Po co nam była ta wojna! - ebook

WSTĘP DO WYDA­NIA POL­SKIEGO

Wstęp do wyda­nia pol­skiego

Jak Wielka Bry­ta­nia zgu­biła Pol­skę

Czy Wielka Bry­ta­nia wygrała czy prze­grała drugą wojnę świa­tową? Odpo­wiedź na to pyta­nie wydaje się pro­sta i bez­dy­sku­syjna. Oczy­wi­ście, że wygrała! Adolf Hitler pal­nął sobie w łeb, woj­ska III Rze­szy ska­pi­tu­lo­wały, a spory kawał Nie­miec zna­lazł się pod oku­pa­cją bry­tyj­ską. Pre­mier Win­ston Chur­chill zajął miej­sce przy stole, na któ­rym przy­wódcy wiel­kich mocarstw kre­ślili mapę nowego świata, który naro­dził się z wojen­nej pożogi.

Pro­blem w tym, że to tylko pozory. O tym, czy kraj wygrał, czy prze­grał wojnę, nie prze­są­dzają bowiem pla­katy ze zna­kiem V jak Vic­tory roz­le­pione na rogach ulic. Nie decy­duje o tym entu­zjazm tłu­mów wyma­chu­ją­cych kolo­ro­wymi cho­rą­giew­kami na para­dzie zwy­cię­stwa. Nie, to są wszystko sprawy dru­go­rzędne. Można prze­cież – o czym my, Polacy, wiemy dosko­nale – być człon­kiem zwy­cię­skiej koali­cji i prze­grać wojnę z kre­te­sem.

Jakie są więc pra­wi­dłowe kry­te­ria? Jak oce­nić, czy wojna zakoń­czyła się porażką, czy zwy­cię­stwem? Wystar­czy posłu­żyć się logiką. I porów­nać siłę i pozy­cję mię­dzy­na­ro­dową pań­stwa sprzed wybu­chu wojny i po niej. Jeżeli stało się potęż­niej­sze lub utrzy­mało swoje zna­cze­nie – wojnę wygrało. Jeżeli słab­sze – wojnę prze­grało.

Zasto­sujmy tę metodę do Wiel­kiej Bry­ta­nii i jej zbroj­nych zma­gań w latach 1939–1945. Cóż się oka­zuje? To, że prawda jest dokład­nie odwrotna do powszech­nych wyobra­żeń. Wielka Bry­ta­nia wcale dru­giej wojny świa­to­wej nie wygrała. Wielka Bry­ta­nia ją prze­grała!

W bar­dzo prze­ko­nu­jący spo­sób udo­wad­nia to Peter Hit­chens w swo­jej bły­sko­tli­wej książce, którą trzy­ma­cie Pań­stwo w rękach. Wska­zuje w niej na trzy zasad­ni­cze sprawy:

– Wielka Bry­ta­nia w wyniku dru­giej wojny świa­to­wej stra­ciła swoje impe­rium kolo­nialne.

– Wielka Bry­ta­nia w wyniku dru­giej wojny świa­to­wej utra­ciła swoją potęgę gospo­dar­czą.

– Wielka Bry­ta­nia w wyniku dru­giej wojny świa­to­wej utra­ciła pozy­cję świa­to­wego super­mo­car­stwa.

Wszystko to bez­pow­rot­nie!

Druga wojna świa­towa była momen­tem prze­ło­mo­wym w dzie­jach impe­rium bry­tyj­skiego. Ze świa­to­wej eks­tra­klasy Wielka Bry­ta­nia została prze­sta­wiona do dru­giej ligi. I tkwi tam do dzi­siaj.

Docie­kliwy czy­tel­nik zapewne zada w tym miej­scu pyta­nie. Skoro Wielka Bry­ta­nia prze­grała drugą wojnę świa­tową, to z kim ją prze­grała? Prze­cież III Rze­sza w 1945 roku znaj­do­wała się w jesz­cze gor­szym sta­nie. Zgoda, Niemcy rów­nież prze­grali drugą wojnę świa­tową, choć po kil­ku­dzie­się­ciu latach – w prze­ci­wień­stwie do Wiel­kiej Bry­ta­nii – udało im się odbu­do­wać swoją pozy­cję hege­mona Sta­rego Kon­ty­nentu.

Wielka Bry­ta­nia oczy­wi­ście nie prze­grała wojny z Niem­cami, lecz ze… Sta­nami Zjed­no­czo­nymi. Druga wojna świa­towa dla Ame­ryki rów­nież była dzie­jo­wym momen­tem zwrot­nym. Ale nie był to, jak dla Albionu, moment upadku zna­cze­nia i potęgi. Odwrot­nie – dla Sta­nów Zjed­no­czo­nych był to moment wej­ścia na drogę do glo­bal­nej domi­na­cji. Jedno świa­towe super­mo­car­stwo chwiej­nym kro­kiem zeszło ze sceny histo­rii, a w jego miej­sce na scenę żwawo wkro­czyło nowe. Zmierzch sta­rego impe­rium stał się jed­no­cze­śnie brza­skiem nowego. Mało tego, to pierw­sze stało się wasa­lem dru­giego. Uza­leż­nione od niego mili­tar­nie, gospo­dar­czo i poli­tycz­nie musiało się zado­wo­lić upo­ka­rza­jącą rolą „młod­szego brata”. Nie­źle, gdy się pomy­śli, że jesz­cze sto pięć­dzie­siąt lat wcze­śniej Ame­ryka była bry­tyj­ską kolo­nią!

