, w którym odbywały się takie zebrania; zgromadzenie duchownych służących w katedrze

Katarzy przedstawiciele dualistycznej herezji w późnośredniowiecznej południowej Francji

Kazuistyka system teologii moralnej biorący pod uwagę okoliczności przewinienia

Klaustralny przeor zastępca opata odpowiedzialny za wewnętrzną obserwancję w klasztorze

Kolegiata kościół obsługiwany przez zgromadzenie duchownych

Komenda w późnym średniowieczu praktyka nadawania zwierzchnictwa nad domem klasztornym i dochodów z niego klerykowi albo biskupowi, który zazwyczaj mieszkał w innym miejscu

Kompleta krótka posługa, która zamykała dzień klasztorny i zapowiadała Wielkie Milcznie

Konfraternia stowarzyszenie ze zgromadzeniem klasztornym nadawane mnichom z innego klasztoru albo świeckim, zapewniające upamiętnienie liturgiczne albo udział w duchowych przywilejach

Konwentuałowie odłam franciszkanów, który zaakceptował konieczność porzucenia praktyki absolutnego ubóstwa (por. spirytuałowie)

Konwers brat świecki, zwłaszcza w klasztorach cysterskich

Kustodia regiony, na które podzielone były prowincje w Zakonie Franciszkańskim

Laudy posługa oficjum Bożego następująca po Jutrzni

Laura osada eremicka w Palestynie i Egipcie, złożona z cel albo jaskiń

Lectio divina lektura Pisma i Ojców zalecana przez Regułę św. Benedykta

Legat ambasador, przeważnie kardynał, wyznaczony do konkretnego terytorium przez papieża

Legenda czytanie z żywotów świętych, zwłaszcza podczas Jutrzni albo Nokturnów na dni świętych

Lekcjonarz księga zawierająca czytania, które tworzyły część liturgii mszalnej i oficjum Bożego

Lektor mnich czytający na głos w kościele albo w refektarzu; u mendykantów wykładowca teologii przydzielony do danego klasztoru

Liber vitae księga przechowywana w klasztorze, zwykle umieszczona na ołtarzu, w której zapisane zostały imiona dobroczyńców, za których dusze odmawiano modlitwę

Martyrologium lista męczenników odczytywana podczas oficjum Prymy

Mendykanci zakony żebracze utrzymujące się z jałmużny

Mensa część placówki monastycznej przeznaczona do bezpośredniego wsparcia zgromadzenia

Metanoia termin z literatury ascetycznej oznaczający wewnętrzne nawrócenie jednostki i skierowanie jej ku Bogu

Mieszana reguła praktyka monastyczna w VII w., polegająca na przestrzeganiu przepisów z kilku gotowych reguł naraz (np. św. Benedykta i Kolumbana)

Minister przełożony prowincji franciszkańskiej

Mistrz generalny wybrany przełożony zakonu dominikańskiego (kaznodziejów)

Mniejsi Bracia franciszkanie (minoryci)

Mur ciosowy duże bloki urabianego kamienia w budownictwie

Nawrócony dorosły, który wstąpił do klasztoru

Nieszpory oficjum liturgiczne śpiewane wieczorem

Nokturny część oficjum Jutrzni, składająca się z trzech psalmów i czterech czytań

Nona oficjum liturgiczne śpiewane o dziewiątej godzinie dnia

Nowicjat roczny okres poprzedzający złożenie ślubów klasztornych przez nowego mnicha

Oblat mnich oddany do klasztoru jako dziecko

Obit upamiętnienie mszalne odprawiane w rocznicę śmierci dobroczyńcy albo członka zgromadzenia

Odpust skrócenie pewnego okresu pokuty kanonicznej, zazwyczaj liczone w dniach, zatwierdzone przez biskupa, upoważniające pokutnika, który okazał skruchę i wyznał swoje grzechy, by zastąpił część albo całość swojej pokuty dziełami miłosierdzia, takimi jak wizyta w sanktuarium czy wkład w budowę kościoła albo szpitala

Oficjał prawny urzędnik wyznaczony przez biskupa albo archidiakona do wykonywania pewnych czynności w jego imieniu

Oficjum (Boże) posługa czytana albo śpiewana w godziny kanoniczne

Oktawa ósma godzina dnia liturgicznego

Opus Dei (dzieło Boże) sformułowanie użyte przez św. Benedykta na określenie oficjum Bożego

