Polskie zmory. Psychoanaliza w międzywojniu. Wybór tekstów - ebook

Nota redakcyjna

Po dziesięcioleciach znacznego niedoszacowania rozmiarów i skali obecności psychoanalizy na ziemiach polskich w czterech pierwszych dekadach XX wieku doszło w tej materii do zmiany o rewolucyjnym wręcz charakterze. Bowiem po latach chudych nadeszły lata tłuste, zapoczątkowane przez Pawła Dybla jego pionierskim opracowaniem1, po którym (wprawdzie nie od razu) nastąpił swoisty wysyp literatury poświęconej temu zagadnieniu. Kwestie recepcji oraz indygenizacji2 teorii Sigmunda Freuda, Alfreda Adlera, Carla Gustava Junga czy Wilhelma Stekla w rodzimych kręgach intelektualnych, zarówno naukowych, jak i artystycznych, zaczęły być popularne, wręcz modne wśród krajowych badaczek i badaczy różnych specjalności.

Zaowocowało to zarówno wysypem licznych artykułów3, jak i bardziej rozbudowanymi opracowaniami i monografiami. Wśród tych ostatnich odnotować należy przede wszystkim Psychoanalizę – ziemię obiecaną?4 Pawła Dybla, dwa tomy Emisariuszy Freuda5 Leny Magnone, Niezabliźnioną ranę Narcyza6 Bartłomieja Dobroczyńskiego i Miry Marcinów oraz Przywracanie pamięci7 – obszerny zbiór życiorysów polskich psychiatrów i psychologów o psychoanalitycznej orientacji. Dla zrozumienia szerszego kontekstu kulturowego i historycznego wiele wniosły takie publikacje jak zredagowany znowu przez Pawła Dybla zbiór omawiający związki polskiej literatury modernizmu i międzywojnia z psychoanalizą8 oraz opracowanie wieloaspektowo traktujące o tym, jaki wpływ na nią miały wojna i Zagłada (Shoah)9 – powstałe pod redakcją Ewy Kobylińskiej-Dehe. Z innych pozycji książkowych warto też wspomnieć o dwóch woluminach poświęconych dziejom myśli psychologicznej w Polsce i w Europie, w których zamieszczono obszerne rozdziały podejmujące temat rodzimej psychoanalizy10. Trzeba także podkreślić, że dzięki zabiegom Pawła Dybla, Ewy Kobylińskiej-Dehe oraz Ludgera M. Hermannsa cała ta problematyka została ostatnio umiędzynarodowiona. Swoistym „kamieniem węgielnym” tego procesu stała się konferencja Między nadzieją i rozpaczą. Dzieje psychoanalizy w Polsce 1900–1939 w polsko-żydowsko-niemieckim kontekście kulturowym11, w wyniku której opublikowano obszerną monografię wzbogacającą dotychczasowe ustalenia o nowe fakty, odkrycia i rozeznania12.

Osobną kwestią pozostaje zaznajomienie współczesnego czytelnika z dawniejszymi pracami rodzimych autorek i autorów sympatyzujących z psychoanalizą. Jeśli chodzi o publikacje książkowe, to w pierwszych czterech dekadach XX wieku nie pojawiło się w obiegu wydawniczym takich pozycji zbyt dużo, a naprawdę wartościowe można policzyć na palcach jednej ręki. Spośród rzeczywiście interesujących (a przy tym obszernych, niemających charakteru broszury czy odbitki) na specjalne wyróżnienie zasługują: Gustawa Bychowskiego Psychoanaliza, następnie podręczniki psychiatrii Jakuba Frostiga i Maurycego Bornsztajna (wraz z jego wykładami na Wolnej Wszechnicy w Warszawie) oraz opublikowana zaraz po wojnie Psychologia marzeń sennych Tadeusza Bilikiewicza13. Znaczącą pozycją była też ogłoszona przez Romana Markuszewicza jako rozdział w „Warszawskim Kalendarzu Lekarskim” na rok 1927 obszerna, bo licząca osiemdziesiąt stron, rozprawa Psychoanaliza i jej znaczenie lecznicze14. Żadnej z tych prac nie wydano jednak po 1945 roku ponownie i dopiero po transformacji z 1989 roku wznowiono u nas zaledwie dwie publikacje o freudowskim charakterze, to jest: budzącą w swoim czasie spore emocje w środowiskach intelektualnych książkę Gustawa Bychowskiego z 1930 roku poświęconą Juliuszowi Słowackiemu15 oraz również wywołujący niemałe kontrowersje Pamiętnik pacjentki, do którego psychoanalityczną interpretację napisał świeżo wtedy „nawrócony” nestor polskiej psychiatrii Adam Wizel16. W ostatnim czasie ukazała się jeszcze jedna ważna książka, niemająca jednak bezpośrednio psychoanalitycznego charakteru, a mianowicie Cudowne ocalenie wspomnianego przed chwilą Romana Markuszewicza17, dokumentująca przeżycia z czasów Zagłady tego wybitnego psychiatry żydowskiego pochodzenia. To oczywiście bardzo niewiele. Znacznie lepiej przedstawia się sprawa zapoznawania polskich czytelników z krótszymi wypowiedziami rodzimych sympatyków i sympatyczek psychoanalizy. Dotychczas ukazały się bowiem aż trzy kilkusetstronicowe antologie rodzimych tekstów psychoanalitycznych z pierwszej połowy XX wieku (w tym jedna dwutomowa)18.

