Myśli o modlitwie. Z pism starców z pustelni optyńskiej - ebook

OJCOWIE Z PUSTELNI OPTYŃSKIEJ

Prawosławny klasztor nieopodal Kozielska, który dla wielu pielgrzymów znany jest po prostu jako Optina Pustyn’, jest miejscem szczególnym. Jego historia związana jest przede wszystkim z działalnością duszpasterską wielkich nauczycieli duchowych XIX wieku, których przyjęło się nazywać Starcami z Optiny. Mnisi z tego klasztoru potrafili odrodzić w swojej wspólnocie miłość do duchowości, do modlitwy, ale także miłość do drugiego człowieka, z którym obficie dzielili się własnym doświadczeniem duchowym. Stąd klasztor ten znany jest jako jedno z najbardziej popularnych miejsc pielgrzymowania w Imperium Rosyjskim w XIX wieku. Duchowość starców z Optiny przyciągała poszukujących Boga ludzi. W sformalizowanym i zinstytucjonalizowanym życiu parafialnym XIX-wiecznej rzeczywistości cerkiewnej w Rosji wierzący człowiek nie odnajdywał żywego powiewu Ducha, który z kolei dominował za murami klasztornymi. Do Pustelni Optyńskiej przybywali ludzie prości i uczeni, chłopi, robotnicy i arystokracja, każdy szukał czegoś na swoim poziomie duchowym i to odnajdywał. Sami mnisi również byli nieprzeciętnymi osobowościami. Wśród nich byli ludzie prości, bez wykształcenia, ale byli też dojrzali arystokraci, którzy udali się za mury klasztorne jako osoby zajmujące w swoim dotychczasowym życiu wysoką pozycję społeczną, jako osoby szanowane. Wszyscy oni stworzyli wspólnotę świętych, która wspólnie dążyła do poznania Boga, do zgłębienia i wprowadzenia w życie tradycji dawnych ascetów. Sam klasztor stał się dla nich i dla wielu przybywających do niego pielgrzymów oazą, w której wszyscy odnajdywali to, co najważniejsze, „wodę żywą”, żywy powiew Ducha Świętego.

Polski czytelnik kojarzyć może Pustelnię Optyńską z innym fenomenem, mniej świętym. To w tym klasztorze w latach 1939–1940 bezbożna władza bolszewicka osadziła polskich oficerów, którzy następnie zostali rozstrzelani w Katyniu. Wielki w XIX wieku ośrodek życia duchowego stał się świadkiem okrucieństw wieku XX. W tej dychotomii historycznej należy szukać zrozumienia przesłania starców z Optiny, jakie mimo zmieniających się warunków jest wciąż aktualne. Nauczony życia duchowego człowiek stał się przekleństwem totalitaryzmu, bo był nieczuły na propagandę, nie bał się śmierci, potrafił docenić życie wewnętrzne i bliskość Boga, której żaden totalitaryzm nie był w stanie mu odebrać. Wielu współczesnych badaczy twierdzi1, że głoszona przez ostatnich starców optyńskich nauka o potrzebie budowania klasztoru poza klasztorem – w mieście, w świecie – była właśnie tym, co pozwoliło wielu ludziom w rzeczywistości bolszewickiej zachować wewnętrzną wolność i wiarę.

Klasztor OptyńskiPIERWSI STARCY

Wspomniane powyżej dwa fakty z historii Pustelni Optyńskiej świadczą o roli, jaką odegrał ten klasztor i jego mnisi w historii Rosji, ale także w historii życia monastycznego. Nazwa „Pustelnia Optyńska” nawiązuje do legendy o założycielu tego klasztoru, którym miał być pewien nawrócony łotr o imieniu Opta, oraz do pustelniczej formy życia monastycznego. Klasztor był położony na uboczu, na brzegu rzeki, dostać się do niego można było tylko jedną drogą. Takie umiejscowienie pozwalało mnichom na spokojne życie z dala od zgiełku miast i tłumu ludzi. Klasztor założony został w XV wieku, choć legenda o nawróconym grzeszniku głosi, że już w XIV stuleciu rozpoczęło się w tym miejscu życie zakonne. Przez pierwsze trzy stulecia był to niewielki klasztor. Jego ranga znacznie się obniżyła w XVIII wieku, ale już na początku XIX wieku rozpoczęło się odrodzenie tego miejsca i życia kontemplatywnego w nim. Owo odrodzenie polegało na przywróceniu klasztorom w Rosji rangi, którą w XVIII wieku straciły w ramach reform sekularyzacyjnych. Z tego właśnie powodu właściwa historia Pustelni Optyńskiej przypada na wiek XIX.

