Nierówności dochodowe gospodarstw domowych w Polsce - ebook

WSTĘP

If Americans want to live the American dream, they should go to Denmark.

Richard Wilkinson (2011)

Problem nierówności dochodowych jest niezwykle istotny ze społecznego i gospodarczego punktu widzenia. Od czasów antycznych budził zainteresowanie filozofów, socjologów, ekonomistów i polityków, wpisując się z czasem w dwa nurty badań społeczno-ekonomicznych: szeroko rozumianej ekonomii rozwoju oraz etyki społecznej. Przez stulecia mędrcy, myśliciele i naukowcy starali się odpowiedzieć na dwa pytania: jakie powinny być nierówności dochodowe, by umożliwić społeczeństwu harmonijny rozwój, oraz jakie nierówności usprawiedliwia poczucie moralne. Obie te dziedziny podzieliły nierówności dochodowe na dobre i złe. Ekonomia rozwoju nazwała je prowzrostowymi i przeciwwzrostowymi, etyka społeczna zaś sprawiedliwymi i niesprawiedliwymi. Obie uznały, że część nierówności dochodowych jest naturalna i nieunikniona – różnice między jednostkami o różnym poziomie zaradności, umiejętności czy wykształcenia są rozwojowo korzystne i sprawiedliwe, a nadmierny interwencjonizm państwa w ich wyrównywaniu prowadzi do tłumienia przedsiębiorczości i ograniczania wolności gospodarczej (Mises 1990). Ekonomiści i etycy zgodzili się też, że nierówności szans rozwojowych są szkodliwe i niesprawiedliwe, a więc złe w ujęciu zarówno pozytywnym, jak i normatywnym. Brak szans motywujących do produktywnych działań ograniczających sferę niedostatku uznano za główną przyczynę spadku zaufania społecznego, rozpowszechnienia syndromu wyuczonej bezradności oraz różnorodnych patologii społecznych. Dlatego ten typ nierówności nazwano frustrującymi w przeciwieństwie do nierówności aktywizujących, które mogą, dzięki przedsiębiorczości i rozwojowi kompetencji jednostek, przyczynić się do awansu ekonomicznego uboższych warstw społeczeństwa (Woźniak, Jabłoński 2008).

W latach 80. ekonomiści dominującego nurtu neoliberalnego byli przekonani, że prawie każda forma nierówności ma charakter prowzrostowy i aktywizujący, a ewentualne nierówności frustrujące zniweluje wzrost gospodarczy, który doprowadzi do polepszenia dobrobytu całego społeczeństwa (Friedman 1962). Uważano, że skoro „przypływ podnosi wszystkie łodzie”, problemy nierówności dochodowych są wtórne względem problemów wzrostu gospodarczego. Zainteresowanie nimi spotęgowało się w latach 90. wraz z gwałtownym pogłębieniem nierówności dochodowych w zamożnych krajach anglosaskich (Atkinson 1997). Ponownie przyjrzano się obowiązującym od lat 50. teoriom gospodarki dualnej, uwzględniając nowy kontekst gospodarczy, w którym rewolucja technologiczna sprzężona z globalizacją wywierają olbrzymi wpływ na wycenę pracy i kapitału w poszczególnych krajach. Uwzględniając ich łączny udział w kształtowaniu popytu na kwalifikacje, rosnące nierówności zaczęto tłumaczyć słabszą wyceną pracy wymagającej niskich i średnich kwalifikacji (Milanovic 2016), różnice zaś w poziomie nierówności dochodowych między krajami zamożnymi – poziomem nierówności edukacyjnych (Checchi 2004). Zauważono bowiem, że tempo wzrostu skolaryzacji przestało dotrzymywać kroku postępowi technologicznemu, przynajmniej w USA (Goldin, Katz 2008). Trzecim, obok globalizacji i postępu technicznego, makroekonomicznym uwarunkowaniem wzrostu nierówności dochodowych była finansyzacja gospodarki (Galbraith 2012), która wzmocniła udział kapitału w tworzeniu PKB kosztem udziału pracy. Mechanizm oddziaływania wszystkich trzech czynników makroekonomicznych na nierówności dochodowe gospodarstw domowych polegał na zmianach relatywnej wyceny kapitału oraz pracy o różnych wymaganiach w zakresie kwalifikacji. Kanały oddziaływania tych mechanizmów mogły być bezpośrednie, jak utrata pracy w tradycyjnych sektorach gospodarki przenoszonych do krajów azjatyckich, lub pośrednie, jak rozwój metropolitalnych centrów ekonomicznych, w których premia kwalifikacji napędzana jest koncentracją kapitałów: ludzkiego, technologicznego i finansowego.

