Po co ci emocje. O przewadze płynącej z odczuwania - ebook

By rozumnie postępować – sam rozum nie wystarcza *.

Fiodor Dostojewski

Dopiero na drugich światłach zorientowałem się, że płaczę. Kiedy wracając skuterem ze studia nagrań, zatrzymałem się na skrzyżowaniu w Friedrichshain, nagle popłynęły mi łzy. Tego popołudnia przeprowadziłem dwa godzinne wywiady do swojego podcastu. Obaj moi rozmówcy w dzieciństwie doświadczyli przemocy. Ich opisy były wstrząsające, a blizny psychiczne głębokie. Jako psycholog oczekuję od siebie, że w takich sytuacjach zachowam zimną krew. Wybuch emocji świadczyłby o braku profesjonalizmu, dlatego podczas rozmowy przybrałem wyuczoną postawę i nade wszystko starałem się nad sobą panować. Słyszałem rzeczy wstrząsające, ale przez cały wywiad jasno i spokojnie zadawałem pytania.

Prawie nigdy nie płaczę, a już na pewno nie w miejscach publicznych. Tymczasem na tamtym skrzyżowaniu nie mogłem powstrzymać łez. Byłem tak głęboko poruszony, wstrząśnięty i smutny, że coś we mnie pękło. W pierwszej chwili odczułem zaskoczenie, najwyraźniej bowiem nie zorientowałem się, jak podziałały na mnie te rozmowy. Kiedy ruszyłem w dalszą drogę, myślami błądziłem już przy kolejnym spotkaniu, a wywiady odhaczyłem jako wykonane zadanie. Dopiero gdy zatrzymałem się na czerwonym świetle, dopadły mnie emocje.

Dlaczego je odczuwamy? Pytanie może brzmieć dziwnie, bo przecież to, że stale coś czujemy, wydaje nam się czymś oczywistym. Jako niemowlęta promieniejemy radością, kiedy ktoś się do nas uśmiechnie. W dzieciństwie stresujemy się, gdy po raz pierwszy odpowiadamy przy tablicy. Jako nastolatki doświadczamy bolesnych zawodów miłosnych, próbujemy dowieść swojej odwagi i szaleńczo poszukujemy własnej tożsamości. Gdy dorastamy, budzi się w nas ambicja. Później ogarnia nas wstyd, kiedy nie potrafimy sprostać stawianym wymaganiom, desperacko zabiegamy o sukces w pracy, w związku i w relacjach z dziećmi. Do głębi wzruszają nas twarzyczki uśmiechające się do nas z wózka. Seks z kimś, komu ufamy, daje poczucie bezpieczeństwa. A gdy szefowa chwali nas za realizację projektu, pękamy z dumy. Bez względu na to, ile mamy lat, w której części świata mieszkamy i jaki wykonujemy zawód, wszyscy doświadczamy emocji z jednego prostego powodu: dają nam one przewagę ewolucyjną.

Nasz gatunek, który z typową dla siebie skromnością nazwaliśmy _Homo sapiens_, czyli człowiek rozumny, istnieje od trzystu tysięcy lat. Rzekomo to inteligencja odróżnia nas od praprzodków i zwierząt. Rzeczywiście – to nie neandertalczycy wynaleźli koło, delfiny nie potrafią czytać ani pisać, a wrony nie budują mostów wiszących. Czy naprawdę jednak o naszej wyjątkowości stanowi inteligencja?

Bez względu na to, ile mamy lat, w której części świata mieszkamy i jaki wykonujemy zawód, wszyscy doświadczamy emocji z jednego prostego powodu: dają nam one przewagę ewolucyjną.

Świat nie mógł wyjść ze zdumienia, kiedy w 1996 roku mistrz Garri Kasparow po raz pierwszy przegrał partię szachów z komputerem Deep Blue. Dziś nikogo by to nie zdziwiło. A gdyby mądry człowiek dał mata komputerowi? W to trudno byłoby uwierzyć. Niedługo maszyny cyfrowe zdeklasują nas nie tylko w dziedzinie gier towarzyskich. Na początku 2020 roku firma Google zaprezentowała aplikację wyposażoną w sztuczną inteligencję, która lepiej niż doświadczony radiolog diagnozuje raka piersi *. Dzięki algorytmom cyfrowym w ułamku sekundy miliardowe sumy przepływają na drugi koniec świata. Samochodami, które niegdyś z taką dumą sami prowadziliśmy, dziś znacznie precyzyjniej od nas kierują komputery pokładowe. O naszej wyjątkowości nie stanowi już racjonalne myślenie i wysoki iloraz inteligencji, pod tymi względami bowiem daliśmy się prześcignąć innowacjom technologicznym.

