Paradygmat polskiego romantyzmu w uniwersum filmowym - ebook

Podziękowania

Serdecznie dziękuję prof. Tadeuszowi Lubelskiemu, prof. Małgorzacie Radkiewicz i dr. Pawłowi Jaskulskiemu za cenne uwagi do tekstu.

Marzenie Franke i Adamowi Wyżyńskiemu jestem wdzięczny za życzliwą pomoc biblioteczną.

Książka nie ukazałaby się, gdybym nie otrzymał rocznego urlopu naukowego i dofinansowania publikacji. Podziękowania za pomoc w tych sprawach zechcą przyjąć: prof. Grzegorz Bąbiak, prof. Agnieszka Budzyńska-Daca, prof. Sławomir Buryła, Natalia Cywińska, prof. Zbigniew Greń, prof. Michał Staszczak, prof. Andrzej Tarlecki i – szczególnie serdeczne – prof. Piotr Mikucki.

Prof. Ewie, Jadzi i Misi dziękuję za codzienne wsparcie.

23 sierpnia 2020 roku zmarła w wieku 94 lat prof. Maria Janion. Gdy nie miała już siły czytać, dotykała książki. Chciałbym, żeby moja praca choć w symbolicznym stopniu przyczyniła się do zrozumienia jej niepowtarzalnego dzieła.Wprowadzenie. Cel książki, struktura i ograniczenia

W książce podejmuję odwieczny temat relacji między przeszłością i przyszłością, w tym wypadku wymagający odpowiedzi na pytanie, czy – a jeśli tak, to w jaki sposób – można wykorzystać paradygmat polskiego romantyzmu w refleksji nad stanem obecnym i dniem jutrzejszym polskiego uniwersum filmowego. Zarówno paradygmatowi, jak i filmowi przypisuję status podmiotowy, a ich pożądany związek postrzegam nie jako dominację któregoś z nich, lecz dialog. Paradygmat, który podporządkowuje sobie nadal część polskiej rzeczywistości, powinien zrozumieć, że czasy uprawianego przezeń bezkarnie terroru miną wkrótce bezpowrotnie. Przyczyni się do tego film, który odsłoni skrywaną część jego potencjału, pokazując jednocześnie, że warto odrzucić stare formy. Odwoływanie się do nich jest bowiem artystycznie i myślowo bezproduktywne, a co więcej, bywa, że służy realizacji zamiarów niezgodnych z hierarchią wartości, na której opierał się romantyzm. U jej szczytu znajdowało się wszak poszanowanie praw ludzi i duchów do niezawisłego, subiektywnego decydowania o kształcie własnej egzystencji. Paradygmat musi pojąć, iż oczywista od dawna, choć utajona świadomość tego, że jeśli zdarzało mu się występować przeciwko temu nakazowi, odrywał się od korzeni, nabiera obecnie mocy.

Do zasygnalizowanych wyżej kwestii chciałbym dodać próbę przekonania czytelników, że spojrzenie z perspektywy paradygmatu pomaga wniknąć w przesłanie niektórych filmów. Wzbogaca zestaw narzędzi do analizy, zwłaszcza pomyślanej jako porównanie filmowych rozwiązań artystycznych i dziedzictwa romantyzmu. Otwiera drogę do obszaru wspólnego filmowi i myśli. Jest istotne dla oceny kreacji bohatera i siły ukazanej historii. Pozwala ująć film w kontekście zjawisk społecznych i związanych z nimi stylów odbioru.

Zdaję sobie sprawę, że nastawienie do paradygmatu bywa przytłoczone polityką. Aby uniknąć jednostronności, wprowadzam wyraźne rozróżnienie na trzy jego postaci: zredukowaną do pakietu modelowych sposobów wykorzystania tak zwanego „romantyzmu naiwnego” w kulturze masowej, ograniczoną inaczej, będącą podstawą tworzenia języka, także filmowego, wzmacniającego komunikację z patriotyczno-martyrologicznie nastawioną publicznością i najbardziej mnie interesującą, której celem jest przywrócenie myśli współczesnej, także filmowej, obecnych w paradygmacie kwestii związanych szczególnie z filozofią egzystencji, epistemologią i historiozofią.