Nie zawsze i nie wszędzie mechanizmy te działały jednakowo. W inny sposób wpływały na nierówności w krajach zamożnych, a w inny − w ubogich lub na średnim poziomie rozwoju gospodarczego. Ponadto w każdym kraju efekt czynników makroekonomicznych modyfikowany był przez specyficzne dla niego instytucje i politykę społeczną, które odzwierciedlały zarówno kulturę społeczno-polityczną jego społeczeństwa (Birchfield 2012), jak i stopień awersji do nierówności (Milanovic 2000a).

Ta awersja do nierówności dochodowych wynika ze społecznej świadomości przynajmniej części niekorzystnych konsekwencji nadmiernych nierówności dochodowych, które można podzielić na ekonomiczne, społeczne i polityczne. Pierwsze z nich dotyczą przede wszystkim rozwoju gospodarczego. W warunkach nadmiernych nierówności dochodowych ubożsi w znacznie mniejszym stopniu inwestują we własne wykształcenie, co bezpośrednio prowadzi do niższego poziomu akumulacji kapitału ludzkiego i słabszego tempa rozwoju. Brak realnej równości szans sprawia, że nieproduktywne działania dostosowawcze osób uboższych obniżają poziom bezpieczeństwa praw własności, co pośrednio przekłada się na rozwój przez gorszy klimat inwestycyjny (Thorbecke, Charumilind 2002). W przypadku dużych nierówności rozwój gospodarczy charakteryzuje się większą liczbą okresów stagnacji i kryzysu, jest więc on mniej zrównoważony niż w razie niskich nierówności (Berg, Ostry 2011). Taki typ rozwoju skutkuje utrwalaniem się chronicznego bezrobocia, a przez to pogłębianiem sfery ubóstwa i relatywnej deprywacji, co rodzi frustracje i zwiększa napięcia społeczne.

Wiele problemów społecznych współwystępuje z wysokimi nierównościami, przy czym problemy te dotykają nie tylko samych ubogich, lecz także społeczeństwo jako całość. Nawet w zamożnych krajach o dużych nierównościach dochodowych wiele wskaźników dotyczących zdrowia, bezpieczeństwa publicznego i kapitału społecznego jest gorszych niż w porównywalnie zamożnych krajach egalitarnych (Wilkinson, Pickett 2009). Wysokie nierówności oznaczają duże różnice statusu społeczno-ekonomicznego, co budzi nieufność uboższych w stosunku do zamożniejszych i dostarcza motywacji do zachowań nieuczciwych wobec tych ostatnich (Jordahl 2007). Wzajemna nieufność w społeczeństwach rozwarstwionych ekonomicznie nie tylko zwiększa koszty transakcyjne, lecz także prowadzi do osłabienia solidarności społecznej, a w konsekwencji do wzrostu ryzyka głębokiego podziału społeczno-politycznego kraju.

W krajach o wysokich nierównościach nieufność uboższych jest często uzasadniona, gdyż dystans ekonomiczny dzielący ich od najzamożniejszych, stanowiących 1% społeczeństwa, wynika z wielu podejmowanych przez nich działań, które są wprawdzie legalne, ale głęboko nieetyczne (Stiglitz 2012). Obejmują one lobbowanie na rzecz nienależnej pomocy publicznej w formie zwolnień podatkowych, subwencji czy koncesji, wykorzystywanie niedoskonałości nadzoru korporacyjnego w przyznawaniu sobie nieuzasadnionych premii oraz sprzedaż toksycznych produktów finansowych. Ta swoista pogoń za rentą możliwa jest na skutek korupcji systemu wyborczego oraz wypaczenia ustawodawstwa określającego stosunki prawodawców z biznesem i kontrolującego działania monopolistyczne. Ekonomiczną ceną nierówności staje się osłabienie innowacyjności gospodarki oraz ograniczenie zasady równości szans, a przez to akumulacji kapitału ludzkiego i efektywności gospodarczej. Polityczną ceną jest korupcja polityczna i osłabienie demokratycznego ustroju państwa (Stiglitz 2012).

Skutki nadmiernych nierówności dochodowych są zatem trojakie: słabsze tempo rozwoju gospodarczego, szersza i głębsza sfera ubóstwa (z wszystkimi jej konsekwencjami społecznymi) oraz korumpowanie systemu politycznego przez najzamożniejszych (z wszystkimi konsekwencjami ekonomicznymi). W dłuższej perspektywie wysokie nierówności mogą prowadzić do wielu niekorzystnych zjawisk, w tym osłabienia spójności tkanki społecznej oraz znaczącego pogorszenia się poziomu i jakości życia całego społeczeństwa.

