Napoleon. Tom 2 - ebook

Rozdział 1

Teraz jest panem.

Od 2 grud­nia 1805 roku – kiedy to sławne potem słońce Auster­litz wze­szło nad zamar­z­nię­tymi sta­wami, w któ­rych mieli się poto­pić rosyj­scy żoł­nie­rze, nie­udolni sojusz­nicy poko­na­nej armii austriac­kiej – Napo­leon powta­rza to sobie stale: jest panem.

W sobotę 28 grud­nia 1805 roku wyjeż­dża z pałacu Schönbrunn koło Wied­nia i kie­ruje się w stronę Mona­chium. Dzi­siej­szą noc Napo­leon spo­dziewa się spę­dzić w opac­twie Melk. Sie­dzi w toczą­cej się szybko ber­li­nie z nogami okry­tymi futrem.

Jest panem.

Od czasu do czasu przez okna powozu dostrzega syl­wetki kawa­le­rzy­stów eskorty. I jakby wybi­jane obro­tami kół przy­po­mi­nają mu się słowa pro­kla­ma­cji, którą wygło­sił w dniu zwy­cię­stwa: „Żoł­nie­rze, jestem z was zado­wo­lony. Potwier­dzi­li­ście w dniu bitwy pod Auster­litz wszystko, czego się spo­dzie­wa­łem po waszej nie­ustra­szo­no­ści. Okry­li­ście swe orły nie­śmier­telną chwałą. Mój lud powita was z rado­ścią, wystar­czy, że powie­cie: «Wal­czy­łem pod Auster­litz», a usły­szy­cie: «Oto boha­ter»”.

Jest panem.

Wydaje mu się, że nie ma rze­czy nie­moż­li­wych. Jak powie­dział do żoł­nie­rzy: roz­bił bądź roz­pro­szył stu­ty­sięczną armię dowo­dzoną przez cesa­rzy Austrii i Rosji. A król Prus unik­nął natar­cia uszu tylko dla­tego, że po Auster­litz sam wolał się pod­dać bez walki.

Napo­leon jest panem.

Przy­jął Tal­ley­randa w pałacu Schönbrunn. Mini­ster spraw zagra­nicz­nych przy­wiózł posta­no­wie­nia trak­tatu pre­szbur­skiego, który sank­cjo­nuje porażkę Austrii i likwi­duje jej wpływy w Niem­czech.

– Sire – powie­dział swym piskli­wym gło­sem Tal­ley­rand – możesz roz­po­rzą­dzać wszyst­kim, co dzięki zwy­cię­stwu jest twoje, ale prze­cież jesteś wspa­nia­ło­myślny.

Prze­glą­da­jąc klau­zule trak­tatu, Napo­leon stwier­dził, że Tal­ley­rand z wła­snej ini­cja­tywy zmniej­szył kon­try­bu­cje, któ­rych żądano od Wied­nia.

– Pod­pi­sał pan w Pre­szburgu, panie de Tal­ley­rand, trak­tat, który mnie bar­dzo ogra­ni­cza – rzekł cesarz, ciska­jąc tekst trak­tatu na zie­mię. Jest panem, Tal­ley­rand powi­nien to zro­zu­mieć.

Mini­ster, jak czę­sto w takich sytu­acjach, ukrył się za maską grzecz­no­ści, przy­wo­łał na pomoc swą prze­bie­głość, pochleb­stwa i argu­menty.

– Cie­szy­łem się myślą – rzekł – że to ostat­nie zwy­cię­stwo Waszej Cesar­skiej Mości pozwoli zapew­nić spo­kój w Euro­pie i chro­nić świat cywi­li­zo­wany przed inwa­zjami bar­ba­rzyń­ców.

Napo­leon wysłu­chał go, patrząc w ogień roz­ja­śnia­jący boaze­rie i olbrzy­mie tapi­se­rie Schönbrunn.

