Opowiastki z Zaświatów (wydanie chińsko-polskie) - ebook

I. Teksty

Większość tekstów przedstawionych w niniejszym opracowaniu pochodzi ze zbiorów powiastek zhiguai xiaoshuo (zgxs) 志怪小說^(), które kompilowano lub pisano okresie Sześciu Dynastii (Liuchao 六朝, 220-589). Wyjątek stanowi Księga gór i mórz (Shanhaijing《山海經》), która jest o wiele starsza niż pozostałe teksty. Jej najstarsze fragmenty datuje się na V wiek p.n.e., a najmłodsze – na początki panowania dynastii Han 漢朝 (Hanchao, 206 p.n.e.-220 n.e.). Jej obecność pośród przytoczonych poniżej powiastek uzasadnia jednak po pierwsze fakt, że zwykle wymieniana jest jednym tchem z pozostałymi tekstami wpisującymi się w tradycję zgxs, a po drugie, iż autorem ostatecznej wersji Księgi i komentarzy do niej był Guo Pu 郭璞 (276-324), przyjaciel dwóch autorów, których teksty zostały przetłumaczone poniżej: Gan Bao (幹寶, ?-336) i Ge Honga (葛洪, ok. 284-ok. 343). Po trzecie natomiast – kryterium wyboru poszczególnych opowiastek było ukazanie chińskich zaświatów, a Księga gór i mórz jest jedynym tak szczegółowym opisem mitycznych krain zamieszkałych przez bóstwa i bohaterów. Pozostałe powiastki pochodzą ze zbiorów tradycyjnie datowanych na IV-V wiek n.e. Należy tu podkreślić słowo „tradycyjnie”, ponieważ bardzo często późniejsze teksty przypisywano wcześniej żyjącym twórcom, jak na przykład w przypadku Późniejszych zebranych zapisków o zjawiskach nadprzyrodzonych (Soushenhouji《搜神後記》), które błędnie przypisuje się Tao Yuanmingowi (陶淵, ok. 365-427)^(), czy w przypadku Zebranych zapisków o zjawiskach nadprzyrodzonych (Soushenji《搜神記》) Gan Bao, które zaginęły jeszcze przed dynastią Tang i zostały zrekompilowane pod koniec panowania dynastii Ming (Mingchao,明朝 1368-1644)^().

Nie ulega jednak wątpliwości, że właśnie wieki pomiędzy dynastiami Han i Tang (Tangchao 唐朝 618-907) to czas największego rozkwitu powiastek zgxs i dlatego wybierając poniższe przykłady, starałam się – oprócz ukazania różnorodności chińskich zaświatów – zaznaczyć choćby najważniejsze nazwiska tamtych czasów.

Za wielkiego nieobecnego w tej kompilacji można uznać Zhang Hua 張華 (232-300) i jego Traktat o kuriozach (Bowuzhi《博物志》). Jest to zbiór powiastek prawie całkowicie opisowych, przedstawiających dziwne przedmioty, ludzi, zwierzęta, miejsca, co przypomina w pewnym sensie Księgę gór i mórz. Jednak Księgę ze względu na swoje dużo starsze korzenie można uznać za swoistą geografię mityczną, natomiast opisy Zhang Hua są opowieścią człowieka podchodzącego z dystansem do świata przedstawionego, choć i tam można znaleźć wiele motywów mitologicznych.

Jak wspomniałam wyżej, kryterium wyboru poszczególnych powiastek była przede wszystkim obecność w nich zaświatów, różnie rozumianych – od rajskich krain zamieszkanych przez bóstwa czy transcendentnych (xian 仙), poprzez krainy umarłych, aż do piekieł. Jednak ostatecznie o pojawieniu się powiastki, zwykle reprezentującej grupę tekstów o podobnej tematyce i strukturze fabularnej, decydowałam, biorąc pod uwagę ich, subiektywną przecież, potencjalną atrakcyjność dla czytelnika. Należy podkreślić zatem, że nie jest to pełny obraz chińskich powiastek okresu Sześciu Dynastii przede wszystkim dlatego, że ich celem było pokazanie, w jaki sposób średniowieczni Chińczycy wyobrażali sobie zaświaty. Wybrałam więc teksty, które w jakiś sposób realizują ten cel – czy to przez opis miejsca, do którego udawali się ludzie po śmierci, czy też ukazanie, jak światy istot żywych i niematerialnych kontaktowały się ze sobą, czy też przez przedstawienie cech osób, które mogły dostać się do różnie pojmowanego raju.