W badaniach nad nierównościami dochodowymi do końca XX wieku dominowało podejście makroekonomiczne, a podmiotem badań były kraje o określonych charakterystykach i poziomie nierówności. Wprawdzie już Pareto wykorzystywał jednostkowe dane podatkowe do badania rozkładu osobistych dochodów, Kuznets zaś na podstawie takich danych sformułował swoją słynną hipotezę (patrz podrozdział 2.1), jednak badań takich prowadzonych było niewiele, a ich jakość pozostawała słaba (Deininger, Squire 1996, s. 567–571). W drugiej połowie lat 90. uznano, że ze względu na powiązania rynku pracy, rynku kapitałowego i polityki społecznej państwa pełne zrozumienie natury zmian rozkładu dochodów wymaga skupienia się na jego źródłach w gospodarstwach domowych: płacach, dochodach kapitałowych i transferach społecznych (Atkinson 1997). Deininger i Squire (1996) zaproponowali wymagania, które dane dobrej jakości powinny spełniać: przede wszystkim muszą pochodzić z reprezentatywnej próby gospodarstw domowych i uwzględniać poszczególne źródła dochodów. Już w początkach XXI wieku Bourguignon (2001) i Ravallion (2001) stwierdzili, że najlepszym podejściem w wyjaśnianiu przyczyn nierówności dochodowych jest wykorzystanie danych mikroekonomicznych dla każdego kraju z osobna. Bourguignon (2001) stwierdził wręcz, że makroekonomiczna analiza agregatów ekonomicznych nie wykazała:

żadnego silnego związku między wzrostem gospodarczym a nierównościami, ani bezpośrednio, ani poprzez ich możliwe determinanty (...), zaś otrzymane wyniki pozytywne były niejednoznaczne. Głównym powodem koncentrowania się w przeszłości na agregatach był brak lub nieporównywalność danych szczegółowych, co pozwoliłoby na dokładniejsze testowanie hipotez. Ostatnio sytuacja uległa jednak radykalnej zmianie. Coroczne, wiarygodne badania gospodarstw domowych stały się dostępne w wielu krajach, pozwalając na dokładne śledzenie w czasie rozkładu dochodów i czynników na nie wpływających, zaś mikroekonomia empiryczna coraz bardziej zaczyna być postrzegana jako odpowiednie narzędzie analizy relacji obejmujących nierówności dochodowe i wzrost.

Za największe wyzwanie Bourguignon uznał opracowanie metod, które pozwoliłyby na wykorzystanie możliwości związanych z większą dostępnością szczegółowych danych dotyczących gospodarstw domowych oraz gwałtownie rosnących możliwości obliczeniowych oferowanych przez nowoczesne technologie.

Wysokiej jakości mikroekonomiczne dane z polskich gospodarstw domowych, o których wspominali Deininger, Squire czy Bourguignon, były dostępne już w okresie transformacji. Korzystali z nich tacy badacze, jak: Kudrycka i Radziukiewicz (2000a), które uznały wykształcenie jako ważną determinantę dochodów, Podolec (2000), która zajmowała się różnicującą dochody rolą wielkości gospodarstwa domowego, oraz Szopa (2005b), która wskazała na znaczenie dla nierówności dochodowych takich uwarunkowań, jak przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej czy miejsce zamieszkania. Kontynuując te badania, inni autorzy przypisywali zwiększanie się nierówności dochodowych trwające do pierwszych lat XXI wieku głównie wzrostowi premii edukacyjnej (Brzeziński i in. 2013) i renty wielkomiejskiej (Brzeziński, Kostro 2010).

Te wewnętrzne uwarunkowania nierówności dochodowych odzwierciedlają demograficzną i społeczno-ekonomiczną strukturę ogółu gospodarstw domowych. Nierówności dochodowe, w przeciwieństwie do różnic dochodu wynikających z indywidualnych predyspozycji, są pochodną mechanizmów podziału dóbr w społeczeństwie, zorganizowanym w mniej lub bardziej hierarchiczne klasy demograficzne, społeczne i ekonomiczne. Struktura ta wyznacza dwa typy nierówności dochodowych: nierówności występujące między grupami społecznymi, zwane często strukturalnymi, oraz nierówności wewnątrzgrupowe, zwane dynamicznymi. Obecnie trwająca rewolucja technologiczna, podobnie jak wcześniejsze rewolucje, zaciera ukształtowane przez lata nierówności strukturalne, uwypuklając nierówności dynamiczne przebiegające w poprzek klas społecznych i ekonomicznych (Fitoussi, Rosanvallon 2000). Wciąż jednak nierówności strukturalne stanowią ramy dla analizy nierówności ogółu gospodarstw domowych, szczególnie w kontekście badań nad spójnością społeczno-ekonomiczną.