– Wasza Cesar­ska Mość może teraz zła­mać monar­chię austriacką – pod­jął Tal­ley­rand. – Albo ją podźwi­gnąć. Jeśli zosta­nie osta­tecz­nie znisz­czona, to Wasza Cesar­ska Mość nie zdoła zebrać jej roz­pro­szo­nych szcząt­ków i utwo­rzyć z nich jed­no­rod­nej cało­ści. Tym­cza­sem ist­nie­nie takiej cało­ści jest konieczne dla przy­szłej obrony cywi­li­zo­wa­nych naro­dów. Austria nie­zbęd­nym i sku­tecz­nym przed­mu­rzem przed bar­ba­rzyń­cami.

Napo­leon nie odpo­wie­dział. Jest panem.

Póź­niej w swej ber­li­nie pomy­ślał, że od wielu lat nie miał takiego poczu­cia nie­za­leż­no­ści, pano­wa­nia nad swoim losem oraz losami cesarstw. Auster­litz było jego praw­dziwą sakrą cesar­ską, tak jak pięć lat wcze­śniej, po bitwie pod Marengo 14 czerwca 1800 roku, stwier­dził, że dopiero to zwy­cię­stwo zapew­niło mu wła­dzę pierw­szego kon­sula, która byłaby zagro­żona w razie porażki na rów­ni­nach Włoch. A cóż byłaby warta jego korona cesar­ska, gdyby pod Auster­litz to Austriacy wraz z Rosja­nami poko­nali Wielką Armię?

Jego korona poto­czy­łaby się na zie­mię.

Ale odniósł zwy­cię­stwo. Jest panem. I tak samo jak Karol Wielki może, jeśli tylko zechce, kształ­to­wać Europę według swego upodo­ba­nia.

Marzy. Powóz unosi go w kie­runku Mona­chium.

31 grud­nia 1805 roku przy­bywa do sto­licy Bawa­rii. Jest zimno. Pada deszcz. Ber­lina mija surową fasadę pałacu kró­lew­skiego, którą przy­ozda­bia jedy­nie posąg Madonny. Żoł­nie­rze gwar­dii otwie­rają bramy z brązu i o godzi­nie pierw­szej czter­dzie­ści pięć powóz wjeż­dża do środka. Wolno prze­mie­rza cztery dzie­dzińce, okrąża fon­tanny i w końcu zatrzy­muje się na pod­jeź­dzie, z któ­rego można się udać do apar­ta­men­tów.

Spie­szą ofi­ce­ro­wie. U szczytu scho­dów stoją dwórki cesa­rzo­wej.

Napo­leon wysiada, roz­gląda się dookoła. Przy­po­mina mu się ostatni list, jaki napi­sał do Józe­finy. Było to 20 grud­nia w Schönbrunn. Nic nie było jesz­cze roz­strzy­gnięte. Austria roz­wa­żała klau­zule trak­tatu. Skre­ślił swym nie­rów­nym pismem kilka lini­jek do żony:

„Nie wiem, co zro­bię, jestem zależny od wyda­rzeń; nic nie posta­no­wi­łem; ocze­kuję na to, co przy­niosą wypadki. Zostań w Mona­chium, baw się; to nie­trudne, kiedy ma się wokół tyle miłych osób i jest się w tak pięk­nym kraju. Co do mnie, to jestem dosyć zajęty. W ciągu kilku dni wszystko się zade­cy­duje. Żegnaj, moja przy­ja­ciółko, tysiąc miłych i czu­łych pozdro­wień”.

Wyda­rze­nia wszystko roz­strzy­gnęły. Pod­pi­sano trak­tat. Jest panem. Wstę­puje na schody. Wszy­scy się kła­niają. Widzi w spoj­rze­niach mie­sza­ninę podziwu i słu­żal­czo­ści, a może także po raz pierw­szy trwogi. Jakby olśnie­wa­jące zwy­cię­stwo nad koali­cją Wied­nia i Peters­burga uka­zało, że należy on do uświę­co­nej rasy tych, któ­rym nic się nie może oprzeć.