Odrodzenie życia zakonnego w Pustelni Optyńskiej związane jest z konkretnymi wydarzeniami historycznymi. W 1796 roku przybył tu hieromnich Abraham, który rozpoczął odbudowę zaniedbanego dotąd klasztoru. Od tego momentu rozpoczyna się proces przywracania Pustelni życia zakonnego. Początkowo mieszkało tu zaledwie kilku mnichów, następnie ich liczba wzrastała, a w 1821 roku klasztorowi została nadana szczególna rola w życiu Kościoła Prawosławnego w Rosji. Metropolita moskiewski Filaret (Drozdow)2 dostrzegł potrzebę odrodzenia życia duchowego w klasztorach, a poprzez klasztory w społeczeństwie rosyjskim. Z tego powodu przy Pustelni Optyńskiej w 1821 roku powołany został skit, czyli osobne miejsce życia mnichów, którzy w większym skupieniu duchowym i pod opieką doświadczonego przewodnika duchowego mogli poświęcić się modlitwie i praktykom ascetycznym. Taki podział życia mniszego na klasztor i skit spowodował, że w skicie, który nie prowadził działalności ekonomicznej, łatwiej było skupić się na modlitwie oraz życiu duchowym niż w odwiedzanym przez pielgrzymów klasztorze. Mnisi po przejściu nowicjatu i doświadczeniu życia wspólnotowego w klasztorze mogli wybrać sobie inną formę życia – półpustelniczą, by doskonalić się duchowo. Wówczas pod opieką starca-przewodnika duchowego poświęcali się nieustannej modlitwie, ascezie i posłudze innym. W 1829 roku oficjalnie powołano w Pustelni Optyńskiej instytucję starca3, który był wybierany przez całą wspólnotę braci i pełnił dla wszystkich rolę przewodnika duchowego.

Pierwszymi starcami klasztoru zostali św. Lew (Nagołkin)4 i św. Makary (Iwanow)5, lecz nie należy też zapominać o wielkiej roli św. Mojżesza (Putiłowa)6, który już od 1822 roku organizował życie zakonne w Pustelni Optyńskiej i rekomendował św. Lwa i św. Makarego na duchowych opiekunów klasztoru. Ponadto św. Mojżesz związany jest z dwoma wielkimi mistykami i odrodzicielami tradycji hezychastycznej na Słowiańszczyźnie – św. Serafinem Sarowskim7 oraz św. Paisjuszem Wieliczkowskim8. Pierwszego poznał w Sarowie, gdzie rozpoczynał swoje życie mnisze. Zapoznał się tam z tradycją życia pustelniczego, z dążeniem mnicha do nieustannej modlitwy. Następnie swoje kroki skierował do Monasteru Swienskiego, który znajdował się nieopodal Briańska. Tam rozwijał się duchowo pod opieką ucznia św. Paisjusza Wieliczkowskiego, starca Atanazego, który przygotował go do złożenia ślubów mniszych. Po pewnym czasie wraz z trzema innymi mnichami przeniósł się do odradzającego się klasztoru pod Kozielskiem, gdzie w 1822 roku przyjął święcenia kapłańskie i został duchowym opiekunem Pustelni Optyńskiej.