Nierówności międzygrupowe (strukturalne) i wewnątrzgrupowe (dynamiczne) są jednym z przedmiotów niniejszej pracy jako przejawy nierówności dochodowych gospodarstw domowych determinowane przez ich uwarunkowania demograficzne i społeczno-ekonomiczne. Celem przeprowadzonych badań była ocena stopnia nierównomierności rozkładu dochodów gospodarstw domowych w Polsce w latach 2005–2015. Osiągnięcie celu badań stało się możliwe przez realizację zadań badawczych, spośród których pierwszym była ocena sytuacji makroekonomicznej Polski i zewnętrznych uwarunkowań nierówności dochodowych gospodarstw domowych. Następnie na tym tle dokonano oceny charakteru nierówności, czyli stopnia nierównomierności rozkładu dochodów dla ogółu gospodarstw domowych. Aby lepiej zrozumieć charakter tych nierówności, przeprowadzono pogłębioną analizę dysproporcji dochodowych między wyodrębnionymi grupami gospodarstw domowych oraz poziomu nierówności rozkładu dochodów wewnątrz tych grup. Kryterium wyboru grup ustalono na podstawie wspomnianych wcześniej badań wewnętrznych uwarunkowań nierówności dochodowych polskich gospodarstw domowych. Ostatnim zadaniem badawczym była ocena charakteru i stopnia ważności tych determinant (rys. 1).

Rys. 1. Schemat badania nierówności dochodowych gospodarstw domowych

Źródło: opracowanie własne.

W opublikowanych w ostatnich latach wielu pracach badawczych z zakresu rozwoju społeczno-ekonomicznego problem nierówności dochodowych traktowany jest dygresyjnie lub wycinkowo. Wiele obszerniejszych prac dotyka kwestii nierówności na marginesie rozważań poświęconych ubóstwu (Radziukiewicz 2006), spójności społeczno-ekonomicznej i kapitałowi ludzkiemu (Woźniak, Jabłoński 2008) czy polityce społecznej państwa (Aksman 2010; Radziukiewicz 2011). Nieliczne badania w całości poświęcone tej tematyce są w swej istocie albo stricte metodyczne, albo ekonomiczne – niedostatecznie osadzone w teoriach ekonomicznych, albo też nie skupiają uwagi na problemach pomiaru. Kontynuując wcześniejsze badania, zarówno o charakterze metodycznym, jak i ekonomicznym, niniejsza praca stanowi próbę całościowego ujęcia problemu nierówności dochodowych gospodarstw domowych w analizie kontekstowej na tle przemian makroekonomicznych w Polsce.

W publikacji rozważano zatem następujące pytania badawcze:

1. Czy nierówności dochodowe ogółu gospodarstw domowych w Polsce zmniejszyły się w 2015 roku w porównaniu do lat 2005 i 2010?

2. Czy uległy zmianie nierówności międzygrupowe i wewnątrzgrupowe mierzone względem wyodrębnionych grup gospodarstw domowych w tym okresie?

3. Jakie czynniki kształtowały nierówności dochodowe gospodarstw domowych?

Podstawę informacyjną badań stanowiły niepublikowane dane jednostkowe nieidentyfikowalne, dotyczące pojedynczych gospodarstw domowych, pochodzące z badań budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w latach 2005, 2010 oraz 2015. Ponadto posłużono się danymi pochodzącymi z opracowań i raportów opisanych w dodatku bibliograficznym.

Książka składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, podsumowania i wniosków, bibliografii oraz spisów tabel i rysunków. Rozdział pierwszy dotyczy zagadnień wstępnych, celów i hipotez badawczych, a także zakresów rozprawy doktorskiej. Wskazano w nim także źródła danych wykorzystanych do badań i przedstawiono metody badawcze.

Rozdział drugi poświęcono zagadnieniom teoretycznym z zakresu nierówności dochodowych gospodarstw domowych. Przedstawiono w nim przegląd dotychczasowych badań, definicje nierówności dochodowych, omówiono ich uwarunkowania makro- i mikroekonomiczne, a ponadto zaprezentowano metody pomiaru nierówności dochodowych. Wśród mierników nierówności wyróżniono krzywą Lorenza, tabele dochodowe, wskaźniki zróżnicowania dochodowego, współczynniki i indeksy nierówności. Omówiono również metody dekompozycji mierników nierówności i uogólniony uporządkowany model logitowy jako narzędzia do identyfikacji determinant nierówności dochodowych.