Prze­mie­rza szybko przed­po­koje, salę audien­cyjną, zapusz­cza się w gale­rię ozdo­bioną ciem­nymi obra­zami szkoły wło­skiej i fla­mandz­kiej, po czym wcho­dzi do sypialni. Józe­fina stoi oparta o wiel­kie zło­cone łoże.

Nie widział jej od wielu tygo­dni. Ona nawet do niego nie pisała. Zbesz­tał ją za to listow­nie: czy świetne uro­czy­sto­ści w Bade­nii, w Stut­t­gar­cie i Mona­chium kazały jej „zapo­mnieć o bied­nych żoł­nier­zach pokry­tych bło­tem i krwią”? „Wielka Cesa­rzowo, ani jed­nego listu od Cie­bie. Racz, Pani, z wyso­ko­ści swego sta­no­wi­ska spoj­rzeć na swych nie­wol­ni­ków”.

Powabna i zara­zem posta­rzała uśmie­cha się zaci­śnię­tymi ustami, by nie odsła­niać sczer­nia­łych i zepsu­tych zębów. Na jego widok jed­nak i ona składa cere­mo­nialny ukłon, choć nieco non­sza­lancki i iro­niczny.

Jest panem.

Wszy­scy muszą o tym wie­dzieć i się z tym pogo­dzić. To on decy­duje i muszą go słu­chać. Czuje się silny, zdolny zdzia­łać cuda, które uczy­nią go Karo­lem Wiel­kim czwar­tej dyna­stii. W tym celu musi sku­pić pań­stwa Europy wokół sie­bie i swo­jej rodziny. Uczy­nić swych bli­skich kró­lami.

Gdyby miał syna…

Ale go nie ma.

6 stycz­nia w ope­rze mona­chij­skiej, gdy na sce­nie śpie­wacy wyko­nują _Łaska­wość Tytusa_, Napo­leon nie pozwala się porwać muzyce Mozarta. Ukrad­kiem spo­gląda na Józe­finę. Nie mogła dać mu potomka, któ­rego tak bar­dzo pra­gnął, syna tak potrzeb­nego, by zało­żyć cesar­ską dyna­stię – ina­czej całe jego dzieło roz­pad­nie się w dniu jego śmierci. Dla­czego gdy tylko uda mu się osią­gnąć szczyt, natych­miast poja­wia się przed nim nowe wyzwa­nie?

Nachyla się ku Józe­fi­nie. Posta­no­wił, mówi, jak naj­wcze­śniej zaaran­żo­wać mał­żeń­stwo Euge­niu­sza, syna Józe­finy, z Augu­stą, córką króla Bawa­rii. Będzie to pierw­szy węzeł w tej sieci, którą wzo­rem Karola Wiel­kiego spo­dziewa się utkać od jed­nego krańca Europy do dru­giego. Zaadop­tuje Euge­niu­sza, wyłą­cza­jąc go z suk­ce­sji tronu fran­cu­skiego. A póź­niej osa­dzi na tro­nach Europy swych braci. W Neapolu może Józef? Trzeba skoń­czyć z tymi Bur­bo­nami, parą kró­lew­ską Neapolu, która pak­tuje z Angli­kami. Czyż kró­lowa Neapolu, Maria Karo­lina, nie jest sio­strą Marii Anto­niny? Czy nie oświad­czyła amba­sa­do­rowi Fran­cji, że pra­gnie, by kró­le­stwo Neapolu było zapałką, która wywoła pożar nisz­czący cesar­stwo Fran­cji? Prze­kona się, że od zabawy z ogniem można sobie popa­rzyć palce.