Św. Mojżesz (Putiłow)

Święty Lew (Nagołkin) przybył do Pustelni Optyńskiej w 1829 roku na prośbę św. Mojżesza, choć już wcześniej, w latach 1797–1799, rozpoczynał w tym miejscu swoje klasztorne życie. W celu zdobycia doświadczenia duchowego przeniósł się jednak do Pustelni Biełobereskiej, gdzie pod duchową opieką uczniów św. Paisjusza Wieliczkowskiego – mnichów Teodora i Kleopasa – poznawał tajemnice życia duchowego. To od tych właśnie mnichów nauczył się praktyki modlitwy Jezusowej i tradycji ascetycznej. Przez wiele lat łączył funkcje przełożonego Pustelni i opiekuna duchowego mnichów, lecz sam wciąż tęsknił za miejscem bardziej odosobnionym i bardziej surowym, w którym mógłby oddać się zmaganiom duchowym. Dlatego zrzekłszy się tych funkcji, udał się do klasztoru Wałaamskiego9, a następnie do klasztoru Świętej Trójcy10 założonego przez św. Aleksandra Świrskiego. Do Pustelni Optyńskiej powrócił na prośbę św. Mojżesza, by przejąć w tym ośrodku życia duchowego rolę starca, duchowego nauczyciela, który będzie służył mnichom i pielgrzymom swoimi poradami, swoim doświadczeniem duchowym i swoją osobowością. Bardzo szybko zasłynął jako mądry przewodnik po życiu duchowym. Poza mnichami przyjeżdżali do niego także ludzie świeccy, których uczył duchowości – modlitwy, relacji z bliskimi, ascezy. Bardzo interesujące jest także to, co wyłania się z pouczeń o modlitwie: duchowość, której uczył starzec Lew, nie ma jednego oblicza. Jest plastyczna, można ją dostosować do życia klasztornego i do życia rodzinnego, a modlitwa nie musi być powiązana z jakąkolwiek formą, tylko z serdecznym westchnieniem do Boga. Olbrzymie doświadczenie duchowe św. Lwa przyciągnęło do niego, do Pustelni Optyńskiej, ale przede wszystkim do wiary w Boga wielu ludzi, którzy dzięki niemu odnajdywali utracone bądź zagubione gdzieś w życiu relacje z Bogiem, bliskimi ludźmi, Kościołem i samym sobą.

Św. Makary (Iwanow)

Po śmierci starca Lwa duchowym opiekunem Pustelni został jego uczeń św. Makary. Jego życie również związane jest z imieniem św. Paisjusza Wieliczkowskiego. Pierwotnie był on mnichem w Pustelni Płoszczańskiej11, w której po pewnym czasie pojawił się starzec Atanazy (Zacharow), uczeń św. Paisjusza. Od niego św. Makary nauczył się życia zakonnego, które oparte jest na hezychastycznej metodzie modlitewnej. Pod doświadczonym okiem starca sam wzrastał duchowo i zbierał doświadczenie, którym później dzielił się z innymi. W 1834 roku przybył do Pustelni Optyńskiej, do której przyciągnęła go osoba starca Lwa. Natychmiast został jego uczniem duchowym, a po jego śmierci przejął rolę starca. To z jego osobą związane są historie odwiedzin Pustelni Optyńskiej przez rosyjskich pisarzy i filozofów. Po porady duchowe, ale i w celu przeprowadzenia zwykłej rozmowy przyjeżdżali do niego I. Kirejewski, M. Gogol, A. Chomiakow i inni. Święty Makary spowodował, że w Rosji zaczęto tłumaczyć dzieła ascetyczne, przetłumaczono _Dobrotolubije_ na język rosyjski, wydawano traktaty ascetyczne, dzięki czemu zaczęła odradzać się tradycja hezychastyczna. Niewątpliwie fascynacja literaturą Ojców Kościoła została przejęta przez niego od uczniów św. Paisjusza Wieliczkowskiego, którzy nauczeni zostali przez swojego mistrza tego, iż w razie nieobecności starca należy poszukiwać pouczeń i wskazówek w literaturze ascetycznej, w pismach świętych ascetów, którzy w prostych słowach wyjaśniali, jak należy się modlić.