Opus signinum mozaika występująca w późnoantycznych rzymskich domach

Ordo księga wskazówek opisujących celebrację mszy i innych rytów liturgicznych

Paliusz białe wełniane jarzmo noszone przez papieża i nadawane arcybiskupom

Paruchia we wczesnym Kościele celtyckim terytorium wraz z kościołami, nad którymi klasztor sprawował duchową jurysdykcję

Pelagianizm herezja Pelagiusza (ok. 354–419), który uznawał pierwszeństwo dobrych uczynków nad łaską Bożą

Penitancjał traktat określający formy pokuty albo zadośćuczynienia za różne rodzaje grzechu

Posag dar (w formie ziemi, majątku bądź pieniędzy), którego zgromadzenie oczekiwało od nowej członkini

Posłuszny urzędnik klasztorny

Postulant osoba zamierzająca wstąpić do klasztoru

Powiernik (nuntius) pośrednik zarządzający majątkiem należącym do franciszkanów

Prebenda część majątku kościoła katedralnego albo kolegiackiego przeznaczona na utrzymanie kanonika

Precentor dygnitarz katedralny odpowiadający za chór i przyrządy liturgiczne

Preceptorium dom templariuszy

Prezbiterium wschodnia część kościoła, w której znajduje się główny ołtarz wraz z chórem

Proctor prawny przedstawiciel osoby albo instytucji reprezentujący ją przed sądem kościelnym

Pryma pierwsza godzina kanoniczna

Prywatny kościół kościół należący do osoby prywatnej, własność pana ziemskiego albo klasztoru

Prowincjał przełożony prowincji w zakonach żebraczych

Przeor zastępca opata albo przełożony klasztoru, który nie ma rangi opactwa (przeoratu); w klasztorze żeńskim przeorysza

Przywłaszczenie akt prawny, na mocy którego kościół parafialny stawał się własnością klasztoru

Refektarz jadalnia klasztorna

Regularis Concordia uzgodnienie reguł monastycznych ułożone dla angielskich opactw benedyktyńskich w 970 r.

Relikwiarz naczynie, często z metali szlachetnych, bogato zdobione, używane do przechowywania relikwii świętego

Sakramentarz księga liturgiczna zawierająca modlitwy odczytywane przez celebransa mszy

Scholastyk kleryk albo nauczyciel odpowiedzialny za szkołę katedralną

Seksta posługa śpiewana o szóstej godzinie dnia monastycznego (tzn. ok. południa)

Sędzia (reeve) nadzorca chłopskiej siły roboczej

Skryptorium pomieszczenie w klasztorze służące do pisania i przepisywania

Socius towarzyszący prowincjałowi mendykanckiemu przy zebraniach kapituły albo w zadaniach kaznodziejskich

Spis zwyczajów księga precyzująca przepisy Reguły dla danego klasztoru

Spirytuałowie odłam franciszkanów wierny wskazaniom św. Franciszka, by przestrzegać absolutnego ubóstwa

Strażnik przełożony klasztoru franciszkańskiego

Studium generale w XIII w. szkoła powszechna, szczególnie uniwersytet. W teorii miała uprzywilejowany status nadany przez papieża albo cesarza

Stylita (słupnik) asceta żyjący na szczycie słupa

Szkaplerz część ubrania mnicha, składająca się z szerokiego pasma płótna, rozpięta na boki, noszona na habicie

Świeckie duchowieństwo duchowni niepodlegający regule monastycznej

Tercja posługa śpiewana o trzeciej godzinie dnia liturgicznego

Tercjarz członek trzeciego zakonu, tzn. współbractwa świeckich stowarzyszonego z zakonem mendykanckim

Tonsura rytualne uczesanie włosów na głowie, dzięki któremu młodzieniec zyskiwał status duchowny

Translacja przeniesienie biskupa z jednej diecezji do drugiej; sprowadzenie relikwii świętego; hagiograficzny opis takiej translacji

Troparium księga muzyczna zawierający śpiewy liturgiczne inne niż w antyfonarzu

Wikary odpowiedzialny za opiekę duszpasterską nad parafianami

Zakrystian urzędnik klasztorny odpowiedzialny za opiekę nad ołtarzami i świętymi naczyniami i za funkcjonowanie kościołaWYKAZ SKRÓTÓW UŻYWANYCH W PRZYPISACH

AA SS – The Acta Sanctorum of the Bollandists.

AFH – Archivum Franciscanum Historicum.

AFP – Archivum Fratrum Praedicatorum.