Napo­leon wstaje. Nie cze­ka­jąc na koniec opery, powraca do pałacu kró­lew­skiego. Musi dzia­łać szybko. Czasu jest zawsze za mało. Pisze listy. Do Euge­niu­sza de Beau­har­nais, naka­zu­jąc mu sta­wić się pil­nie w Mona­chium. Wymu­sza na królu Bawa­rii zgodę na mał­żeń­stwo. Ma on hoj­nie wypo­sa­żyć swą córkę. Naza­jutrz po zaślu­bi­nach Augu­sta Bawar­ska otrzyma 50 000 flo­re­nów, ma także obie­cane 100 000 fran­ków rocz­nie na swoje wydatki oso­bi­ste oraz mają­tek ziem­ski wart 500 000 fran­ków w razie śmierci męża.

Euge­niusz, wice­król Włoch, sta­wia się u cesa­rza. Ma dłu­gie, pod­krę­cone wąsy puł­kow­nika strzel­ców gwar­dii. Napo­leon szczy­pie go w ucho, kle­pie lekko po ple­cach – to jego zwy­kłe oznaki ser­decz­no­ści. Trzeba będzie, mówi cesarz, przy­ciąć te zbyt dłu­gie wąsy, aby spodo­bać się Augu­ście. To roz­kaz.

Jest prze­cież panem.

Zwie­rza się Cambacérèsowi, że opóźni o kilka dni przy­by­cie do Paryża, chcąc dopro­wa­dzić do końca sprawę mał­żeń­stwa Euge­niu­sza i Augu­sty. „Te dni będą się dłu­żyć memu sercu – mówi – ale po tym, jak bez­u­stan­nie odda­wa­łem się obo­wiąz­kom żoł­nie­rza, odczu­wam miłe odprę­że­nie, zaj­mu­jąc się dro­bia­zgami i obo­wiąz­kami ojca rodziny”.

13 stycz­nia 1806 roku o pierw­szej po połu­dniu w wiel­kiej gale­rii pałacu kró­lew­skiego Napo­leon uczest­ni­czy w ofi­cjal­nym pod­pi­sa­niu kon­traktu mał­żeń­skiego. Naza­jutrz o siód­mej wie­czo­rem w kaplicy kró­lew­skiej bie­rze udział w cere­mo­nii zawar­cia ślubu kościel­nego i w uro­czy­stej mszy dzięk­czyn­nej, po któ­rych nastę­puje ban­kiet. Józe­fina pro­mie­nieje u boku króla Bawa­rii. Jest jesz­cze piękna. Napo­leon podaje ramię Augu­ście.

– Kocham panią jak ojciec – mówi do niej – i liczę na to, że pani będzie mnie kochała jak córka.

Mał­żon­ko­wie muszą się udać do Włoch.

– Niech pani dba o sie­bie w podróży i tam na miej­scu, w nowym oto­cze­niu, pro­szę dużo wypo­czy­wać – szep­cze Napo­leon. – Pro­szę pamię­tać, że nie chcę, aby pani cho­ro­wała.

Po ban­kie­cie Napo­leon usuwa się do gabi­netu.

Zmę­czony hała­śli­wym prze­py­chem uro­czy­sto­ści, bla­skiem sukni i mun­du­rów, cza­rem urody kobiet, wdzię­kiem Augu­sty i rado­ścią Euge­niu­sza de Beau­har­nais, odnaj­duje tu ciszę nocy. Kocha swego pasierba, teraz przy­bra­nego syna. Dzięki temu mał­żeń­stwu usta­no­wiona została pierw­sza więź z rodami panu­ją­cymi Europy.

Ojciec Augu­sty, król Bawa­rii Mak­sy­mi­lian I Józef, jest z rodu Wit­tels­ba­chów, spo­krew­nio­nych ze wszyst­kimi dyna­stiami Europy.