Nie sposób przecenić znaczenia tych wszystkich publikacji i wydarzeń dla rozwoju i wzbogacenia naszej kultury, wykazały bowiem one niezbicie, że psychoanaliza była w prowadzonych debatach intelektualnych, piśmiennictwie różnego rodzaju oraz społecznej praxis pierwszych czterech dekad XX wieku obecna w znacznie większym stopniu, niż dotychczas uważano. Pośrednio wykazały też one, że liczni komentatorzy mylili się (lub nawet świadomie wprowadzali w błąd, najczęściej z powodów ideologicznych), kiedy głosili, że psychoanaliza w okresie międzywojennym nie natrafiła w Polsce na szerszy oddźwięk, a wręcz w ogóle nie zaistniała na rodzimym gruncie. Doceniając znaczenie i wartość tych opracowań, należy jednak zauważyć, że eksponowały one aktywność i dokonanie paru najbardziej charakterystycznych postaci (w rodzaju Ludwika Jekelsa czy Gustawa Bychowskiego), jako mających decydujący wpływ na taki, a nie inny kształt recepcji psychoanalizy w rodzimych kręgach intelektualnych. Miało to oczywiście określone i niepodważalne racje merytoryczne, jednak domagało się stosownego uzupełnienia, zwłaszcza że najważniejsze dokonania wielu bohaterek i bohaterów pierwszej fali inwazji freudyzmu na polskie ziemie miały często miejsce dopiero po ich emigracji na Zachód – jak w przypadku choćby Eugenii Sokolnickiej, Rudolpha Loewensteina, Heleny Deutsch czy Hanny Segal. Za rozprzestrzenianie się zaś freudowskich idei na naszych ziemiach odpowiedzialna była przecież także wcale niemała grupa sympatyków i entuzjastek z drugiego i trzeciego planu, których dorobek w tym zakresie nie jest szerzej znany, a ich życiorysy spowija mgła zapomnienia. Co więcej, łatwo wykazać – a ta antologia ma w zamyśle być częścią takiego procesu dowodowego – że wśród tych mniej znanych i rzadziej uwzględnianych autorek i autorów co rusz natrafić można na niepospolite indywidualności, stanowiące swego rodzaju „sól” naszej freudowskiej „ziemi”. Zasługują one na takie miano, bowiem swoimi publikacjami oraz prowadzoną działalnością praktyczną kształtowały przychylną atmosferę dla recepcji psychoanalizy przez polskie kręgi intelektualne i zawodowe (psychiatryczne, medyczne, pedagogiczne, psychologiczne, literackie). I oddaniu sprawiedliwości tym właśnie osobom służy ten obszerny tom.