„Wypo­wia­da­jąc Hitle­rowi wojnę, Anglia i Fran­cja ponad wszelką wąt­pli­wość nie osią­gnęły swo­ich celów – pisze Peter Hit­chens. Oba te kraje dążyły do tego, żeby pozo­stać w klu­bie Wiel­kich Mocarstw. Rów­nież oba zostały popro­szone, choć za każ­dym razem odbyło się to ina­czej, o opusz­cze­nie tego klubu, tyle tylko że na pocie­sze­nie pozo­sta­wiono im roz­ma­ite mało warte bły­skotki, pozor­nie świad­czące o wiel­ko­ści. Obu pozwo­lono na posia­da­nie bez­u­ży­tecz­nej broni jądro­wej oraz prawa do weta w Radzie Bez­pie­czeń­stwa ONZ, z któ­rych to atry­bu­tów mogły jed­nak korzy­stać tylko po uprzed­nich kon­sul­ta­cjach z super­mo­car­stwem – ich spon­so­rem_”_.

Naj­cie­kaw­sze, że naj­lep­sze książki to takie, które zostały napi­sane wbrew obo­wią­zu­ją­cym tren­dom. Takie, któ­rych auto­rzy mają odwagę pod­wa­żać świę­to­ści. Sta­wiać nie­wy­godne pyta­nia i nowa­tor­skie tezy. Sprze­ci­wiać się obo­wią­zu­ją­cym zaka­zom i naka­zom, nie przej­mu­jąc się kry­tyką i obu­rze­niem sta­rych auto­ry­te­tów.

Taka jest bez wąt­pie­nia książka Petera Hit­chensa. Jest nie tylko cie­kawa i świet­nie napi­sana, ale także dia­bel­nie nie­po­prawna poli­tycz­nie. Bo skoro uznamy, że Wielka Bry­ta­nia, wcho­dząc do wojny prze­ciwko Niem­com, uru­cho­miła reak­cję łań­cu­chową, która dopro­wa­dziła ją do samo­za­głady, to może wcale do tej wojny nie powinna była wcho­dzić? Zamiast wojo­wać z Adol­fem Hitle­rem, może nale­żało się z nim uło­żyć? Oddać Europę Niem­com, i sku­pić się na obro­nie swo­jej pozy­cji na morzach i odle­głych lądach? Czyli doko­nać podziału świata na strefy wpły­wów nie ze Sta­li­nem, jak to miało póź­niej miej­sce w Jał­cie, ale z Hitle­rem. Nie jest tajem­nicą, że nie­miecki dyk­ta­tor nie miał nic prze­ciwko takiemu roz­wią­za­niu. Mało tego, sojusz z Wielką Bry­ta­nią przez wiele lat był jego marze­niem i obse­sją.

W tym miej­scu wkra­czamy jed­nak na pole histo­rii alter­na­tyw­nej. Dal­sze roz­wa­ża­nia „co by było, gdyby” – zosta­wiam Tobie, drogi Czy­tel­niku. Książka _Po co nam była ta wojna_ jest bez wąt­pie­nia zna­ko­mitą pod­stawą do takich pasjo­nu­ją­cych roz­wa­żań.

***

Dzieło Petera Hit­chensa jest szcze­gól­nie inte­re­su­jące dla Po-laków. Spora jego część poświę­cona jest bowiem gene­zie wybu­chu dru­giej wojny świa­to­wej. Czyli odwiecz­nemu pyta­niu, które od lat wzbu­dza namiętne dys­ku­sje Pola­ków: czy to Pol­ska wcią­gnęła Wielką Bry­ta­nię do wojny, czy też może odwrot­nie – to Wielka Bry­ta­nia wcią­gnęła do wojny Pol­skę?

Wielu Pola­ków na­dal świę­cie wie­rzy w wer­sję numer jeden. Czyli że Wielka Bry­ta­nia 3 wrze­śnia 1939 roku przy­stą­piła do wojny, kie­ru­jąc się „moral­nym obo­wiąz­kiem” i „miło­ścią do wal­czą­cej o wol­ność Pol­ski”. A wcze­śniej z tych samych szla­chet­nych pobu­dek udzie­liła Pol­sce gwa­ran­cji nie­pod­le­gło­ści…

Jest to oczy­wi­ście pomysł śmieszny. Dzie­cięca wręcz naiw­ność. Jak wia­domo, Bóg obda­rzył naród pol­ski wie­loma przy­mio­tami, ale nie­stety nie zna­lazł się wśród nich zmysł poli­tyczny; zro­zu­mie­nie tego, na czym polega bru­talna gra, jaką jest poli­tyka mię­dzy­na­ro­dowa. Tu nie ma miej­sca na uczu­cia, tu nie ma przy­ja­ciół. Są tylko twarde, reali­zo­wane bez­względ­nie inte­resy.

W rze­czy­wi­sto­ści udzie­lone nam 31 marca 1939 roku bry­tyj­skie gwa­ran­cje były cyniczną pułapką. Wielka Bry­ta­nia była już wów­czas zde­cy­do­wana na wojnę z Niem­cami. Chciała jed­nak zro­bić wszystko, aby ta wojna nie zaczęła się na Zacho­dzie, tylko na Wscho­dzie Europy. Dla­tego wła­śnie zapro­po­no­wała Pol­sce sojusz, któ­rego zawar­cie spro­wo­ko­wało Hitlera do zaata­ko­wa­nia naszego kraju.