_Jak ina­czej mogę zapew­nić przy­szłość mojej dyna­stii, wywo­dzą­cej się z rewo­lu­cji, jeśli nie przez zwią­za­nie jej z rodzi­nami kró­lew­skimi, posia­da­ją­cymi legi­ty­ma­cję, jaką daje upływ wie­ków? Muszę wejść do tych rodzin, choć­bym miał for­so­wać ich bramy siłą moich wojen­nych zwy­cięstw!_

Nie­któ­rzy jed­nak nie rozu­mieją jego zamy­słów.

Napo­leon znaj­duje na stole list od Murata, nie­wąt­pli­wie podyk­to­wany przez jego żonę Karo­linę, sio­strę cesa­rza.

„Wyno­sząc Cię na tron – pisze Murat – Fran­cja chciała zna­leźć w Tobie przy­wódcę ludu uho­no­ro­wa­nego tytu­łem, który sta­wiałby go ponad wszyst­kich innych wład­ców Europy. Dzi­siaj skła­dasz hołd obcym tytu­łom, które nie są Twoje, które stoją w sprzecz­no­ści z naszymi. W ten spo­sób poka­żesz tylko Euro­pie, jak wielką wagę przy­wią­zu­jesz do tego, czego bra­kuje nam wszyst­kim: świet­no­ści uro­dze­nia”.

_Waleczny Murat oraz ambitna i zazdro­sna Karo­lina sprze­ci­wiają się zatem mojej stra­te­gii – z przy­wią­za­nia do zasad rewo­lu­cyj­nych, z nie­po­koju czy ze zło­ści? Co za róż­nica! To ja jestem panem._

„Drogi książę Murat – odpo­wiada Napo­leon – zawsze patrzę na Pana z ufno­ścią, kiedy stoi Pan na czele mojej kawa­le­rii. Tutaj jed­nak nie cho­dzi o dzia­ła­nia woj­skowe, lecz o akt poli­tyczny, i dobrze to prze­my­śla­łem. Mał­żeń­stwo Euge­niu­sza i Augu­sty Ci się nie podoba. Mnie ono odpo­wiada i uwa­żam je za wielki suk­ces, równy zwy­cię­stwu pod Auster­litz”.

Jest panem.

A to mał­żeń­stwo jest dopiero pierw­szym ruchem pionka na sza­chow­nicy. Myśli o zjed­no­cze­niu Holan­dii, Szwaj­ca­rii i Włoch. „Moje sfe­de­ro­wane pań­stwa – mru­czy – a tak naprawdę cesar­stwo fran­cu­skie”.

Posta­na­wia, że Kodeks cywilny będzie sto­so­wany w kró­le­stwie Włoch. Czyż nie był koro­no­wany na króla Włoch w Medio­la­nie? Czy Euge­niusz nie jest wice­kró­lem Włoch?

19 stycz­nia 1806 roku pro­po­nuje Józe­fowi, swemu star­szemu bratu, koronę kró­le­stwa Neapolu. Woj­ska fran­cu­skie mają zająć kró­le­stwo. Bur­bo­no­wie ucie­kają na Sycy­lię. Tam chroni ich flota angiel­ska.

We Wło­szech został już tylko jeden wrogo nasta­wiony władca: papież Pius VII. Pisze on do Napo­le­ona, aby wyra­zić obu­rze­nie z powodu zaję­cia papie­skiej Ankony przez żoł­nie­rzy fran­cu­skich.

„Uwa­ża­łem się – odpo­wiada Napo­leon – za obrońcę Sto­licy Apo­stol­skiej. Uwa­ża­łem się, podob­nie jak moi poprzed­nicy z dru­giej i trze­ciej dyna­stii, za naj­star­szego syna Kościoła, jedy­nego, któ­rego miecz zdolny jest Go ochro­nić i obro­nić przed zbru­ka­niem przez schi­zma­ty­ków i muzuł­ma­nów”.