Kolejność zbiorów wybranych do tłumaczenia nie została ustanowiona według rygorystycznych zasad. Księga gór i mórz, jako najstarsza, znalazła się na samym początku. Spośród późniejszych tekstów w pierwszej kolejności przytaczam te zawarte w Zebranych zapiskach Gan Bao – ze względu na najbardziej reprezentatywny dla powiastek zgxs charakter tego zbioru. Dalej znajdują się teksty, które przedstawiają taoistyczny lub nieposiadający widocznych wpływów buddyjskich obraz zaświatów. Na samym końcu zaś umieściłam powiastki o charakterze całkowicie buddyjskim. Trzeba bowiem pamiętać, że okres Sześciu Dynastii to czas bujnego rozwoju zarówno rodzimych kultów, jak i zadomowienia się w Państwie Środka buddyzmu.

Choć wydawać by się mogło, że po upadku dynastii Han Chiny pogrążyły się w chaosie, a nawet, jak ujął to Rodziński, w wyniku wewnętrznych wojen i najazdów plemion koczowniczych nastały wieki ciemne^(), to takie stwierdzenie nie może bardziej mijać się z prawdą. Jest to czas rozwoju literatury, również tej niższej, zwanej inaczej literaturą popularną (tongsu wenxue 通俗文學)^(), literaturoznawstwa, sztuki, filozofii, a zwrot ku religijności nadał tylko kolorów każdej z tych dziedzin.

Po wyjaśnieniu, dlaczego takie, a nie inne powiastki znajdują się w niniejszym przekładzie, mogę przejść do przedstawienia poszczególnych zbiorów.

Autorstwo Księgi gór i mórz przypisywane jest Wielkiemu Yu (Da Yu 大禹), jednemu z władców mitycznej dynastii Xia 夏朝, bohaterowi kulturowemu, który według legendy ocalił Chiny przed potopem. Księga miała zostać sporządzona podczas dorocznego objazdu państwa przez władcę, o czym mowa jest w epilogu napisanym jakoby przez samego Yu. Tyle mówią legendy. Najprawdopodobniej jednak treść Księgi została skomponowana przez różnych autorów na przestrzeni wieków. Jak pisze Yuan Ke 袁珂 (1916-2001), wybitny badacz mitów chińskich, można przyznać rację Lu Xunowi 魯迅 (1881-1936), który nazwał Księgę „pradawną księgą szamańską”^(). Yuan Ke twierdzi bowiem, iż jest to tekst pochodzący od szamanów z królestwa Chu 楚國^(). Nie ma on jednak żadnych dowodów potwierdzających jego teorię.

Księga składa się z osiemnastu części: pięciu tomów Księgi gór (Księgi Gór Południowych, Zachodnich, Północnych, Wschodnich i Środkowych), zwanej także Pięcioma klejnotami, czterech tomów Księgi Zamorza (Księga Południowego, Zachodniego, Północnego, Wschodniego Zamorza), czterech tomów Księgi Śródmorza; czterech tomów Księgi Wielkiego Pustkowia, obie również nazwane od kierunków geograficznych, oraz jednotomowej Księgi Śródmorza. Badacze spierają się, które spośród tych tomów są najstarsze. Jedni uważają, że księgi ułożone są chronologicznie. Do tych znawców należy między innymi Anne Birrell, autorka przekładu Księgi na język angielski oraz książki Chinese Mythology: An Introduction. Inni, jak na przykład wspomniany wcześniej Yuan Ke czy Wang Meng 王濛 (ur. 1934), chiński pisarz, krytyk literacki i polityk, uważają, że do najstarszych części Księgi należą jednotomowa Księga Śródmorza i cztery tomy Księgi Wielkiego Pustkowia. Twierdzenie chińskich badaczy wydaje się być bardziej wiarygodne z paru powodów. Po pierwsze, części te zawierają znacznie więcej motywów mitologicznych i materiał w nich zawarty jest bardziej chaotyczny niż na przykład w Księdze gór. Sugerować to może, że były one rekonstruowane z zachowanych starych fragmentów. Po drugie – w Księdze gór świat ludzi i bóstw zdaje się być oddzielony, a do kontaktu między nimi potrzebny jest pośrednik, w ostatnich częściach zaś światy te się przenikają, co może wskazywać na starsze, mityczne myślenie.