Tak naprawdę odróżnia nas od nich zdolność odczuwania emocji. Niewykluczone, że program firmy Google lepiej niż człowiek diagnozuje choroby, ale nieprędko nadejdzie dzień, w którym maszyna, informując o wykryciu raka piersi, okaże pacjentce współczucie. Nauczyliśmy samochody „myśleć”, by same jeździły. Jednak nawet najnowocześniejsza tesla nie odczuwa choćby odrobinę więcej niż wóz ciągnięty przez woły z epoki kamienia gładzonego.

Człowiek potrafi zmieniać otaczający go świat, tworzyć skomplikowane struktury społeczne i radzić sobie w nowym otoczeniu właśnie dlatego, że dysponuje szeroką gamą emocji. Przyznanie się do zdrady, jazda kolejką górską, serial telewizyjny, nowa fryzura, nowy tablet, pizza ociekająca tłuszczem – wszystko to dostarcza jakichś wrażeń. Odczuwamy po to, by zrozumieć, co przeżywamy. Nawet liczby wywołują w nas emocje. Ile jest dwadzieścia osiem plus osiem? Na to pytanie odpowie i człowiek, i komputer. Ale co tak naprawdę oznacza ta liczba? Czy w wieku trzydziestu sześciu lat czujemy się młodzi czy starzy? Czy jesteśmy zbyt skąpi, by kupić sobie czerwone wino za trzydzieści sześć euro? Trzydzieści sześć minut to długi czy krótki okres oczekiwania na dworcu?

To dzięki emocjom udaje nam się przekształcać świat. Właśnie one pozwalają przenieść to, co nas otacza, do wnętrza głowy. Sympatia, zaufanie, wstyd, obrzydzenie, nadzieja, melancholia, onieśmielenie, zazdrość, zniecierpliwienie i empatia – nie każde z tych doznań jest przyjemne, ale wszystkie pełnią te same funkcje. Ostrzegają nas i motywują, stanowią spoiwo relacji społecznych, sterują naszą uwagą i wpływają na zachowanie. Zakotwiczają przeżycia w pamięci, stanowią podstawę relacji międzyludzkich, żartów i kreatywności. Bez nich nie zawiązałyby się nasze wspólnoty. Uczucia, niczym drogowskazy, pomagają nam się zorientować w każdej sytuacji życiowej. Łzy, które napłynęły mi do oczu po wywiadzie, były niczym znak stop. Uczucia pokazały mi, że zbyt szybko przeszedłem do porządku nad tym, co usłyszałem, choć moja głowa wciąż to przepracowywała. „Intelekt może cię zwodzić, ale emocje nigdy nie kłamią” – napisał kiedyś amerykański krytyk filmowy Roger Ebert. Są zawsze autentyczne i dlatego tak ważne. To, co odczuwamy, warunkuje nasz sposób postrzegania świata.

Wciąż jeszcze próbujemy dotrzymać kroku inteligentnym maszynom. Jednakże już teraz musimy biec coraz szybciej, spełniać coraz wyższe wymagania i coraz skuteczniej działać. Bądź racjonalny, dokładny, perfekcyjny! Uczucia stoją na drodze do realizacji tego wyzwania. „Nie zapanował nad sobą” albo „Poniosło ją” – takie krytyczne komentarze często słyszy się w społeczeństwach nastawionych na sukces, które niezłomność cenią wyżej niż emocje. W zachwycie nad zaletami sztucznej inteligencji, przetwarzaniem tak zwanych _big data_, robotyką i pojazdami samosterującymi nie wolno zapominać o tym, co najbardziej liczy się dla _homo sapiens_: o człowieczeństwie. Ono zaś nie może się obyć bez emocji.

Towarzyszą nam one stale, nawet we śnie. Zaprzeczanie ich istnieniu jest równie bezcelowe, jak próba ucieczki od własnego cienia. A jednak ludzie z całych sił próbują je stłumić, odciąć się od nich albo odwrócić od nich uwagę, robiąc zakupy, jedząc, promując siebie lub pracując. Przez to cierpią na mnóstwo zaburzeń psychicznych.

Przeklinamy podenerwowanie dopadające nas tuż przed wygłoszeniem referatu. Nie możemy spać, bo z powodu stresów i napięcia mamy mętlik w głowie i nie potrafimy się uspokoić w obawie, że coś przegapimy. Zastanawiamy się, czy dostatecznie mocno kochamy, i mamy sobie za złe, kiedy czujemy się źle, choć okoliczności zdają się nam sprzyjać. Tak nie musi być!

„Intelekt może cię zwodzić, ale emocje nigdy nie kłamią” – napisał kiedyś amerykański krytyk filmowy Roger Ebert. Są zawsze autentyczne i dlatego tak ważne.

Można się nauczyć rozumieć własne emocje. Istnieją sposoby, by dojść z nimi do ładu. Kiedy zaczniemy akceptować je takimi, jakie są, zamiast je tłumić albo oceniać, zyskamy niewyobrażalną moc. Emocjonalność stanie się naszą zaletą. Będziemy lepiej odczuwać.