Hit­chens pasjo­nu­jąco rekon­stru­uje tę koron­kową, makia­we­li­styczną grę. Pod­kre­śla, że już w momen­cie udzie­le­nia nam gwa­ran­cji przy­wódcy Wiel­kiej Bry­ta­nii dosko­nale zda­wali sobie sprawę, że nie będą w sta­nie w żaden spo­sób pomóc Pol­sce. Były to więc gwa­ran­cje bez pokry­cia.

Co przy­świe­cało wów­czas bry­tyj­skiej dyplo­ma­cji? Według Hit­chensa reali­zo­wała ona trzy cele:

Pierw­szym było zyska­nie na cza­sie. Będący oczy­wi­stą kon­se­kwen­cją gwa­ran­cji Lon­dynu atak Hitlera na Pol­skę odsu­wał bowiem o kilka bez­cen­nych mie­sięcy atak na Zachód. W tym okre­sie Wielka Bry­ta­nia mogła się szy­ko­wać do wojny.

Dru­gim było unie­moż­li­wie­nie odno­wie­nia i wzmoc­nie­nia soju­szu mię­dzy Pol­ską a Niem­cami. Zawią­za­nia tego soju­szu tego Lon­dyn oba­wiał się bowiem wręcz panicz­nie.

Trze­cim celem udzie­le­nia Pol­sce gwa­ran­cji było uwi­kła­nie Hitlera w dłu­go­trwały, wyczer­pu­jący kon­flikt na wscho­dzie Europy. Ale oczy­wi­ście nie z Pol­ską. Już w 1939 roku Wielka Bry­ta­nia liczyła bowiem na to, że w nie­da­le­kiej przy­szło­ści uda jej się wcią­gnąć do koali­cji anty­nie­miec­kiej Zwią­zek Sowiecki.

Hit­chens w swo­jej książce powo­łuje się m.in. na bada­nia Simona New­mana, który prze­ana­li­zo­wał posie­dze­nia rządu bry­tyj­skiego w 1939 roku, także te, na któ­rych zde­cy­do­wano o udzie­le­niu Pol­sce owych nie­szczę­snych gwa­ran­cji.

„Możemy się prze­ko­nać – pisze Hit­chens – że nawet nie uwzględ­niano tego, że wtedy – ani póź­niej – Wielka Bry­ta­nia jest zupeł­nie nie­zdolna do udzie­le­nia pomocy mili­tar­nej, Pol­sce gdyby ją zaata­ko­wano. Współ­cze­sni czy­tel­nicy mogą tylko dojść do wnio­sku, iż rząd bry­tyj­ski dobrze zda­wał sobie sprawę z tego, że nie może pod­jąć – i nie podej­mie – żad­nych kro­ków w razie takiego ataku. Uznał wsze­lako, iż nie ma to i tak żad­nego zna­cze­nia. Pol­ska jako pań­stwo nie miała też bowiem żad­nego zna­cze­nia dla tego rządu”.

Sam New­man w swo­jej, nieco już zapo­mnia­nej, książce _Gwa­ran­cje bry­tyj­skie dla Pol­ski_ ujmo­wał zaś sprawę nastę­pu­jąco: _Jest zna­mienne, że metoda, jaką wybrali w tym celu, pole­gała na prze­rzu­ce­niu począt­ko­wej fazy wojny na kogoś innego. Bry­tyj­czycy byli na­dal świa­domi swej sła­bo­ści mili­tar­nej. Jak to parę dni póź­niej Hali­fax powie­dział swemu sekre­ta­rzowi Harvey­owi: «Chcemy zyskać na cza­sie, gdyż każdy mie­siąc przy­spa­rza nam 600 samo­lo­tów wię­cej»_. Czyż naj­lep­szym spo­so­bem zyska­nia na cza­sie nie było skie­ro­wa­nie nie­miec­kiej machiny wojen­nej na Pol­skę? Zda­niem sze­fów sztabu Pol­ska mogłaby się bro­nić przez „parę mie­sięcy”. A to ozna­czało o wiele wię­cej samo­lo­tów dla Wiel­kiej Bry­ta­nii.

Bry­tyj­czycy – w prze­ci­wień­stwie do Pola­ków – to ludzie, któ­rzy potra­fią wycią­gać wnio­ski z histo­rii. Angiel­scy przy­wódcy pamię­tali więc dosko­nale, że pierw­szą wojnę świa­tową udało im się wygrać przy pomocy żoł­nie­rzy rosyj­skich. Dla­czego nie powtó­rzyć tego sce­na­riu­sza i teraz? Według Petera Hit­chensa bry­tyj­skie elity wła­dzy od początku praw­dzi­wego part­nera do pro­wa­dze­nia wojny na dwa fronty z Niem­cami upa­try­wały nie w sła­bej Pol­sce, ale w Związku Sowiec­kim. To dla­tego w zawar­tym w 1939 roku ukła­dzie sojusz­ni­czym z War­szawą Lon­dyn umie­ścił zastrze­że­nie, że będzie bro­nił Pol­ski tylko i wyłącz­nie przed Niem­cami. To dla­tego po 17 wrze­śnia 1939 roku Win­ston Chur­chill wyra­ził pełne zro­zu­mie­nie dla bol­sze­wic­kiego najazdu na Pol­skę: „Widać było jak na dłoni, że gwa­ran­cje te skie­ro­wane są wyłącz­nie prze­ciw Niem­com, zostały zaś tak prze­bie­gle sfor­mu­ło­wane, że nie doty­czyły sytu­acji zaist­nia­łej, gdy Pol­skę naje­chali rów­nież Rosja­nie – pisze Hit­chens. – Było to celowe i świet­nie prze­my­ślane. Cho­dziło bowiem o zacho­wa­nie furtki umoż­li­wia­ją­cej nawią­za­nie w przy­szło­ści poro­zu­mie­nia ze Sta­li­nem”_._