Moje rozważania mają dwa główne źródła. Pierwsze – w Polsce oczywiste – to dorobek Marii Janion i dyskusje, jakie toczyły się wokół jej wizji paradygmatu. Drugie obejmuje sądy o sensowności wykorzystania spuścizny romantyków we współczesnych poszukiwaniach związków filozofii z filmem. Odwołuję się w tej mierze przede wszystkim do „filozoficznego romantyzmu” Stanleya Cavella i prac Roberta Sinnerbrinka, który myśl Cavella zastosował do stworzenia autorskiej koncepcji romantycznej „film-filozofii”. Połączenie obu tych stanowisk badawczych wydaje mi się na tyle inspirujące, że staram się to robić mimo ryzyka wynikającego z odmienności perspektyw i tradycji, które są im bliskie.

Książka składa się z trzech części i epilogu.

W części I, której tytuł – Paradygmat romantyczny, czyli „niewyczerpywalne bogactwo znaczeń” – jest zaczerpnięty z najwcześniejszego tekstu Marii Janion o paradygmacie, omawiam najpierw historię ujęcia tematu przez autorkę Gorączki romantycznej w latach 1974–2018. Następnie przedstawiam uwagi odnoszące się do poznania, wyobraźni, ironii romantycznej i fenomenologii – obszarów, które wydają mi się szczególnie ważne dla rozważań o paradygmacie wychodzących poza sferę mitologii patriotycznej. Odwołuję się do głównych nurtów krytyki paradygmatu. Na prawach dygresji zamieszczam krótką interpretację spojrzenia Pielgrzyma z fragmentu Sonetu krymskiego stanowiącego motto do książki.

Punktem dojścia jest opisana w rozdziale 3 moja wizja paradygmatu romantycznego jako „paradygmatu niedokończonego” (termin Agaty Bielik-Robson) – zjawiska z dziedziny recepcji romantyzmu na przełomie drugiej i trzeciej dekady XXI wieku.

Część II – Paradygmat polskiego romantyzmu a film – studium koncepcyjne – zaczyna się od przypomnienia uwag Schlegla dotyczących zjednoczenia się sztuki, nauki, poezji i filozofii. Następnie przechodzę do omówienia wybranych, uporządkowanych chronologicznie, prac na temat związków filozofii i filmu. Interesuje mnie zwłaszcza wykorzystanie w filmoznawstwie fenomenologii i romantycznej teorii ironii artystycznej. Przywołuję sądy Marii Janion o filmie oraz najważniejszą dla mnie część ustaleń Marcina Marona – autora książki Romantyzm i kino. Idee i wyobrażenia romantyczne w filmach polskich reżyserów z lat 1947–1990. Przedstawiam opartą na idei romantyzmu filozoficznego koncepcję romantycznej „film-filozofii” Roberta Sinnerbrinka. Zajmuję się zastosowaniem paradygmatów w filmie i filmoznawstwie oraz użytecznością pojęć „język filmu” i „sztuka filmowa”.

Rozważania te mają stworzyć podstawę do spojrzenia (rozdział 6.2) na najważniejszy temat książki, którym jest współczesna relacja paradygmatu polskiego romantyzmu – rozumianego tak jak w rozdziale 3 – i filmu.

Część III – Szkice ze śmiercią w tle – została zainspirowana sądem Heideggera, że szczególne pożytki poznawcze przynosi badanie skrajności (Michalski 1978: 214). Jej bohaterką jest śmierć – przede wszystkim samobójcza – którą oglądam z perspektywy zaproponowanej przez Marię Janion jako kanwa romantycznej myśli o egzystencji triady melancholia – tragizm – ironia romantyczna. Ważnym wątkiem tej części jest w dalszym ciągu poznanie. W rozdziale 7 proponuję uwzględniające zarysowany w taki sposób kontekst interpretacje fragmentów Dnia świra i 7 uczuć Marka Koterskiego, Sali samobójców oraz Sali samobójców. Hejtera Jana Komasy, Królewicza Olch Kuby Czekaja – filmów w różny sposób odnoszących się do melancholijnego paradygmatu romantycznego samobójstwa. Dalsze partie rozważań poświęcam sytuacjom tragicznym spowodowanym działaniem sił historii. Przywołuję Trzecią część nocy Andrzeja Żuławskiego, Szpital Przemienienia Edwarda Żebrowskiego, Idę Pawła Pawlikowskiego, Popioły Andrzeja Wajdy, Usłyszcie mój krzyk Macieja Drygasa i Kler Wojciecha Smarzowskiego.