Rozdział trzeci stanowi omówienie sytuacji makroekonomicznej w kraju oraz analizę struktury gospodarstw domowych w latach 2005–2015, jako tła do przeprowadzonych w następnych rozdziałach badań empirycznych. W części makroekonomicznej poruszono zagadnienia demograficzne, dokonano analizy procesów globalizacyjnych oraz omówiono sytuację na rynku pracy, natomiast w części mikroekonomicznej przedstawiono zmiany struktury demograficznej i społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych w badanym okresie.

W rozdziale czwartym zaprezentowano wyniki ocen nierówności dochodowych w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2005, 2010, 2015 przeprowadzonych z wykorzystaniem omówionych w rozdziale drugim metod analizy statystycznej. Pogłębioną analizę nierówności dochodowych przeprowadzono według wybranych kryteriów demograficznych, społecznych i ekonomicznych.

W rozdziale piątym przedstawiono wyniki identyfikacji determinant nierówności dochodowych gospodarstw domowych w Polsce w latach 2005, 2010, 2015 przeprowadzonej z wykorzystaniem dekompozycji mierników nierówności oraz za pomocą uogólnionego uporządkowanego modelu logitowego dla wyodrębnionych klas gospodarstw domowych o niskich, średnich i wysokich dochodach.

Rozprawę doktorską kończą podsumowanie i wnioski, spisy wykorzystanej w badaniach literatury, baz danych, raportów, tabel i rysunków prezentujących wyniki badań oraz Aneks zawierający wykresy krzywych Lorenza dla dochodów i wydatków grup gospodarstw domowych wyodrębnionych na podstawie wymienionych wcześniej kryteriów z wyjątkiem grup społeczno-ekonomicznych, dla których wykresy zamieszczono bezpośrednio w pracy.

* * *

Słowa podziękowania pragnę złożyć Panu Profesorowi Feliksowi Wysockiemu za inspirację do badań, interesujące dyskusje i twórczą krytykę. Serdecznie dziękuję Pani dr Agnieszce Kozerze za wartościowe rady. Podziękowania składam również Recenzentkom niniejszej pracy: dr hab. Hannie Dudek, prof. nadzw. SGGW w Warszawie, oraz dr hab. Marioli Kwasek, prof. nadzw. IERiGŻ-PIB w Warszawie – za wnikliwe wskazówki i sugestie, które przyczyniły się do ostatecznego kształtu monografii.

Słowa podziękowania kieruję do Pana Profesora Walentego Poczty, Dziekana Wydziału Ekonomiczno-Społecznego UPP w Poznaniu, za życzliwość i motywację do pracy. Dziękuję również wszystkim pracownikom Katedry Finansów i Rachunkowości Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu za okazaną pomoc.

Szczególne wyrazy wdzięczności składam mojej Żonie, której wsparcie i inspiracja towarzyszyły mi od pierwszej chwili badań.1
ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Bogactwo jest tak skoncentrowane, że znaczna część społeczeństwa nie zdaje sobie sprawy z jego istnienia i sądzi, że zalicza się ono do sfery surrealizmu.

Thomas Piketty (2014)

1.1. Cele i hipotezy badawcze

Celem głównym badań była ocena stopnia nierównomierności rozkładu dochodów gospodarstw domowych w Polsce w latach 2005–2015. Celem dodatkowym stała się identyfikacja determinant demograficznych i społeczno-ekonomicznych kształtujących nierówności dochodowe gospodarstw domowych w Polsce w latach 2005 i 2015. Osiągnięcie tak postawionych celów było możliwe dzięki realizacji zadań badawczych polegających na:

1. Ocenie sytuacji makroekonomicznej Polski i zewnętrznych uwarunkowań nierówności dochodowych gospodarstw domowych.

2. Ocenie stopnia nierównomierności rozkładu dochodów ogółu gospodarstw domowych.

3. Ocenie poziomu nierówności dochodowych międzygrupowych i wewnątrzgrupowych gospodarstw domowych.

4. Identyfikacji demograficznych i społeczno-ekonomicznych determinant nierówności dochodowych gospodarstw domowych.

Przystępując do rozwiązania postawionych zadań badawczych, wysunięto następujące hipotezy badawcze:

H1: Nierówności dochodowe gospodarstw domowych w Polsce zmniejszyły się między latami 2005 i 2015.