I dalej: „Woj­ska radziec­kie zna­la­zły się teraz znacz­nie bli­żej Ber­lina niż przed wybu­chem wojny. Tak oto wyła­niał się z mroku zarys przy­szłego poro­zu­mie­nia ze Sta­li­nem. W osta­tecz­nym roz­ra­chunku Pol­skę można było poświę­cić na ołta­rzu dale­ko­sięż­nych inte­re­sów Anglii i Fran­cji. Lecz ZSRR na­dal pozo­sta­wał poten­cjal­nym sojusz­ni­kiem. A zatem nie wolno go było poważ­nie ura­zić, bo unie­moż­li­wi­łoby to w przy­szło­ści nawią­za­nie przy­mie­rza. Nie­wska­zane byłoby bodaj tylko sym­bo­liczne potę­pie­nie Moskwy za inwa­zję Pol­ski, nie wspo­mi­na­jąc już o wypo­wia­da­niu jej z tego powodu wojny”.

Sce­na­riusz zawią­za­nia soju­szu bry­tyj­sko-sowiec­kiego wymie­rzo­nego w III Rze­szę niósł oczy­wi­ście dla Pol­ski śmier­telne nie­bez­pie­czeń­stwo. Jak bowiem ostrze­gał w 1939 roku genialny Wła­dy­sław Stud­nicki, Anglia będzie musiała Sowie­tom za udział w woj­nie prze­ciwko Niem­com zapła­cić. A czym może im zapła­cić? Oczy­wi­ście Pol­ską. Już wów­czas – jesz­cze zanim padły pierw­sze strzały dru­giej wojny świa­to­wej – można było prze­wi­dzieć Jałtę. Przy­szłą zdradę naszego, pożal się Boże, alianta.

Jakie było więc wyj­ście z tej strasz­li­wej sytu­acji, w jakiej zna­la­zła się Pol­ska w roku 1939? Odpo­wiedź jest pro­sta. I udzie­lało jej już wielu zna­ko­mi­tych pol­skich publi­cy­stów i histo­ry­ków, m.in.: Wła­dy­sław Stud­nicki, Sta­ni­sław Cat-Mac­kie­wicz, pro­fe­sor Jerzy Łojek czy pro­fe­sor Paweł Wie­czor­kie­wicz.

Pol­ska nie powinna była dać się wcią­gnąć Wiel­kiej Bry­ta­nii w pułapkę. Wia­ro­łomne bry­tyj­skie gwa­ran­cje nale­żało po pro­stu odrzu­cić. I utrzy­mać dotych­cza­sowy kurs naszej dyplo­ma­cji, czyli kurs na Ber­lin. Nale­żało uło­żyć się z Niem­cami, aby zyskać na cza­sie.

Pol­ska w przeded­niu dru­giej wojny świa­to­wej powinna pro­wa­dzić taką samą poli­tykę, jaką pro­wa­dziła Wielka Bry­ta­nia. Czyli sta­rać się odsu­nąć od sie­bie pierw­sze, strasz­liwe ude­rze­nie Hitlera. I skie­ro­wać je w innym kie­runku. W naszym przy­padku – na Zachód. Na Fran­cję.

Nie­stety, nasze ówcze­sne elity wła­dzy pod­jęły inną decy­zję. Ufne w bry­tyj­ski i fran­cu­ski sojusz wzięły na sie­bie najazd Hitlera. Pol­scy przy­wódcy z entu­zja­zmem sko­czyli na główkę do pustego basenu, a potem byli bar­dzo zdzi­wieni, że nie było w nim wody.

„Tylko Polacy tak się cie­szyli, że wojna się od nich zaczyna – pisał Sta­ni­sław Cat-Mac­kie­wicz – tylko Polacy zacho­wali się wobec tej rze­czy, tak poważ­nej jak wojna z Hitle­rem, jak chło­piec, który nie śpi całą noc, bo się boi, że go starsi nie zabiorą na polo­wa­nie na kaczki. Wszy­scy inni – wszy­scy – sta­rali się zaosz­czę­dzić swe siły na finisz wojny”.

Pol­ski czy­tel­nik zapewne będzie się zży­mał i pro­te­sto­wał, czy­ta­jąc nie­po­chlebne opi­nie, jakie Peter Hit­chens wygła­sza pod adre­sem II Rze­czy­po­spo­li­tej. Nazywa ją m.in.: „małą dzielną anty­se­micką Pol­ską, kra­jem dyk­ta­tury woj­sko­wej, sza­ka­lem z Cie­szyna”. W innym miej­scu pisze z prze­ką­sem, że „poszli­śmy na wojnę, by bro­nić agre­syw­nego i anty­se­mic­kiego despo­ty­zmu”. Pol­ska została w tych frag­men­tach książki przed­sta­wiona w spo­sób kary­ka­tu­ralny.

Czy­tel­niku, nie obu­rzaj się i nie dener­wuj! Podejdź do tego chłodno i wycią­gnij wnio­ski. Opi­nie, które wygła­sza Hit­chens, są bowiem dokład­nym odzwier­cie­dle­niem opi­nii, jaką o Pol­sce miała bry­tyj­ska elita wła­dzy w 1939 roku.