Wybór tekstów do tej antologii okazał się zadaniem stosunkowo wymagającym, bowiem w okresie międzywojnia opublikowano naprawdę sporo interesujących artykułów, w których można natrafić na rozważania i referencje o psychoanalitycznym charakterze, niemało zaś z nich posiadało wybitne walory intelektualne i literackie, które zachowały do dzisiaj. Wyzwaniem stała się zatem selekcja istniejącego materiału, bowiem liczba wartościowych tekstów, które zasługują na powtórną prezentację, znacznie wykracza poza z góry wyznaczoną, a zatem ograniczoną objętość tego tomu. Ponadto w ostatnich czasach ukazało się już sporo wartościowych tekstów z kręgów rodzimej psychoanalizy, jak choćby wszystkie prace Stefana Baleya19 oraz – staraniem Leny Magnone: kilka artykułów Gustawa Bychowskiego20 i Alberta Dryjskiego21, a także pojedyncze publikacje Maurycego Bornsztajna22, Mariana Albińskiego23, Bolesława Micińskiego i Artura Górskiego24. Aby zatem uniknąć powielania tekstów istniejących już w naszym obiegu wydawniczym25 – zamierzony zestaw trzeba było koniecznie rozpatrzyć pod tym kątem.

Co do szczegółów, to antologia ta została pomyślana jako uzupełnienie i naturalna kontynuacja tomu Od Jekelsa do Witkacego i składa się na nią pięć części tematycznych. W pierwszej, wprowadzającej, zostały zamieszczone teksty o ogólnym charakterze, dotyczące podstawowych kwestii teoretycznych i praktycznych. Otwiera ją reporterski z ducha zapis krótkiej rozmowy Gustawa Bychowskiego z Freudem, po czym następuje sui generis programowy artykuł tego pierwszego poświęcony istocie oraz możliwościom leczniczym psychoanalizy, a następnie rozprawa na temat seksualności kobiecej w wydaniu Maurycego Bornsztajna, którego z racji oddania mistrzowi pozwoliłem sobie w swoim czasie określić mianem „buldoga Freuda”. Dalej, jako swoisty kontrapunkt, zostały zamieszczone prace rodzimych „rewizjonistów”: Romana Markuszewicza, Stefana Borowieckiego, Tadeusza Bilikiewicza i Kazimierza Golonki – zwolennika Wilhelma Stekla, cieszącego się w Polsce nieoczekiwaną popularnością. W roli swoistego hołdu złożonego drugiemu po Bornsztajnie nestorowi polskiej psychoanalizy znalazło się też tutaj wspomnienie pośmiertne ucznia, a mianowicie Romana Markuszewicza o Adamie Wizlu26.

Druga część tej antologii została pomyślana w taki sposób, aby przybliżyć najwartościowsze, a przy tym zupełnie wcześniej nieznane opracowania, które stanowią przykłady „psychoanalizy w działaniu”, zarówno w teorii, jak i w praktyce, gdzie występuje ona jako swoista hermeneutyka kultury, metoda kliniczno-terapeutyczna, ale też system mający znaczne ambicje demaskatorskie i emancypacyjne. Pojawiają się tu zatem teksty analizujące masową histerię religijną (Stefan Błachowski i Stefan Borowiecki), omawiające w szczegółach prowadzoną przez autorów terapię (Norbert Praeger, Jakub Frostig) czy też przyglądające się ciemnym stronom kultury, przede wszystkim w kontekście naszej skłonności do destrukcji i agresji (Jan Nelken, Władysław Matecki). W tej części pojawiają się również dwie krótkie, ale znaczące wypowiedzi Henryka Higiera sygnalizujące ważne problemy rodzące się na styku antysemityzmu i psychoanalizy, wprawdzie zainspirowane sytuacją w nazistowskich Niemczech w latach trzydziestych, jednak z licznymi (choć najczęściej implicite) odniesieniami do sytuacji w Polsce.

W trzeciej części zamieszczone zostały artykuły wybrane zgodnie z przekonaniem wyrażonym w swoim czasie przez Tadeusza Jaroszyńskiego, że psychoanaliza jako metoda terapii poniosła u nas porażkę, natomiast „może bardziej zainteresowała krytyków literackich oraz pedagogów”27. Znajdują się tam zatem dwa reprezentatywne artykuły z tych obszarów, a mianowicie rozdział z książki Józefa Kretz-Mirskiego oraz erudycyjny tekst Mariana Albińskiego, ale swoistym rodzynkiem są w tej części rozważania na temat nieobecności Erosa w polskiej poezji i powieści autorstwa wybitnego lekarza Stanisława Higiera.