Uczucia są równie stare jak ludzkość, a mimo to wciąż niewiele o nich wiemy. Na szczęście w tej chwili się to zmienia.

Książka, którą oddaję w wasze ręce, niczym mapa poprowadzi was przez dziesięć rozmaitych krajobrazów emocjonalnych. Stanowi ona rezultat moich doświadczeń w dziedzinie psychologii. Czym w istocie są ludzkie uczucia? Jak na nas wpływają? Do czego mogą się przydać? Odpowiedzi na te pytania zaskoczą was, zafascynują i zmienią. Od Singapuru po Bogotę, Toronto, Los Angeles, Nowy Jork, Wageningen, Bochum, Jerozolimę i Teheran – na całym świecie prowadzi się badania nad emocjami. W niniejszej książce powołuję się na najnowocześniejsze eksperymenty z wykorzystaniem neuroskanowania, zaskakujące wyniki badań i ustalenia najwybitniejszych naukowców naszych czasów z całego świata.

Czego tak naprawdę się boisz? Kiedy po raz pierwszy poświęciłem chwilę, by się zastanowić nad tym wspólnie z Jeromem Kaganem, profesorem Harvardu, wiele się o sobie dowiedziałem. Czy w związku można zawsze pozostać zakochanym? Badania antropolożki Helen Fisher nad miłością w stu sześćdziesięciu kulturach pozwoliły mi spojrzeć na tę kwestię z nowego punktu widzenia. Dlaczego siebie oceniamy surowiej niż innych? Bez pomocy Marka Leary’ego, profesora psychologii i neuronauki, nie nauczyłbym się przyjaźni z sobą samym. Wszyscy ci badacze przedstawili mi esencję swoich ustaleń, bym mógł się nimi podzielić z innymi. Pozwolili mi skorzystać z ich mądrości i doświadczenia, a także pokazali sztuczki i metody, które przy niewielkim wysiłku pozwalają zmienić życie na lepsze.

Każdy rozdział to czubek góry lodowej, która składa się z dziesiątków badań, rozmów z naukowcami i najważniejszych specjalistycznych publikacji. Niniejsza książka prezentuje jednak mój punkt widzenia. Pozwalam sobie na osobisty ton, kiedy piszę o trudnej relacji ze śmiercią i żałobą albo o niebezpieczeństwie wypalenia zawodowego.

Szybko się zorientujecie, że proponuję szeroką definicję „odczuwania”, obejmującą zarówno emocje, jak i fizyczne doznania oraz dominujące w naszej kulturze schematy percepcyjne. Dzięki temu mogę zapuścić się w egzotyczne rejony naszych światów emocjonalnych. Dlaczego czas płynie szybciej, gdy się starzejemy? Jak zmienić gniew w energię? Kiedy towarzyszy nam uczucie, w Indiach określane jako _abhiman_, i dlaczego buddyjska _tsewa_ ma zbawienny wpływ na psychikę? W innych kulturach natrafiłem na uczucia, które nam niekiedy trudno opisać, przez co nie zdajemy sobie sprawy z ich wartości.

Mapa ta poprowadzi nas nie tylko w najdalsze zakątki świata, ale także w przeszłość. Co radzą rodzice dziecku na wypadek, gdyby się zgubiło? „Wróć tam, skąd przyszedłeś”. Wielu wyzwaniom, jakie stawia XXI wiek, można bez trudu sprostać, jeśli skorzystamy z wiedzy naszych przodków. Przyglądając się dawnym opisom uczuć, dowiemy się, że tacy filozofowie starożytni jak stoik Seneka albo perski myśliciel Duni wiele wieków temu i własnym językiem mówili to samo, co współczesna nauka. W odwiecznej pogoni za nowością zapominamy o sprawdzonych rozwiązaniach. Dlatego spojrzenie wstecz okazuje się często bardziej pomocne niż wybieganie w przyszłość. Historia jest równie bogatym źródłem pożytecznej wiedzy, co Harvard czy Dolina Krzemowa.

Każdy z nas inaczej żyje i odczuwa. Zarazem jednak zachowujemy się wedle wspólnych reguł, które warto poznać. Życzę wam, byście nauczyli się radzić sobie z własnymi i cudzymi emocjami, lepiej rozumieli siebie i prowadzili satysfakcjonujące życie. Wprawdzie to niełatwe zadanie, ale nie chcę wywierać presji. Dajcie sobie czas na lekturę. Jeśli jakiś wątek szczególnie was zainteresuje, z pewnością utkwi wam w pamięci i będzie oddziaływać na codzienne życie. Resztę możecie bez żalu zapomnieć.

Udanej podróży!

------------------------------------------------------------------------

* F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, tłum. C. Jastrzębiec-Kozłowski, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2005, s. 233 (przyp. tłum.).

* S. McKinney et al., International Evaluation of an AI system for Breast Cancer Screening, „Nature” 2020, nr 557, s. 89‒94.