Księga zawiera krótkie opisy dotyczące różnych gór, znajdujących się pod nimi złóż, charakterystyki zamieszkujących te góry zwierząt oraz rosnących tam roślin. Traktuje także o tamtejszych dziwnych krainach i zwyczajach ich mieszkańców oraz związanych z chińską mitologią postaciach i miejscach. Lokalizacja poszczególnych miejsc jest często opisana bardzo szczegółowo, zwłaszcza w Księdze gór, co niejednokrotnie skłaniało badaczy do poszukiwania szczytów na prawdziwej mapie i, jak stwierdził Campany, niektóre z przedstawionych miejsc można z „relatywną pewnością” wskazać w rzeczywistości^().

Na końcu każdego tomu Księgi gór znajduje się informacja, jakie bóstwa zamieszkują dane góry oraz jaką należy złożyć im ofiarę: zwykłą, mniejszą czy większą, jakich przedmiotów należy użyć podczas ofiarowania i jakie rytuały odprawić.

Zebrane zapiski o zjawiskach nadprzyrodzonych zostały skompilowane i zredagowane przez nadwornego historyka Gan Bao. Jak można przeczytać w jego biografii zamieszczonej w Historii dynastii Jin (晉書)^(), doświadczywszy osobiście paru niewytłumaczalnych zjawisk, postanowił on spisać pewne wydarzenia, pomijane dotychczas przez nadwornych historyków w oficjalnych kronikach ze względu na ich nadnaturalny charakter^(). To właśnie w tym miejscu spotyka się wszystko, co charakteryzuje powiastki zgxs. Są to bowiem zwykle teksty krótkie, a ich forma wzorowana jest na piśmiennictwie historiograficznym – w większości przypadków podane są: data, imię bohatera, jego pochodzenie i miejsce akcji, treść zaś dotyczy wielorako pojmowanej dziwności, od wątków mitologicznych przez historie o duchach, wróżbitach, szamanach taoistycznych transcendentnych po złe znaki, dziwne zwierzęta, przedmioty i wszelkie kurioza.

Zapiski składają się z 464 różnej długości powiastek podzielonych na 20 rozdziałów. Można wśród nich znaleźć między innymi takie, które zawierają motywy mitologiczne: mity bohaterskie, mity założycielskie, są hagiografiami taoistycznych transcendentnych, są parafrazami ksiąg historycznych czy też mają konstrukcję znanych na Zachodzie bajek magicznych. Ich treść, budowa i analiza zostały w wyczerpujący sposób przedstawione w innych opracowaniach, dlatego nie ma potrzeby zagłębiać się w zakamarki Zapisków w tym miejscu.

Kolejnym wybranym zbiorem jest Rejestr rzeczy ukrytych i widocznych (Youminlu《幽明錄》) Liu Yiqinga 劉義慶 (403-444). Liu był bratankiem założyciela dynastii Song 劉宋 (Liusong, 420-479) i jako literat znany jest głównie jako autor Nowych wieści ze świata 《世說新語》. Choć niektórzy badacze wątpią, że Nowe wieści rzeczywiście wyszły spod pędzla Liu, to jest jednak dość prawdopodobne, że Rejestr to jego dzieło^(). W powiastkach zawartych w Rejestrze bardzo wyraźnie zarysowany jest wpływ buddyzmu. Pojawia się tam między innymi (podobnie jak w paru innych zbiorach) historia Zhao Tai’a, który odwiedził piekło, w innych fragmentach natomiast powraca motyw karmicznej odpowiedzialności za czyny. Inne powiastki, których zbiór liczy w sumie ponad dwieście pięćdziesiąt, tradycyjnie traktują o duchach i demonach.