Kolejna, czwarta część antologii ma wyjątkowy charakter, składają się bowiem na nią teksty napisane przez kobiety, rodzime „Amazonki Freuda”. Powstały one w naszych warunkach kulturowych i miały na celu dotarcie do polskiego czytelnika. Wydaje się to o tyle istotne, że dotychczas – z doprawdy nielicznym wyjątkami w osobach Ludwiki Karpińskiej i Franciszki Baumgarten – pod hasłem „Polki i psychoanaliza” zazwyczaj pojawiały się autorki mające wprawdzie ogromne zasługi, jednak działające przede wszystkim poza granicami kraju, piszące i prowadzące psychoanalizę po niemiecku, francusku czy angielsku, jak choćby Eugenia Sokolnicka, Beata Rank, Helena Deutsch, Zofia Morgenstern czy siostry Bornstein. A zatem zaprezentowane w tym tomie teksty Heleny Katz, Natalii Zandowej, Henryki Gottliebowej czy Jeanette Fraenklowej są w pewnym sensie grupowym debiutem rodzimych autorek, które były dotychczas albo zupełnie nieznane, albo też nie zaistniały wcześniej w kontekście psychoanalitycznym.

W ostatniej części podjęty został temat krytyki psychoanalizy, głos zaś zabierają w niej różne postaci – pionierzy polskiej psychologii klinicznej i rozwojowej (Antoni Mikulski oraz Stefan Szuman), ksiądz profesor Józef Pastuszka, a także wileński psychiatra i działacz syjonistyczny Antoni Wirszubski.

Zdaję sobie oczywiście sprawę, że przedstawiony tu wybór nie jest w żadnym razie bezdyskusyjny i można mu sporo zarzucić – na przykład to, że pominięte zostały artykuły licznych zwolenników cenionego w Polsce Alfreda Adlera (np. Mariana Blassberga, Ludwika Chmaja, Wandy Dzierzbickiej, Jana Kuchty, Estery Markinówny, Kazimierza Mikulskiego, Adama Rondthalera czy Henryka Rowida), podobnie jak nie znalazł się tutaj żaden tekst pochodzący z kręgów inspiracji jungowskich (np. Jana Kuchty). Nie uwzględniono również w tym tomie przekładów – zarówno dlatego, że na język polski przełożono już sporo prac tego rodzaju, w tym, jak się wydaje, najbardziej znaczące28, jak i dlatego, że podstawowym celem tej antologii była przede wszystkim prezentacja dorobku autorek i autorów działających na rodzimym podwórku. W związku z tym ostatnim można by się jednak zastanawiać, czy nie należało zatem uwzględnić okołopsychoanalitycznych wypowiedzi w języku jidysz29. Pozostaje mi tylko wyrazić nadzieję, że w niedalekiej przyszłości pojawi się możliwość stworzenia kolejnych tomów takiej tematycznej antologii oraz że wszystkie te niedociągnięcia i jednostronności nie wpłyną na ostateczną ocenę tego, co jest w niej najważniejsze, a mianowicie fascynujących tekstów oraz zawartych w nich myśli.

I wreszcie sprawa ostatnia. Ten tom rozpoczyna się od wstępu, będącego syntetycznym podsumowaniem własnych badań i poszukiwań prowadzonych na przestrzeni bez mała dwóch dekad. Ich wyniki ogłaszałem już parę razy w osobnych książkach i artykułach. Jest sprawą oczywistą, że wypowiadając się po raz kolejny na ten sam temat, trudno uniknąć powtórzeń, a nawet parafrazowania całych akapitów i większych fragmentów opublikowanych już prac – co z pewnością można potraktować jako wadę. Jednak trzeba też zauważyć, że takie streszczenie, précis, może mieć również niepodważalne zalety, zmusza bowiem do ponownego przemyślenia swoich poglądów, przeprowadzenia gruntownej selekcji i pozostawienia z nich tylko tego, co najważniejsze. Stanowi zatem okazję nie do pogardzenia, aby myśli, które ujrzały już wcześniej światło dzienne, wyrazić w lepszy i precyzyjniejszy, a przy tym skondensowany sposób. I mam nadzieję, że w tym wprowadzeniu udało mi się ową szansę w sporej mierze wykorzystać. Wszystkich zainteresowanych bardziej detalicznymi wywodami z odniesieniami do większej liczby źródeł – odsyłam do swoich wcześniejszych opracowań na ten temat, a także do publikacji innych, wymienionych już tutaj autorek i autorów.Podziękowania