Pora, aby Polacy zeszli wresz­cie na zie­mię. W Wiel­kiej Bry­ta­nii nikt nas nie kochał ani nie lubił. Wprost prze­ciw­nie, Pol­ska miała fatalną prasę jako kraj będący „pie­kłem dla Żydów” i jako „sojusz­nik Hitlera”, który ode­grał „haniebną rolę” w roz­bio­rze bied­nej, demo­kra­tycz­nej Cze­cho­sło­wa­cji.

Wielka Bry­ta­nia nie tylko Pol­ski nie lubiła, ale nie miała rów­nież w Pol­sce żad­nych żywot­nych inte­re­sów. Ba, od samego początku – od 1918 roku – zawsze mie­li­śmy Bry­tyj­czy­ków prze­ciwko sobie. To nie przy­pa­dek, że idea roz­bio­ro­wej Linii Cur­zona naro­dziła się wła­śnie w Lon­dy­nie. Bez zro­zu­mie­nia tych pod­sta­wo­wych fak­tów, które Hit­chens uka­zuje nam szcze­rze – bez taryfy ulgo­wej i bez obłudy – nie poj­miemy prawdy o roku 1939. A prawda ta jest gorzka i smutna. Wielka Bry­ta­nia ni­gdy nie uwa­żała nas za poważ­nego sojusz­nika. Uwa­żała nas jedy­nie za ofiarę, którą można rzu­cić na pożar­cie Hitle­rowi, aby zaspo­koić jego pierw­szy głód.

Książka Petera Hit­chensa ma bez wąt­pie­nia olbrzy­mie walory poznaw­cze. Jest nie tylko mode­lo­wym przy­kła­dem tego, w jaki spo­sób powinno się pisać o histo­rii. Czyli cie­ka­wie, dra­pież­nie, bez prze­mil­czeń; wbrew obo­wią­zu­ją­cej aktu­al­nie „wykładni dzie­jów”. Hit­chens nie tylko potrafi posta­wić ostre tezy, potrafi ich rów­nież bra­wu­rowo bro­nić.

Dla pol­skiego czy­tel­nika książka ta może rów­nież słu­żyć jako otrzeź­wie­nie i poucza­jąca lek­cja. Roz­bija ona bowiem w proch roman­tyczne mity, jakim hoł­duje spora część naszego spo­łe­czeń­stwa. Poka­zuje praw­dziwe kulisy wiel­kiej euro­pej­skiej gry, któ­rej padli­śmy ofiarą. Kulisy decy­zji, które dopro­wa­dziły do naj­więk­szej klę­ski, jaka spa­dła na Pol­skę w jej dłu­gich, obfi­tu­ją­cych w klę­ski dzie­jach.

Bo choć zga­dzam się z Hit­chen­sem, że Wielka Bry­ta­nia dru­giej wojny świa­to­wej wcale nie wygrała, to jed­nak warto znać pro­por­cje. I pamię­tać, że kata­strofa Pol­ski była znacz­nie więk­sza, bar­dziej dotkliwa niż kata­strofa Wiel­kiej Bry­ta­nii. A tra­giczny dla nas rok 1945 był jedy­nie kon­se­kwen­cją roku 1939.

_Piotr Zycho­wicz_PODZIĘ­KO­WA­NIA AUTORA

Podzię­ko­wa­nia autora

Chyba nikomu nie będzie zbyt­nio zale­żało na tym, by jego nazwi­sko łączono z tą książką, nie­mniej chciał­bym zło­żyć podzię­ko­wa­nia tym, bez któ­rych ni­gdy by ona nie powstała. Nikogo z grona tych osób – no powiedzmy, pra­wie nikogo – nie należy obwi­niać za przy­kry i smętny ton, jaki z niej prze­bija, jak rów­nież za to, że jej treść nie u wszyst­kich znaj­dzie uzna­nie. Nie wspo­mnę już o tym, że przy­czyni się ona zapewne, co zresztą było do prze­wi­dze­nia, do powsta­nia nie­po­ro­zu­mień.

Przede wszyst­kim muszę tu wspo­mnieć o moich rodzi­cach: koman­do­rze porucz­niku Royal Navy Ericu Hit­chen­sie oraz Yvonne Hit­chens, peł­nią­cej służbę w Women’s Royal Naval Service¹. Zbli­żył ich do sie­bie burz­liwy czas dru­giej wojny świa­to­wej, która nazna­czyła ich swoim pięt­nem do końca życia. Obojga zabra­kło, i to daleko zbyt wcze­śnie, żeby mogli poznać tę książkę.

Gdy­bym tylko zaznał bodaj w poło­wie tego, co oboje wycier­pieli dla mnie i dla mojego poko­le­nia, nie­wąt­pli­wie zro­zu­mie­li­by­śmy się lepiej. Ni­gdy jed­nak nie zapo­mnia­łem, i nie zapo­mnę, że mój ojciec, jedyna znana mi osoba pozo­sta­jąca w służ­bie czyn­nej pod­czas ostat­niej wojny, ni­gdy nie był zupeł­nie pewien, kto wła­ści­wie oka­zał się jej zwy­cięzcą. Bo też sam ni­gdy nie miał poczu­cia, że żyje w zwy­cię­skim kraju ani też (choć swój wła­sny udział w woj­nie okre­ślał jako bar­dzo skromny), iż jego kraj odpo­wied­nio go wyna­gro­dził. Pomysł napi­sa­nia książki wyszedł od niego. Mojej matce zaś zawdzię­czam przy­gnę­bia­jące poczu­cie tego, że dla wielu osób czas pokoju po wygra­nej woj­nie przy­no­sił jakże czę­sto roz­cza­ro­wa­nie, zakłó­cane nie­kiedy przez upiory bar­dziej inspi­ru­ją­cej prze­szło­ści. Znaczny wpływ wywarła na mnie, i bar­dzo mi rów­nież pomo­gła, książka Patricka Bucha­nana _Chur­chill, Hitler i nie­po­trzebna wojna_, choć na­dal nie zga­dzam się z wie­loma wnio­skami, które autor w niej zawarł.