ALKG – Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters, wyd. H. Denifle, F. Ehrle, Berlin–Freiburg 1885–1892.

ASOC – Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis.

Canivez – Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis, wyd. J. Canivez, Louvain 1933.

CCM – Corpus Consuetudinum Monasticarum, wyd. K. Hallinger, Siegburg 1963.

CSEL – Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vienna-Prague 1866.

DHGE – Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastiques.

Friedberg – Corpus Iuris Canonici, wyd. E. Friedberg.

Habig – St Francis of Assisi, Omnibus of Sources, wyd. M.A. Habig, Chicago 1973.

JEH – „Journal of Ecclesiastical History”.

Mansi – Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, wyd. J.D. Mansi, Florence 1759–1798.

MGH SS – Monumenta Germaniae Historica, Scriptores.

MGH SS RM – Monumenta Germaniae Historica, Scriptores Rerum Merovingicarum.

MOFPH – Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica.

PG – Patrologia Graeca, wyd. J.P. Migne.

PL – Patrologia Latina, wyd. J.P. Migne.

Rev. Bén – „Revue Bénédictine”.

RS – Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland in the Rolls Series.

Schroeder – Disciplinary Decrees of the General Councils, wyd. H.J. Schroeder, 1937.------------------------------------------------------------------------

* Rekluzi to mnisi nieopuszczający swojej celi.

** Cytaty z Pisma Świętego za Biblią Tysiąclecia (Poznań – Warszawa 1980).

* Mowa o sporze doktrynalnym w IV w. między zwolennikami ortodoksji a nauczaniem Ariusza, odrzucającego koncepcję Trójcy św., zob. E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 2020, rozdz. Kontrowersje doktrynalne na Wschodzie: (1) arianizm.

¹ Epistulae, PL 58, kol. 583.

² 1 Kor 7, 29–31.

³ Sulpicii Severi Epistulae, CSEL, 1, ep. II, s. 144. W oczach Hieronima profesja mnicha była swego rodzaju powtórnym chrztem; surowość życia monastycznego upodobniała je do męczeństwa: P. Antin, Saint Jerome, w: Théologie de la vie monastique, Vienna 1961, s. 191–199; J.N.D. Kelly, Jerome: His Life, Writings and Controversies, London 1975, s. 138–140.

⁴ Diadema monachorum, PL 102, kol. 688.

* Św. Atanazy Aleksandryjski, Żywot św. Antoniego Wielkiego, tłum. E. Dąbrowska, red. nauk. E. Wipszycka, Kraków 2017.

⁵ Vita s. Antonii, PG 26, s. 866. Zob. D.J. Chitty, The Desert a City, Oxford 1966, rozdz. 1 i prace przez niego cytowane.

⁶ Na temat pierwotnego monastycyzmu w Palestynie, zob. D.J. Chitty, The Desert a City, s. 14–16.

⁷ Apophthegmata Patrum, PG 65, s. 134; H. Waddell, The Desert Fathers, Edinburgh 1936.

* Tak określa się kandydata do wspólnoty mnichów.

⁸ Historia Lausiaca, PL 73, kol. 1116; Palladiusz, Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca), Kraków 1996.

⁹ A. Veilleux, Pachomian Koinonia, Michigan 1981, t. I; t. II, s. 141–167.

¹⁰ Tamże, t. II, s. 166.

* Acedia to choroba duszy, polegająca na znużeniu i niemożności zaznania spokoju.

* Dziś Uluköy w Turcji.

¹¹ Regulae Fusius Tractatae, Interrogatio, VII, PG 31, s. 934; W.K. Lowther Clarke, The Ascetical Works of St Basil, London 1925; tenże, St Basil the Great, Cambridge 1913; B. Gain, L’eglise de Cappadoce au IVe siècle d’après la correspondence de Basile de Césarée, Rome 1985.

¹² Na temat bizantyjskiej tradycji monastycznej, zob. J.M. Hussey, Church and Learning in the Byzantine Empire 867–1185, New York 1937; D.M. Nicol, Meteora: The Rock Monasteries of Thessaly, London 1963.

¹³ Evagrii ad Innocentium prologus, PL 73, kol. 125–126.

* Paweł z Teb, chrześcijański anachoreta, żył na przełomie III i IV w.

* Apoftegmaty ojców pustyni, t. I–II, Kraków 1994–1995; Abba powiedz mi słowo: apoftegmaty Ojców Pustyni, Kraków 2017.

** Jan Kasjan, Rozmowy z ojcami, t. I–III, Kraków 2002–2017.