H2: Zmniejszeniu uległy zarówno międzygrupowe, jak i wewnątrzgrupowe nierówności dochodowe wśród gospodarstw domowych wyodrębnionych ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną, poziom wykształcenia, wiek i płeć głowy gospodarstwa domowego, klasę miejscowości zamieszkania oraz wielkość gospodarstwa domowego.

H3: Najważniejszymi determinantami nierówności dochodowych gospodarstw domowych według ich ważności były: główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego, poziom wykształcenia głowy tego gospodarstwa oraz miejsce zamieszkania.

1.2. Materiały źródłowe

W pracy wykorzystano surowe dane indywidualne obejmujące około 35 tys. gospodarstw domowych rocznie, pochodzące z badań budżetów gospodarstw domowych prowadzonych przez GUS w latach 2005, 2010, 2015. Stanowią one podstawowe źródło informacji o przychodach i rozchodach polskich gospodarstw domowych według różnorodnych cech demograficznych oraz społeczno-ekonomicznych samego gospodarstwa domowego oraz poszczególnych jego członków (GUS, Metodologia 2011). Badania te realizowane są metodą reprezentacyjną, która daje możliwość uogólnienia uzyskanych wyników na wszystkie gospodarstwa domowe w kraju oraz oszacowania poziomu błędu statystycznego tego uogólnienia. Prowadzone są metodą rotacji całkowitej miesięcznej o cyklu kwartalnym, co oznacza, że przez miesiąc szczegółowemu badaniu są poddane wszystkie przychody i rozchody ankietowanego gospodarstwa domowego, pod koniec kwartału zaś przeprowadzony jest dodatkowy wywiad dotyczący rozchodów rzadkich (GUS, Metodologia 2011).

Oprócz surowych danych indywidualnych z badań budżetów gospodarstw domowych w pracy wykorzystano opracowania wyszczególnione w bibliograficznym dodatku Raporty i akty prawne.

1.3. Zakresy badawcze

Głównym podmiotem badań były gospodarstwa domowe w Polsce. Analiza nierówności dochodowych gospodarstw domowych została przeprowadzona według następujących kryteriów klasyfikacyjnych:

• demograficznych:

- wielkość gospodarstwa domowego (jedna, dwie, trzy, cztery, pięć, sześć lub więcej osób),

- wiek głowy gospodarstwa domowego (w grupach wiekowych: do 25, 26–35, 36–45, 46–55, 56–65, powyżej 65 lat),

- płeć głowy gospodarstwa domowego,

• społeczno-ekonomicznych:

- grupy społeczno-ekonomiczne ludności (pracownicy na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych, rolnicy, pracujący na własny rachunek, emeryci, renciści i utrzymujący się z niezarobkowych źródeł),

- wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (co najwyżej gimnazjalne, zasadnicze zawodowe, średnie, wyższe),

- miejsce zamieszkania (wieś, miasta poniżej 20 tys., 20–99 tys., 100–199 tys., 200–499 tys. i powyżej 500 tys. mieszkańców),

- grupy dochodowe (wyodrębnione na podstawie kwintyli rozkładu dochodów lub wydatków).

Zakres przedmiotowy badań obejmował analizy:

• przemian demograficznych i społeczno-ekonomicznych w gospodarstwach domowych na tle sytuacji makroekonomicznej Polski;

• dochodów gospodarstw domowych;

• rozkładów empirycznych dochodów gospodarstw domowych i nierówności w tych rozkładach;

• determinant demograficznych i społeczno-ekonomicznych nierówności dochodowych gospodarstw domowych.

W badaniach przyjęto następujące zakresy czasowe:

• 2005–2015 – dla analizy przemian demograficznych i społeczno-ekonomicznych w gospodarstwach domowych (rozdział 3);

• 2005, 2010, 2015 – dla analizy rozkładu dochodów i nierówności dochodowych gospodarstw domowych oraz determinant tych nierówności (rozdziały 4 i 5).

Jako początek badań przyjęto rok 2005, który był pierwszym po przystąpieniu Polski do struktur UE i zapoczątkował zmiany w sytuacji ekonomicznej i finansowej gospodarstw domowych. Wzrost realnych dochodów gospodarstw domowych trwał nieprzerwanie do 2010 roku – dopiero w 2011 roku odnotowano jego pierwszy spadek (Sytuacja społeczno-ekonomiczna 2018, s. 14). Z kolei rok 2015 był ostatnim przed wprowadzeniem programu Rodzina 500+. Program ten z pewnością wywarł znaczący wpływ na rozkład dochodów gospodarstw domowych zarówno bezpośrednio za pomocą transferów społecznych, jak i pośrednio, oddziałując na rynek pracy.