Rozdział 8 zawiera próby wykorzystania kategorii ironii romantycznej do interpretacji. Pojawia się w nim ponownie Trzecia część nocy, a także Iluminacja, Suplement i Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową Krzysztofa Zanussiego, Imagine Andrzeja Jakimowskiego oraz dokument Byłem żołnierzem Krzysztofa Kieślowskiego i Andrzeja Titkowa. Poznanie i wyobraźnia są tu ważniejsze niż śmierć i melancholia. Od tych ostatnich nie udaje mi się jednak całkiem uciec.

Epilog – Czekając na „Króla-Ducha” – poza oczywistą próbą zebrania najważniejszych argumentów i podsumowania wywodu – przypomina o słabościach paradygmatu, nawiązując do niezrealizowanego dotąd, zgłaszanego parokrotnie przez Marię Janion pomysłu adaptacji poematu Juliusza Słowackiego.

Jako że dobrze poznałem podczas długotrwałej pracy nieuchronne ograniczenia ujęć transdyscyplinarnych, przeczuwam, że aprobujących moje hipotezy będzie o wiele mniej niż je atakujących. Oczami romantycznego ducha widzę filmoznawców, historyków idei i literatury, filozofów, a także filmowców udowadniających niedostatki moich dociekań widzianych z perspektywy ich dyscyplin. Mogą łatwo do nich dołączyć wielbiciele i krytycy romantyzmu, entuzjaści i wrogowie autorki Zmierzchu paradygmatu oraz zwolennicy i przeciwnicy polskiego kina.

Jeśli rzeczywiście tak się zdarzy, zostanie zrealizowany mój ukryty zamiar. Napisałem bowiem książkę przede wszystkim dla tych, którzy się z nią nie zgodzą. Konwersacja jest dla mnie ważniejsza niż przejrzystość metodologiczna i spójność argumentacji. Z góry dziękuję wszystkim, którzy zechcą, jak mawiała Maria Janion, porządnie moją pracę przeczytać i podjąć dyskusję.Spis treści

Podziękowania

Wprowadzenie. CEL KSIĄŻKI, STRUKTURA I OGRANICZENIA

Część I. PARADYGMAT ROMANTYCZNY, CZYLI „NIEWYCZERPYWALNE BOGACTWO ZNACZEŃ”

1. Paradygmat romantyczny według Marii Janion – próba podsumowania

1.1. Od narodzin do zmierzchu

1.2. Problemy z opisem

1.3. W uniwersum rodzących się upiorów

2. Pogranicza i rozszerzenia

2.1. Świat poznawany i świat rzeczywisty

2.2. O władzy wyobraźni

2.3. Nowa teoria ironii artystycznej

2.4. Powrót do rzeczy. Paradygmat romantyczny i paradygmat fenomenologiczny

2.5. Dygresja. O spojrzeniu Mickiewiczowskiego Pielgrzyma

3. Współczesna wizja paradygmatu polskiego romantyzmu

Część II. PARADYGMAT POLSKIEGO ROMANTYZMU A FILM – STUDIUM KONCEPCYJNE

4. Film jako filozofia – wybrane ujęcia problemu

4.1. „Nieprzerwany komentarz do krótkiego tekstu filozofii”

4.2. Idee i fantazje

5. Romantyzm i kino – trzy perspektywy

5.1. Filmowe myśli Marii Janion

5.2. „Idee i wyobrażenia romantyczne w filmach polskich reżyserów 1947–1990”

5.3. W stronę romantycznej filozofii filmu

6. Film w świecie paradygmatów

6.1. O paradygmatycznych skłonnościach filmu

6.2. Filmowe upodobania paradygmatu romantycznego

6.3. Dodatek. Co to jest „film polski”?

Część III. SZKICE ZE ŚMIERCIĄ W TLE

7. Choroba epidemiczna

7.1. Melancholijny paradygmat romantycznego samobójstwa

7.2. Wołanie o pomoc

7.3. Orientacja tragiczna

7.4. „Tak został wychowany naród polski”

8. „Ważniejsze niż to, co jest naprawdę”

Epilog. CZEKAJĄC NA KRÓLA-DUCHA

Nota wydawnicza

Bibliografia

Summary

Lista ilustracji

Indeks filmów

Indeks osób