Jeśli chodzi o Dalsze zebrane zapiski o zjawiskach nadprzyrodzonych, zdecydowałam się tu przedstawić jedną powiastkę. I nie jest to najbardziej znany utwór z owego zbioru – tym niewątpliwie są Zapiski ze źródła brzoskwiniowego kwiatu (Taohuayuanji《桃花源記》). Ponieważ jednak właśnie jest to tekst bardzo popularny, być może warto zapoznać się z innym utworem o podobnej treści i konstrukcji. Jak już wcześniej wspomniałam, cały zbiór tradycyjnie przypisywany jest Tao Yuanmingowi, znanemu również jako Tao Qian 陶潛, lecz najprawdopodobniej jest to tekst, który powstał już po śmierci poety. Rodzi się zatem pytanie: po co w ogóle umieszczać nazwisko Tao przy tekście, którego najprawdopodobniej nie napisał? Otóż większość opracowań wciąż powiela tę tradycyjną i błędną atrybucję, więc być może dzięki tak podkreślonej informacji uda się zerwać z tą tradycją. Podobnie jak w przypadku Zapisków, oryginał Późniejszych zapisków również zaginął i dziś mamy do czynienia z ich mingowską rekompilacją. Zbiór, oprócz powiastek w typie tej, z którą można zapoznać się poniżej, zawiera powiastki o spotkaniach z duchami, demonami o niezwykłych możliwościach taoistycznych mistrzów i buddyjskich mnichów.

W kompilacji z okresu Sześciu Dynastii nie mogło zabraknąć Ge Honga: taoisty, poszukującego nieśmiertelności alchemika, autora Mistrza, który objął prostotę《抱朴子》. Jak już wcześniej wspomniałam, Ge przyjaźnił się z Gan Bao i Guo Pu. Dość wcześnie przejawiał talenty literackie i zainteresowanie alchemią. Według późniejszych legend na jego temat, sam opuścił ten padół poprzez „wyzwolenie (z) ciała” 屍解^().

Biografie są w zasadzie hagiografiami opowiadającymi o żywotach taoistycznych mistrzów czy mistrzyń, którzy za życia wykształcili niezwykłe umiejętności i stając się transcendentnymi, w cudowny sposób opuścili ten świat. Biografie, choć oczywiście zawierają w sobie element niesamowitości w postaci samych transcendentnych, nie przedstawiają zaświatów jako takich. Nie ma w nich opisów wielopoziomowych nieb, do których udają się zrealizowani transcendentni, więc w tej kompilacji są oni tylko pośrednikami, pretekstem, aby pokazać również ten aspekt chińskich zaświatów.

Ostatnie powiastki pochodzą ze zbioru mało znanego pisarza Wang Yana 王琰. Jak pisze Campany, badając nieliczne wzmianki o pisarzu w historiografiach i w przedmowie Zapisków o znakach, można przyjąć, że urodził się on około 454 roku, a zmarł na przełomie pierwszego i drugiego dziesięciolecia VI wieku^(). Autor od najmłodszych lat silnie związany był z buddyzmem, a w kompilacji Zapisków o znakach ważną rolę odegrał wizerunek Guanyin 觀音, z którym miał związane różne wizje, które to zainspirowały go do zebrania opowieści o niezwykłych, podobnych jego wizjom wydarzeniach^(). Zbiór zawiera sto trzydzieści jeden powiastek oraz przedmowę autora. Oficjalne katalogi mówią, że tekst pierwotnie podzielony był na dziesięć rozdziałów, co oznacza, że obecnie znów dostęp mamy jedynie do zrekompilowanej w późniejszych wiekach wersji.

Spośród bardzo wielu różnorakich zbiorów powiastek zgxs powstałych w czasie Sześciu Dynastii wybrałam zatem takie, które kojarzą się z najważniejszymi nazwiskami tej epoki, oraz takie, które pokazują zarówno chińskie rodzime tradycje, jak i obrazują, w jaki sposób przybyły z Indii buddyzm zakorzenił się w chińskiej kulturze i literaturze.