1.4. Metody badawcze

Wykorzystane w pracy metody badawcze zostały przypisane do poszczególnych zadań badawczych i zestawione w tab. 1.

Tab. 1. Metody badawcze

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Zadania badawcze Metody badawcze

Zadanie 1 Miary położenia, przyrosty względne, wskaźniki dynamiki zmian

Ocena sytuacji makroekonomicznej Polski i zewnętrznych uwarunkowań nierówności dochodowych gospodarstw domowych

Zadanie 2 Krzywa Lorenza oraz pozycyjne miary położenia (mediana i inne kwantyle), wskaźniki zróżnicowania dochodu, współczynnik Giniego, indeksy Theila, parametryczna estymacja funkcji gęstości (podrozdział 2.5)

Ocena stopnia nierównomierności rozkładu dochodów dla ogółu gospodarstw domowych

Zadanie 3 Porównania między medianami dochodu w wyodrębnionych grupach gospodarstw domowych

Ocena nierówności wewnątrzgrupowych i międzygrupowych między wyodrębnionymi grupami gospodarstw domowych Metody zadania badawczego 2 z wyjątkiem estymacji funkcji gęstości rozkładów dochodów

Krok I. Ocena dysproporcji dochodowych między grupami gospodarstw domowych wyodrębnionych według ustalonych kryteriów demograficznych i społeczno-ekonomicznych Metoda dekompozycji indeksów Theila (podrozdział 2.6)

Krok II. Ocena nierówności dochodowych w wyodrębnionych grupach gospodarstw domowych

Krok III. Dekompozycja nierówności dochodowych na dwa źródła: między wyodrębnionymi grupami gospodarstw domowych oraz wewnątrz tych grup

Zadanie 4 Zmodyfikowana metoda dekompozycji indeksów Theila, metoda dekompozycji współczynnika Giniego (podrozdział 2.6), uogólniony uporządkowany model logitowy (podrozdział 2.7)

Identyfikacja demograficznych i społeczno-ekonomicznych determinant nierówności dochodowych gospodarstw domowych
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Źródło: opracowanie własne.

W badaniach wykorzystano podstawowe miary statystki opisowej, takie jak: mediana, kwintyle, decyle oraz centyle, a także wiele mierników nierówności dochodowych i ich zestawów zgodnie z zaleceniem Piketty’ego (2014) o konieczności zastosowania jak największej liczby charakterystyk rozkładu dochodów. Wiąże się z tym przyjęte w badaniach nazewnictwo różnych aspektów nierówności dochodowych:

• zróżnicowanie dochodowe – porównanie skrajnych decyli i mediany rozkładu dochodów, wyrażone za pomocą takich mierników, jak: D9/D1, D9/Me, Me/D1;

• koncentracja dochodów – udziały dochodów kolejnych grup dochodowych w dochodach ogółem określane za pomocą takich wskaźników, jak: S20, S80, S80/S20;

• stopień nierówności dochodowych lub stopień nierównomierności rozkładu dochodów – nierówności dochodowe mierzone łącznie w różnych częściach rozkładu za pomocą zestawów mierników dochodowych, takich jak krzywa Lorenza czy tabele dochodowe;

• poziom nierówności dochodowych – określany na podstawie wartości pojedynczego syntetycznego miernika nierówności, takiego jak współczynniki Giniego, Schutza lub indeksy Theila;

• dysproporcje dochodowe – różnice między agregatami dochodowymi (średnimi lub medianami dochodu) w grupach gospodarstw domowych wyodrębnionych ze względu na ich cechy demograficzne i społeczno-ekonomiczne – są one pewną formą nierówności międzygrupowych;

• nierówności międzygrupowe – nierówności między grupami gospodarstw domowych traktowanych tak, jakby były jednorodne pod względem dochodu – mierzone na podstawie wartości międzygrupowego składnika dekompozycji całkowitych nierówności dochodowych (dekompozycja Theila) lub opisane za pomocą dysproporcji dochodowych;

• nierówności wewnątrzgrupowe – nierówności występujące wewnątrz wyodrębnionych grup gospodarstw domowych – wyrażane za pomocą mierników nierówności dochodowych w tych grupach (np. współczynników Giniego, Schutza lub indeksów Theila), a łącznie wyrażane wartością sumy udziałów grupowych w dekompozycji Theila.

Wspomniane wyżej przykłady mierników nierówności lub ich zestawów zostały zdefiniowane w podrozdziałach 2.5 i 2.6.