Być może zasko­cze­niem dla wielu będą wyrazy wdzięcz­no­ści, które chciał­bym zło­żyć Deni­sowi Mac­Shane’owi, który ponie­kąd był ojcem chrzest­nym tej książki. Dzięki deba­cie, w któ­rej star­łem się z Deni­sem w kwe­stii zwią­za­nej z Europą, szczę­śli­wie pozna­łem Joannę God­frey z wydaw­nic­twa I.B. Tau­ris. Joanna pochop­nie zapy­tała mnie, czy mam jakiś pomysł na napi­sa­nie książki, i wcale się nie żach­nęła, gdy zapro­po­no­wa­łem jej wła­śnie tę. Muszę dodać, że jej sto­su­nek do mnie od tam­tej pory się nie zmie­nił. Na szcze­gól­nie podzię­ko­wa­nia z mojej strony zasłu­guje rów­nież Sarah Terry, która przy­jęła na sie­bie dener­wu­jący i nie do pozaz­drosz­cze­nia obo­wią­zek zre­da­go­wa­nia książki, czy­niąc to ze zdu­mie­wa­ją­cym spo­ko­jem, z cier­pli­wo­ścią i humo­rem. Skła­dam też wyrazy sza­cunku Ale­xowi Bil­ling­to­nowi, który na uciąż­li­wych i męczą­cych eta­pach przy­go­to­wy­wa­nia tek­stu do druku wyro­zu­miale zno­sił wciąż wpro­wa­dzane przeze mnie, coraz to nowe drobne zmiany i poprawki, jak rów­nież moje ataki paniki.

Bez­gra­niczną wdzięcz­ność winien jestem mojej żonie Eve za to, że wycier­piała moją pracę nad kolejną książką, co nie­stety ode­brało nam obojgu wiele cen­nego czasu.

Wresz­cie, podob­nie jak poprzed­nio, pra­gnę wyra­zić raz jesz­cze nie­ustanny podziw dla biblio­te­ka­rzy z Lon­don Library, raju dla pro­wa­dzą­cych wszel­kie kwe­rendy, bez któ­rych pomocy ta książka ni­gdy by nie powstała. Jeśli znaj­dzie ona uzna­nie, to w dużej czę­ści wła­śnie dzięki nim. Jed­no­cze­śnie z więk­szym niż kie­dy­kol­wiek wcze­śniej naci­skiem oświad­czam, że na mnie i tylko na mnie spada odpo­wie­dzial­ność za wszystko, co można jej zarzu­cić.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Pomoc­ni­cza kobieca for­ma­cja Royal Navy pod­czas obu wojen świa­to­wych – liczyła do 5500 kobiet pod­czas pierw­szej wojny świa­to­wej i do 75 000 pod­czas dru­giej wojny świa­to­wej. W 1993 r. sca­lona z Royal Navy (przyp. tłum.).

2.

Dzień roz­po­czę­cia ope­ra­cji Over­lord, czyli lądo­wa­nia alian­tów w Nor­man­dii 6 czerwca 1944 r. (przyp. tłum.).

3.

Tak w ory­gi­nale, jed­nak według dostęp­nych źró­deł gdy „Cos­sack” dobił dzio­bem do lewej burty „Alt­marka”, pomię­dzy nad­bu­dówką na śród­o­krę­ciu i nad­bu­dówką rufową nie­miecki kapi­tan Hein­rich Dau pod­dał swój sta­tek, lecz w tej samej chwili jego trzeci ofi­cer dosko­czył do tele­grafu maszy­no­wego i nadał sygnał „cała wstecz”. Wtedy doszło do abor­dażu, a w powsta­łym zamie­sza­niu kapi­tan Dau ponow­nie roz­ka­zał uru­cho­mić sil­niki na bieg wsteczny. Wów­czas „Alt­mark”, kru­sząc lód, zaczął się cofać ku lądowi, by po kilku minu­tach osiąść na skale (przyp. tłum.).

4.

Jim Rho­des, były czło­nek załogi „Cos­sacka”, napi­sał w kwiet­niu 2002 r. w biu­le­ty­nie HMS „Cos­sack” Asso­cia­tion (sto­wa­rzy­sze­nie byłych człon­ków załóg dwóch bry­tyj­skich nisz­czy­cieli pod taką nazwą, człon­ków ich rodzin oraz przy­ja­ciół i miło­śni­ków tych jed­no­stek – przyp. tłum_._), że sam widział z kor­de­la­sem jed­nego z człon­ków grupy abor­da­żo­wej, a cztery inne kor­de­lasy prze­cho­wy­wano na pokła­dzie dla celów repre­zen­ta­cyj­nych.

5.

„Mary­narka jest tutaj!” (przyp. tłum.).

6.

Miej­scem zatrzy­ma­nia „Alt­marka” i bry­tyj­skiego abor­dażu był nor­we­ski fiord Jössing (przyp. tłum.).

7.

Jego Krzyż trwa w bez­ru­chu od tam­tej godziny grozy aż do tej/ Niczym gwiazda pło­nąca ponad mroczną otchła­nią/ Lito­ściwe oczy Zwy­cięzcy, uta­jone i w ciszy, lito­ści­wie patrzą na nas/ Bło­go­sła­wiąc nasze pomniej­sze Kal­wa­rie.