_Dla­czego papież tego nie rozu­mie?_

Napo­leon obu­rza się. Do swego wuja kar­dy­nała Fescha, który jest jego przed­sta­wi­cie­lem w Rzy­mie, mówi: „Jestem reli­gijny, ale by­naj­mniej nie jestem bigo­tem. Papież napi­sał do mnie list naprawdę śmieszny i sza­lony”. Napo­leon grzmi, Pius VII musi się ugiąć.

„Dla papieża – dodaje cesarz – jestem Karo­lem Wiel­kim, ponie­waż tak jak Karol Wielki połą­czy­łem koronę Fran­cji z koroną Lon­go­bar­dów, a moje Cesar­stwo gra­ni­czy ze Wscho­dem. Spo­dzie­wam się więc, że papież uzgodni ze mną swoje postę­po­wa­nie z tego punktu widze­nia. Zacho­wam wszel­kie pozory, jeśli będzie się dobrze spra­wo­wał, w prze­ciw­nym razie spro­wa­dzę papieża do roli biskupa Rzymu. Nie ma w isto­cie nic bar­dziej nie­do­rzecz­nego niż kuria rzym­ska”.

_Jestem panem._

Rzą­dzić zna­czy być nie­ubła­ga­nym. Żad­nej lito­ści. Żad­nych wahań.

Gene­ra­łowi Juno­towi, który mia­no­wany został guber­na­to­rem Parmy i Pia­cenzy, radzi: „Spo­koju we Wło­szech nie utrzy­muje się za pomocą fra­ze­sów. Niech Pan robi tak, jak ja robi­łem w Bina­sco¹: niech Pan spali dużą wio­skę; niech Pan roz­strzela tuzin bun­tow­ni­ków i sfor­muje lotne oddziały, które będą chwy­tać ban­dy­tów, dając przy­kład miesz­kań­com tego kraju”.

Józef, wykrętny i nie­zde­cy­do­wany Józef: czy będzie umiał się wyka­zać sta­now­czo­ścią? Napo­leon wzywa Miota de Melitto, który razem z nowym kró­lem wyru­sza do Neapolu.

– Powie pan mojemu bratu Józe­fowi – przy­ka­zuje mu surowo – że czy­nię go kró­lem Neapolu, ale naj­mniej­sze waha­nie, naj­mniej­sza nie­pew­ność zgubi go cał­ko­wi­cie. Żad­nych pół­środ­ków, żad­nej sła­bo­ści. Chcę, żeby mój ród rzą­dził w Neapolu tak samo długo jak we Fran­cji. Kró­le­stwo Neapolu jest mi bez­względ­nie potrzebne. – Napo­le­onowi przy­po­mi­nają się waha­nia brata w chwili koro­na­cji cesar­skiej, jego odmowa przy­ję­cia tytułu wice­króla Włoch, zazdrość star­szego brata o sławę młod­szego. – Wszel­kie uczu­cia muszą teraz ustą­pić racji stanu – cią­gnie. – Za krew­nych uwa­żam jedy­nie tych, któ­rzy mi służą… Sam decy­duję o tym, kto jest moim dziec­kiem. Nie mogę już dłu­żej mieć krew­nych pozo­sta­ją­cych w cie­niu. Ci, któ­rzy nie wzniosą się wraz ze mną, prze­staną być moją rodziną. Two­rzę rodzinę kró­lów, czy raczej wicekró­lów.

Kilka dni póź­niej Napo­leon otrzy­muje list od Józefa, króla Neapolu.

„Raz na zawsze – pisze brat – mogę zapew­nić Waszą Cesar­ską Mość, że wszystko, co zro­bisz, uznam za wła­ściwe. Pro­szę dzia­łać jak naj­le­piej i dys­po­no­wać moją osobą tak, jak uznasz za naj­od­po­wied­niej­sze dla sie­bie i dla pań­stwa”.

Napo­leon naprawdę jest panem.

1.

Pod­czas kam­pa­nii wło­skiej (wszyst­kie przy­pisy pocho­dzą od autora).