Wszystkich trzech pierwszych starców Pustelni Optyńskiej charakteryzuje odwołanie się do fenomenu św. Paisjusza Wieliczkowskiego oraz św. Serafina z Sarowa. Atmosfera duchowa, jaka pojawiła się pod koniec XVIII wieku, odróżniająca się tak bardzo od ducha epoki, która aktualnie jeszcze wówczas trwała, spowodowała, że głoszone przez św. Paisjusza i św. Serafina treści o nieustannej modlitwie, przebóstwieniu, o kierownictwie duchowym, o modlitwie umysłu, o zdobywaniu łaski Ducha Świętego stały się bardzo popularne w środowiskach klasztornych i pustelniczych. Odrodzenie duchowe Pustelni Optyńskiej było zatem związane z odrodzeniem tradycji hezychastycznej przez św. Paisjusza Wieliczkowskiego.

PRZYPISY

Ojcowie z Pustelni Optyńskiej

1 Zob. S. Chorużyj, Fienomien russkogo starczestwa. Primiery iż duchownoj praktyki starcew, Izdatielskis Sowiet Russkoj Prawosławnoj Cerkwi, Moskwa 2006.

2 Filaret (Drozdow) (1783–1867) – rosyjski biskup prawosławny, metropolita moskiewski, inicjator przekładu Biblii na język rosyjski, teolog i działacz kościelny. To z jego inicjatywy rozpoczął się proces odrodzenia życia duchowego w Pustelni Optyńskiej.

3 Zob. I. Cieślik, Starcy Pustelni Optyńskiej, Homini, Kraków 2005, s. 9–22.

4 Św. Lew (Nagołkin) (1768–1841) – znany jest jako pierwszy starzec w Pustelni Optyńskiej, nauczyciel duchowy następnych pokoleń starców, doświadczony mnich, uczeń hezychastów mołdawskich, który wprowadził w życie zasady przewodnictwa duchowego opisane przez św. Paisjusza Wieliczkowskiego.

5 Św. Makary (Iwanow) (1788–1860) – święty starzec, uczeń św. Lwa, zajmował się tłumaczeniem dzieł Ojców Kościoła na język rosyjski, skupił wokół siebie i swojej działalności translatorskiej inteligencję rosyjską. Wniósł wielki wkład w odrodzenie zainteresowania tradycją patrystyczną w Rosji.

6 Św. Mojżesz (Putiłow) (1782–1862) – święty prawosławny, główny pomysłodawca powołania przy Pustelni Optyńskiej instytucji starczestwa. Interesował się literaturą ascetyczną, zgromadził w Pustelni ogromną ilość literatury ascetycznej, która służyła następnym pokoleniom mnichów jako materiał do pracy translatorskiej i lektury.

7 Św. Serafin Sarowski (1754–1833) – święty mnich, asceta, jeden z najbardziej czczonych świętych rosyjskich, starzec, którego posługa skierowana była nie tylko do mnichów, lecz przede wszystkim do ludzi świeckich. Tym samym rozpoczął historię rosyjskiego starczestwa, które następnie było rozwijane w Pustelni Optyńskiej.

8 Św. Paisjusz Wieliczkowski (1722–1794) – mnich prawosławny, który uważany jest za odrodziciela tradycji hezychastycznej na Słowiańszczyźnie, w klasztorze w Neamt rozpoczął pracę translatorską i piśmienniczą. Wraz z mnichami tłumaczył na język słowiański i wydawał dzieła literatury ascetycznej.

9 Klasztor Wałaamski – prawosławny ośrodek monastyczny położony na wyspie Wałaam (na jeziorze Ładoga), którego historia sięga XIV wieku.

10 Klasztor Świętej Trójcy – założony pod koniec XV wieku przez św. Aleksandra Świrskiego prawosławny ośrodek życia duchowego, położony nieopodal wschodniego brzegu jeziora Ładoga.

11 Pustelnia Płoszczańska – klasztor prawosławny położony nieopodal Briańska, założony w XVII wieku przez mnichów z Ławry Kijowsko-Peczerskiej.