Dużą zaletą parametryzowania rozkładu dochodów jest możliwość przedstawienia całego przebiegu rozkładu za pomocą kilku parametrów. Dzięki temu badanie zmian rozkładu w czasie lub porównanie z rozkładami w innych krajach staje się bardziej zwięzłe. Modelowanie parametryczne rozkładu empirycznego wygładza też przypadkowe zakłócenia jego przebiegu. Ponadto standardowe miary nierówności są funkcjami tych parametrów, co dodatkowo ułatwia analizę badanych zjawisk (Brzeziński 2013).

Dekompozycja indeksów Theila względem podgrup ogółu gospodarstw domowych pozwala w sposób syntetyczny ocenić zarówno poziom nierówności międzygrupowych, jak i udział każdej grupy w ogólnym poziomie nierówności dochodowych. Dzięki modyfikacji składnika międzygrupowego dekompozycji możliwe jest porównywanie jego wartości dla różnych podziałów na grupy, a przez to także ocena ważności danej cechy gospodarstw domowych jako determinanty ich nierówności dochodowych.

Współczynnik Giniego, w przeciwieństwie do indeksów Theila, nie jest dekomponowalny addytywnie, ale można przedstawić go jako ważoną sumę współczynników koncentracji dochodu pochodzącego z różnych źródeł, takich jak: płace, kapitał czy dochody z gospodarstwa rolnego. W tym ujęciu całkowite nierówności zależą od relatywnej wielkości danego źródła dochodu oraz poziomu nierówności w rozkładzie tego źródła. Pozwala to przykładowo analizować, jak na zmianę wartości współczynnika Giniego wpłynął wzrost średniego poziomu płac, emerytur czy transferów społecznych (Lerman, Yitzhaki 1985).

Uogólniony uporządkowany model logitowy może być wykorzystany do analizy kierunku i siły wpływu wybranych cech demograficznych i społeczno-ekonomicznych na szanse wyjścia z ubóstwa lub osiągnięcia zamożności. W modelu wykorzystanym w pracy zmienna objaśniana jest zmienną kategoryzującą, która przyjmuje trzy wartości odpowiadające klasom gospodarstw reprezentujących niskie, średnie i wysokie dochody (por. Kołodziejczak, Wysocki 2015).

W realizacji zadań badawczych wykorzystano arkusze kalkulacyjne, program STATA i środowisko R wraz z pakietami przeznaczonymi do badania nierówności dochodowych i zastosowania parametrycznej estymacji funkcji gęstości i modelu logitowego. Wykorzystano również autorskie programy poświęcone statystycznej analizie nierówności dochodowych.PRZYPISY

Od roku 2005 GUS używa określenia „osoba odniesienia”, oznaczającego tego członka gospodarstwa domowego, który ukończył 16 lat i osiąga najwyższy stały w dłuższym okresie dochód (GUS, Zeszyt metodologiczny 2018). W pracy zachowano jednak wcześniejsze sformułowanie „głowa gospodarstwa domowego”, kierując się praktyką stosowaną po roku 2005 przez autorów wielu publikacji z zakresu ubóstwa i nierówności ekonomicznych, a nawet raportów samego GUS (por. GUS, Zasięg ubóstwa 2016).

W nomenklaturze GUS gospodarstwa domowe pracujących na stanowiskach robotniczych, pracujących na stanowiskach nierobotniczych, emerytów oraz rencistów stanowią podgrupy społeczno-ekonomiczne. Jednak w pracy, ze względu na zwięzłość wywodu, będą one określane jako grupy.

W pracy zdecydowano, że dysproporcje dochodowe powinny w jak największym stopniu wyrażać nierówności międzygrupowe, a w jak najmniejszym wewnątrzgrupowe. Ta zasada narzuciła wykorzystanie mediany jako miary przeciętnego dochodu, nie zaś średniej, która jest powszechniej stosowana w literaturze (por. Szopa 2005b). Znanym problemem średniej jest brak jej odporności na nawet niewielki odsetek obserwacji odstających o bardzo dużych wartościach badanej cechy. Takie obserwacje wpływają nie tylko na średnią, ale również na poziom nierówności wewnętrznych w danej grupie gospodarstw domowych (zwłaszcza w górnej części rozkładu). W ten sposób średnia staje się nie tylko nośnikiem informacji o przeciętnym poziomie dochodów, ale również o nierównościach dochodowych w danej grupie gospodarstw domowych. Mediana natomiast, jako odporna miara położenia, nie zależy od stopnia nierówności w grupie.