8.

Tu w zna­cze­niu biblij­nym: świa­dec­twa o wyda­rze­niach od uro­czy­stego wjazdu Jezusa do Jero­zo­limy do jego zmar­twych­wsta­nia (przyp. tłum.).

9.

Uświet­nia­jący te oka­zje uro­czy­sty prze­lot zacho­wa­nych jesz­cze samo­lo­tów Spit­fire, Hur­ri­cane i Lan­ca­ster (nie­kiedy także innych typów); uczest­ni­czą one rów­nież w poka­zach lot­ni­czych na Wyspach Bry­tyj­skich i kon­ty­nen­cie euro­pej­skim (przyp. tłum.).

10.

Arthur Tra­vers Har­ris (1892–1984), zwany Rzeź­ni­kiem Har­risem, bry­tyj­ski mar­sza­łek Royal Air Force, reali­za­tor stra­te­gii nalo­tów dywa­no­wych na III Rze­szę; w latach 1942–1945 dowódca alianc­kiej floty bom­bow­ców w Euro­pie (przyp. tłum.).

11.

Cyt. według uchwał kon­fe­ren­cji pocz­dam­skiej z 2 VIII 1945 r., za: _Wiek XX w źró­dłach. Wybór tek­stów źró­dło­wych z pro­po­zy­cjami meto­dycz­nymi dla nauczy­cieli, stu­den­tów i uczniów_, opr. Mela­nia Sobań­ska-Bon­da­ruk i Sta­ni­sław Bogu­sław Lenard, War­szawa 1998, t. 3, s. 236.

12.

Powyż­szy cytat dostępny jest pod adre­sem: https://www.unmul­ti­me­dia.org/photo/detail.jsp?id=516/51629&key=27&query=mural&so=o&sf=date (przyp. aut.).

13.

Pełne wystą­pie­nie księ­cia Karola znaj­duje się tutaj: http://www.bbc.co.uk/pro­gram­mes/po4m613z (przyp. aut.).

14.

Cho­dzi o P.G. Wode­ho­use’a (1881–1975), pisa­rza bry­tyj­skiego, autora sztuk teatral­nych oraz sce­na­riu­szy fil­mo­wych, lecz przede wszyst­kim zna­nych i poczyt­nych (także w Pol­sce) powie­ści humo­ry­stycz­nych o mło­dym lor­dzie Ber­tra­mie Wooste­rze i jego kamer­dy­ne­rze Jeeve­sie. Wybuch dru­giej wojny świa­to­wej zastał go we Fran­cji; zatrzy­many i przej­ściowo inter­no­wany i wię­ziony przez Niem­ców (pozwo­lono mu zamiesz­kać wraz z żoną w Paryżu), udzie­lił wtedy wywiadu przed­sta­wi­cie­lowi ame­ry­kań­skiej sieci CBS (Stany Zjed­no­czone nie uczest­ni­czyły jesz­cze wtedy w woj­nie), wygło­sił też pięć saty­rycz­nych poga­da­nek radio­wych, emi­to­wa­nych potem przez nie­miec­kie radio do odbior­ców w USA i w Anglii. W woj­nie uznany z tego powodu za kola­bo­ranta i zdrajcę ojczy­zny. Kam­pa­nię prze­ciw niemu roz­po­częło bry­tyj­skie Mini­ster­stwo Infor­ma­cji, i to wbrew zale­ce­niom zarządu BBC. Zda­nie szefa tego resortu, Duffa Coopera, jed­nak prze­wa­żyło, a on sam naka­zał Wil­lia­mowi Coope­rowi pisu­ją­cemu pod pseu­do­ni­mem „Cas­san­dra” w „Daily Mir­ror” gwał­towne zaata­ko­wa­nie Wode­ho­use’a na falach radio­wych. Pisarz osie­dlił się po woj­nie w USA jako dobro­wolny wygna­niec, jed­nak jego utwory na­dal cie­szyły się dużą popu­lar­no­ścią (podob­nie jak wcze­śniej, pod­czas wojny). W roku 1975, na sześć tygo­dni przed śmier­cią, otrzy­mał od kró­lo­wej Elż­biety II tytuł szla­checki. Spra­wie jego domnie­ma­nej zdrady Geo­rge Orwell poświę­cił jeden ze swo­ich naj­wspa­nial­szych ese­jów „W obro­nie P.G. Wode­ho­use’a” (przyp. tłum.).

15.

Cho­dzi o Wil­liama Tuf­nella Le Queuxa (1864–1927), bry­tyj­sko-fran­cu­skiego pisa­rza (autora przede wszyst­kim powie­ści szpie­gow­skich, sen­sa­cyj­nych, kry­mi­nal­nych oraz dresz­czow­ców), radiowca i dzien­ni­ka­rza; Hit­chens odnosi się do jego sen­sa­cyj­nej powie­ści z 1906 r. (prze­ło­żo­nej na pol­ski wyda­nej rok póź­niej także w Kra­ko­wie jako _Rok 1910: najazd nie­miecki na Anglię_) _The Inva­sion of 1910_ doty­czą­cej prze­biegu i następstw hipo­te­tycz­nej inwa­zji nie­miec­kiej na Wyspy Bry­tyj­skie. Stała się ona mię­dzy­na­ro­do­wym best­sel­le­rem i przy­nio­sła mu ogromne dochody (przyp. tłum.).

16.