Jako że jest to ostatnia książka publikowana w ramach grantu „Dzieje polskiej psychoanalizy w kontekście kulturowym, literackim, polityczno-społecznym (1900–2013)”, w której powstaniu biorę udział, pragnę złożyć podziękowania wszystkim osobom, które wspierały mnie na różnych etapach przygotowywania zarówno tego opracowania, jak i wszystkich poprzednich. Przede wszystkim chcę wyrazić wdzięczność Pawłowi Dyblowi za okazane zaufanie i zaproszenie mnie do udziału w tej niezwykłej intelektualnej przygodzie oraz liczne inspirujące myśli i wszystkie odbyte w tym kontekście spotkania i dyskusje. Pragnę też złożyć podziękowania wszystkim osobom, które wspierały mnie w dotychczasowej pracy na różne sposoby, służyły radą i konsultacją, pomagały w rozstrzygnięciu różnych dylematów, a co więcej, często robiły to, nie wiedząc nawet, że są pomocne i jak bardzo. W pierwszym rzędzie chciałbym więc podziękować niezwykłym postaciom z mojego własnego profesjonalnego podwórka, dzięki bowiem bezpośrednim rozmowom oraz korespondencji prowadzonej z Ewą Kobylińską-Dehe, Mirą Marcinów, Katarzyną Prot-Klinger oraz Cezarym W. Domańskim mogłem zminimalizować błędy i niedociągnięcia swoich publikacji, choć z pewnością nie udało mi się ich uniknąć całkowicie. Z serca dziękuję Joannie Olczak-Ronikier oraz Katarzynie Morstin, dzięki uprzejmości których miałem dostęp do korespondencji Gustawa Bychowskiego wykorzystanej w Niezabliźnionej ranie Narcyza. Dziękuję też bardzo mojemu doktorantowi Dariuszowi Grabowskiemu, który wspomógł mnie w bibliotecznych peregrynacjach oraz służył cennymi radami przy wyborze kilku tekstów do tej antologii. Ogromną wdzięczność chcę wyrazić Monice Mielech, która z wielkim oddaniem i w niewyobrażalnym tempie przepisała kilkaset stron niełatwych tekstów stanowiących esencję tego tomu. Pragnę też bardzo podziękować pani Justynie Ostafin za staranną, kompetentną i wymagającą niemałego nakładu czasu i energii pracę redakcyjną, jaką wykonała. Bez jej pomocy tom ten straciłby naprawdę wiele. I wreszcie, last but not least, chciałbym z miłością pokłonić się Dodzie, która mnie zawsze wspierała i nadal wspiera we wszystkim.

1 P. Dybel, Urwane ścieżki. Przybyszewski – Freud – Lacan, Kraków 2000. Warto jednak uhonorować jeszcze jednego autora, a mianowicie Stanisława Burkota, który już pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku dokonał wstępnej eksploracji zagadnienia i opublikował jeden z najwcześniejszych tekstów poświęconych psychoanalizie w kontekście zarówno terapeutycznym, jak i literackim. Patrz: S. Burkot, Od psychoanalizy klinicznej do literackiej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 1978, z. 68 („Prace Historycznoliterackie”, 7), s. 133–157.

2 Indygenizacja to proces dostosowywania jakiegoś „zaimportowanego” fenomenu kulturowego do wymagań i standardów lokalnych poprzez nadanie mu własnego kolorytu. Zaszłe w efekcie zmiany i modyfikacje mogą być niewielkie, ale potrafią też przybrać znaczne rozmiary. Więcej piszę o tym we wprowadzeniu.

3 Jest ich w tym momencie tak dużo, że wymienienie wszystkich zdecydowanie wykraczałoby poza potrzeby tej noty redakcyjnej.

4 P. Dybel, Psychoanaliza – ziemia obiecana? Z dziejów psychoanalizy w Polsce 1900–1989, cz. 1: Okres burzy i naporu. Początki psychoanalizy na ziemiach polskich okresu rozbiorów 1900–1918, Kraków 2016.

5 L. Magnone, Emisariusze Freuda. Transfer kulturowy psychoanalizy do polskich sfer inteligenckich przed drugą wojną światową, t. 1, Kraków 2016.

6 B. Dobroczyński, M. Marcinów, Niezabliźniona rana Narcyza. Dyptyk o nieświadomości i początkach polskiej psychoanalizy, Kraków 2018.

7 Patrz: Przywracanie pamięci. Polscy psychiatrzy XX wieku orientacji psychoanalitycznej, red. P. Dybel, Kraków 2017.

8 Powinowactwa z epoki. Związki polskiej literatury modernizmu i międzywojnia z psychoanalizą, red. P. Dybel, Kraków 2018. Nie można pominąć w tym miejscu dwóch pozycji tego autora omawiających psychoanalityczne koneksje dwóch kluczowych pisarzy polskiego międzywojnia, patrz: tenże, Mesjasz, który odszedł. Bruno Schulz i psychoanaliza, Kraków 2017 oraz tenże, Nieświadome na scenie. Witkacy i psychoanaliza, Kraków 2020.

9 Psychoanaliza w cieniu wojny i Zagłady, red. E. Kobylińska-Dehe, przeł. teksty z j. niem. A. Milewska, Kraków 2020.

10 C.W. Domański, Historia psychologii w Europie Środkowej. Badacze, inspiracje i koncepcje, Warszawa 2018 oraz T. Rzepa, B. Dobroczyński, Historia polskiej myśli psychologicznej. Wydanie nowe, Warszawa 2019.

11 Konferencja odbyła się w Krakowie od 11 do 13 maja 2017 roku.

12 Patrz: Zwischen Hoffnung und Verzweiflung. Psychoanalyse in Polen im polnisch-deutsch-jüdischen Kulturkontext 1900–1939, Hrsg. E. Kobylinska-Dehe, P. Dybel, L.M. Hermanns, mit Beiträgen von J.W. Aleksandrowicz, Übers. aus dem Polnischen und Englischen B. Hartmann, Gießen 2018.

13 G. Bychowski, Psychoanaliza, Lwów–Warszawa 1928; M. Bornsztajn, Zarys psychiatrii klinicznej. Dla lekarzy i uczących się, Kraków–Lwów–Warszawa 1922 (wznowione po wojnie jako Wstęp do psychiatrii klinicznej. Dla lekarzy, psychologów i studentów, Łódź 1948) oraz tenże, Psychoanaliza. 6 wykładów, wygłoszonych na Wolnej Wszechnicy w Warszawie, Kraków 1930; J. Frostig, Psychiatria, Lwów 1933; T. Bilikiewicz, Psychologia marzenia sennego, Gdańsk 1948.

14 R. Markuszewicz, Psychoanaliza i jej znaczenie lecznicze, „Warszawski Kalendarz Lekarski” (red. J. Birencwajg, R. Wierzbicki) 1927, s. 268–348. O innych powiązanych z psychoanalizą w książkach rodzimych autorów wspominam w ich biogramach.

15 G. Bychowski, Słowacki i jego dusza. Studium psychoanalityczne, wstęp i oprac. D. Danek, Kraków 2002.

16 Pamiętnik pacjentki, wybór, przedm. i koment. A. Wizel, wstęp i oprac. D. Danek, Kraków 2001.

17 R. Markuszewicz, Cudowne ocalenie. Wspomnienie o przetrwaniu Zagłady, przeł. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik, wstęp P. Dybel, Kraków 2018.

18 Najpierw ukazał się numer specjalny czasopisma „Psychiatria i Psychoterapia” (R. 11, 2015, nr 4) zatytułowany Historia psychoanalizy, w opracowaniu Edyty Dembińskiej i Krzysztofa Rutkowskiego. Rok później pojawiły się dwie kolejne pozycje: Od Jekelsa do Witkacego. Psychoanaliza na ziemiach polskich pod zaborami 1900–1918. Wybór tekstów, red. B. Dobroczyński, P. Dybel, przeł. z j. niem. J. Górny, przeł. fragm. książki H. Nunberga O. Pieńkowska-Kordeczka, Kraków 2016 oraz Psychoanaliza w Polsce. 1909–1946, wybór, oprac. i wstęp L. Magnone, t. 1: Psychoanaliza i Polacy, psychoanaliza i literatura, psychoanaliza zbiorowości, psychoanaliza, t. 2: Psychoanaliza stosowana, psychoanaliza i filozofia, psychoanaliza i historia, Warszawa 2016.