Alfred Duff Cooper (1890–1954), bry­tyj­ski poli­tyk i dyplo­mata pocho­dze­nia ary­sto­kra­tycz­nego, lite­rat nie­po­śled­niego talentu, absol­went Eton i Oks­fordu, we wcze­snych latach życia noto­ryczny pijak i hazar­dzi­sta, także (przez bar­dzo długi czas) słynny uwo­dzi­ciel kobiet. U schyłku pierw­szej wojny słu­żył w eli­tar­nym pułku gre­na­die­rów kró­lew­skich; w roku 1919 poślu­bił ucho­dzącą wów­czas za naj­pięk­niej­szą kobietę w Anglii lady Dianę Man­ners, eks­cen­tryczną ary­sto­kratkę, przy­ja­ciółkę – podob­nie jak on sam – naj­bar­dziej wpły­wo­wych osób na Wyspach (którą rów­nież noto­rycz­nie zdra­dzał). W roku 1924 został posłem do Izby Gmin z ramie­nia kon­ser­wa­ty­stów (ów man­dat pia­sto­wał przez pięć lat); także już wtedy wyko­ny­wał różne misje dla bry­tyj­skiej służby zagra­nicz­nej, a w 1928 roku został mia­no­wany pod­se­kre­ta­rzem ds. finan­so­wych w Mini­ster­stwie Wojny. Do Izby Gmin powró­cił w 1931 roku:pozo­stał w ławach posel­skich do 1954 r. W latach 1931–1947 peł­nił roz­ma­ite wyso­kie funk­cje rzą­dowe; m.in. w 1935 r. został mini­strem wojny, a w. 1937 r. Pierw­szym Lor­dem Admi­ra­li­cji. Jako prze­ciw­nik poli­tyki appe­ase­mentu Cham­ber­la­ina (do któ­rego upadku mocno się potem przy­czy­nił) zre­zy­gno­wał z tych funk­cji w 1938 r.. W rzą­dzie Chur­chilla był mini­strem infor­ma­cji, sta­łym przed­sta­wi­cie­lem rządu w Sin­ga­pu­rze, łącz­ni­kiem rządu z Wol­nymi Fran­cu­zami, wresz­cie od 1944 r. amba­sa­do­rem bry­tyj­skim we Fran­cji. Uszlach­cony, wyco­fał się z poli­tyki, poświę­ca­jąc się głów­nie lite­raturze. W Wiel­kiej Bry­ta­nii przy­zna­wana jest pre­sti­żowa nagroda lite­racka Duff Cooper Prize (przyp. tłum.).

17.

_Memo­irs by Harry S. Tru­man: Years of Trial and Hope,_ t. 2, Nowy Jork, 1956, s. 331–333 (przyp. aut.).

18.

„Radio and tele­vi­sion report to the Ame­ri­can people on the Natio­nal Emer­gency”, „Public Paper sof the Pre­si­dents of the Uni­ted Sta­tes: Harry S. Tru­man, 1950”, t. 6 (15 grud­nia 1950), s. 742. Pełny tekst można zna­leźć tu: https://www.tru­man­li­brary.org/public­pa­pers/index.php?pid=993&st=&st1= (przyp. aut.).

19.

Nor­man Solo­mon, „This Guy is a Modern-day Hitler”, 26 lipca 2005. Pełny tekst: https://www.alter­net.org/story/23735/%27this_guy_is_a_modern-day_hitler%27 (przyp. aut.).

20.

Glo­bal Rese­arch, „Gulf War docu­ments: meeting between Sad­dam Hus­sein and US Ambas­sa­dor to Iraq April Gla­spie”, 30 maja 2012 r. Pełny tekst: http;//www.glo­bal­re­se­arch.ca/gulf-war-docu­ments-meeting-between-sad­dam-hus­sein-and-ambas­sa­dor-to-iraq-april-gla­spie/31145 (przyp. aut.).

21.

Pełny tekst tej wer­sji: http;//www.nyti­mes.com/1990/09/23/world/con­fron­ta­tion-in-the-gulf-excerpts-from-iraqi-docu­ment-on-meeting-with-us-envoy.html?page­wan­ted=all (przyp. aut.).

22.

„A bum rap for April Gla­spie – Sad­dam and the start of the Iraq War”, „Asso­cia­tion for Diplo­ma­tic Stu­dies and Tra­ining” . Pełny tekst: http://adst.org/2016/02/ a-bum-rap-for-april-gla­spie-sad­dam-and-the-start-of-the-iraq-war/ (przyp. aut.).

23.

David Nyhan, „US ene­mies are enjoy­ing the show”, „Boston Globe, 20 stycz­nia 1999 r. (przyp. aut.).

24.

Pełna trans­kryp­cja wystą­pie­nia pre­zy­denta Clin­tona znaj­duje się tutaj: http;//www.pre­si­dency.ucsb.edu/ws/?pid=57294 (przyp. aut.).

25.

Bar­ton Gel­l­man, „U.S. allies launch air attack on Yugo­slav mili­tary tar­gets”, „Washing­ton Post”, 25 marca 1999 r. (przyp. aut.).

26.

Cyto­wane przez Jac­kie Ash­ley w „No moving a prime mini­ster whose mind is made up”, „Guar­dian”, 1 marca 2003 r. (przyp. aut.).

27.

Rze­czony klip można zna­leźć na kilku inter­ne­to­wych stro­nach z wia­do­mo­ściami, m.in. tutaj: https;//washing­ton­post.com/news/the-fix/wp/2017/04/11/sean-spi­cer-some­one-as-despi­ca­ble-as-hitler-didnt-even-sink-to-using-che­mi­cal-weapons/?utm_term=.6b37b01aa68d (przyp. aut.).