19 Patrz: S. Baley, Psychologia deskryptywna i psychoanaliza, red. S. Ivanyk, M. Lewicka, Warszawa 2016. W tomie znalazły się następujące teksty: Psychologiczne uwagi o genezie poematu Słowackiego „W Szwajcarii”, Psychoanaliza jednej pomyłki Słowackiego, Uwagi o wpływie hipnozy na sny, Z psychologii twórczości Szewczenki, Trójka w twórczości Szewczenki oraz Strefa nieświadoma w twórczości Żeromskiego.

20 Magnone opracowała i opublikowała następujące teksty jego autorstwa: Proust jako poeta analizy psychologicznej (1930), Schizofrenia w świetle psychoanalizy (1927), Przestępca w świetle psychoanalizy (1927), O psychicznym leczeniu dziecka (1931).

21 Współczesne teorie podświadomości (1931), Rozbiór i krytyka głównych założeń psychoanalizy (1930). Można by oczywiście dla pełnego obrazu przedstawić tu pierwszy z tego cyklu artykuł Dryjskiego, mianowicie Genezę i technikę metody psychoanalitycznej („Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1929, nr 27–30), ale mając do wyboru kolejny tekst autora już obecnego w obiegu intelektualnym, a także cenne i dotychczas nieznane publikacje innych autorów i autorek, zdecydowałem się, nie bez wahania, na to drugie.

22 Historia rozwoju psychoanalizy i jej stan współczesny. W 80. rocznicę urodzin Zygmunta Freuda (1936).

23 Wojsko a społeczeństwo. Luźne uwagi na podstawie psychologii dezerterów i nerwic wojennych (1923) oraz O uspołecznienie jednostki (1923).

24 Bolesław Miciński, Zagadnienia psychoanalizy (1937), O teoretycznych podstawach psychoanalizy (1938); Artur Górski, Psychologia analityczna w sztuce (1935).

25 Co niestety zdarzyło się już parę lat temu, kiedy to artykuły Karola de Beauraina, Ludwika Jekelsa, Ludwiki Karpińskiej czy Jana Władysława Nelkena zostały opublikowane w rocznym odstępie aż trzykrotnie, w każdej z trzech antologii wzmiankowanych w przypisie 18.

26 Tekst Adama Wizla, wprawdzie niepsychoanalityczny, bo poświęcony asymilacji, pojawił się w poprzednim tomie Od Jekelsa do Witkacego, natomiast jego poglądy psychologiczne i psychiatryczne omawia Mira Marcinów w eseju Adama Wizla projekt „psychoterapii psychoanalitycznej”, zawartym w zbiorze Przywracanie pamięci, dz. cyt.

27 T. Jaroszyński, Psychoterapia emocjonalna, „Polska Gazeta Lekarska” R. 4, 1924, nr 32/33, s. 744.

28 Stefania Bornstein, Baśń o Śpiącej Królewnie w ujęciu psychoanalitycznym (1933); Bronisław Malinowski, Psychoanaliza i antropologia (1923) oraz Rodzina matrylinearna i kompleks Edypa (1924); Beata Rank, Rola kobiety w ewolucji społeczeństwa (1924); Helena Deutsch, Psychologia kobiet w odniesieniu do funkcji prokreacji (1924), O homoseksualizmie kobiecym (1932) i Osobowość „jak gdyby” (1934); Eugenia Sokolnicka, Analiza przypadku dziecięcej nerwicy natręctw (1920) oraz Benedykt Bornstein, Strukturalno-logiczny i ontologiczny aspekt Freudowskiego pojęcia wyparcia (1937). Wszystkie te artykuły ukazały się w antologii Leny Magnone, a tekst Sokolnickiej dodatkowo w zbiorze Od Jekelsa do Witkacego, dz. cyt.

29 Patrz: K. Szymaniak, Freud auf Jiddisch in Polen bis 1939. Forschungsstand und Desiderata, w: Zwischen Hoffnung und Verzweiflung, dz. cyt., s. 243–256.