Prawo międzynarodowe publiczne. Wydanie 3 - ebook

Wykaz skrótów

1. Konwencje międzynarodowe, inne akty prawne

---------------- -- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
CudzU ustawa z 12.12.2013 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2206 ze zm.)
EKO Europejska Konwencja o obywatelstwie 6.4.1922 r.
EKPC Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Pod­sta­wowych Wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)
GATs Układ Ogólny w sprawie handlu usługami
Karta NZ Karta Narodów Zjednoczonych z 26.6.1945 r. (Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90 ze zm.)
KMLC Konwencja o Międzynarodowym Lotnictwie Cywilnym z 7.12.1944 r. (Dz.U. z 1959 r. Nr 35, poz. 212 ze zm.)
KMS Konwencja o misjach specjalnych z 16.12.1969 r. (Dz.U. z 1985 r. Nr 48, poz. 245)
KOECD Konwencja o Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju z 14.12.1960 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 76, poz. 490)
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.)
KPM Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 10.12.1982 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 59, poz. 543)
KPT Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 23.5.1969 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439) – nie obowiązuje
KPTO Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi albo organizacjami międzynarodowymi z 21.3.1986 r. (United Nations publication, Sales No. E.94.V.5)
KSD Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18.4.1961 r. (Dz.U. z 1965 r. Nr 37, poz. 232)
KSK Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych z 24.4.1963 r. (Dz.U. z 1982 r. Nr 13, poz. 98)
KŚOM Konwencja dotycząca Światowej Organizacji Meteorologicznej z 11.10.1947 r. (Dz.U. z 1951 r. Nr 11, poz. 85 ze zm.)
KWHO Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia z 22.7.1946 r. (Dz.U. z 1948 r. Nr 61, poz. 477 ze zm.)
ObPolU ustawa z 2.4.2009 r. o obywatelstwie polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1462)
PaszpU ustawa z 13.7.2006 r. o dokumentach paszportowych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 758)
PDPC Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10.12.1948 r.
PPGSK Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169)
PPOP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)
St. RE Statut Rady Europy z 5.5.1949 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 118, poz. 565)
TEWEA Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/3 ze zm.)
TfUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 ze zm.)
TP Traktat Północnoatlantycki z 4.4.1949 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 87, poz. 970)
TRIPS Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej
TUE Traktat o Unii Europejskiej z 7.2.1992 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 864/30 ze zm.)
TUZE Traktat o Unii Zachodnioeuropejskiej
UmMU ustawa z 14.4.2000 r. o umowach międzynarodowych (Dz.U. Nr 39, poz. 443 ze zm.)
UZ ustawa zasadnicza RFN
---------------- -- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Organizacje międzynarodowe

---------- -- ----------------------------------------------------------------------
DSU Dispute Settlement Understanding
DSB Dispute Settlement Body
EFTA European Free Trade (Europejskie Porozumienie o Wolnym Handlu)
EWEA Europejska Wspólnota Energii Atomowej
EUROATOM Europejska Wspólnota Energii Atomowej
EWWiS Europejska Wspólnota Węgla i Stali
FAO Food and Agriculture Organization
GATT General Agreement on Tariffs and Trade
KBWE Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
MAEA Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej
MKCK Miedzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża
MOP Międzynarodowa Organizacja Pracy
NATO Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego
OBWE Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
ODM Organizacja Dna Morskiego
OECD Organizacja ds. Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
OJA Organizacja Jedności Afrykańskiej
ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych
OPA Organizacja Państw Amerykańskich
RE Rada Europy
UE Unia Europejska
UNESCO United Nations for Educational, Scientific and Cultural Organization
UNICEF United Nations International Children’s Emergency Fund
UZE Unia Zachodnioeuropejska
WE Wspólnoty Europejskie
WHO World Health Organisation
WMO World Meteorological Organisation
WNP Wspólnota Niepodległych Państw
WTO World Trade Organisation
---------- -- ----------------------------------------------------------------------

3. Sądy międzynarodowe

------ -- ------------------------------------------------
ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka
ETS Europejski Trybunał Sprawiedliwości
MTK Międzynarodowy Trybunał Karny
MTPM Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza
MTS Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
MTW Międzynarodowy Trybunał Wojskowy
STA Stały Trybunał Arbitrażowy
STSM Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej
TS Trybunał Sprawiedliwości
------ -- ------------------------------------------------

4. Zbiory dokumentów i periodyki, czasopisma, publikatory

---------------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------
AUWr Acta Universitatis Wratislaviensis
AJIL American Journal of International Law
Ann. UMCS Annales UMCS
BFSP British and Foreign State Practice
Biul. CE UW Biuletyn Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego
BYIL British Yearbook of International Law
CMLR Common Market Law Review
Dz.U. Dziennik Ustaw
Dz.Urz. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (Wspólnot Europejskich)
EJIL European Journal of International Law
ELRev European Law Review
EB Eurobiuletyn
EPS Europejski Przegląd Sądowy
EPIL Encyclopedia of Public International Law
GSP Gdańskie Studia Prawnicze
GYIL German Yearbook of International Law
GP Gazeta Prawna
HYIL Hague Yearbook of International Law
ICJ Rep. International Court of Justice Reports of Judgements, Advisory Opinions and Orders
ICLQ International and Comparative Law Quarterly
ILM International Legal Materials
ILR International Law Reports
ILQ International Law Quarterly
KPP Kwartalnik Prawa Publicznego
KSM Krakowskie Sprawy Międzynarodowe
M.P. Monitor Polski
MEiP. Myśl Ekonomiczna i Prawna
Misc. Iur. Gen. Miscellanea Iuris Gentium
NP Nowe Prawo
Pal. Palestra
PCIJ Publ. seria A Permanent Court of International Justice, Collection of Judgments (1922–1930)
PCIJ Publ. seria A/B Permanent Court of International Justice, Collection of Judgments, Orders and Advisory Opinions (1931–1940)
PCIJ Publ. seria B Permanent Court of International Justice, Collection of Advisory Opinions (1922–1930)
PiP Państwo i Prawo
PiŚ Prawo i Środowisko
PiŻ Prawo i Życie
PL Przegląd Legislacyjny
PM Prawo Morskie
PolYBIL Polish Yearbook of International Law
PPD Polski Przegląd Dyplomatyczny
PPE Przegląd Prawa Europejskiego
PPiA Przegląd Prawa i Administracji
Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo
PS Przegląd Sądowy
PSM Przegląd Stosunków Międzynarodowych
Rej. Rejent
RIAA United Nations Reports of International Arbitral Awards
RZN Rzeszowskie Zeszyty Naukowe
SE Studia Europejskie
SI Studia Iuridica
SM Sprawy Międzynarodowe
SP Studia Prawnicze
St.M. Stosunki Międzynarodowe
TRPCZ Toruński Rocznik Praw Człowieka
WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy
Zb. Orz. Zbiór Orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
---------------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5. Inne skróty

------------- -- -------------------------------
EOG Europejski Obszar Gospodarczy
Nr numer
NZ Narody Zjednoczone
p.n.e. przed naszą erą
poz. pozycja
rez. rezolucja
tekst jedn. tekst jednolity
z. zeszyt
------------- -- -------------------------------Wykaz stron internetowych

------------------------ -- ----------------------------------------------------
www.un.org Organizacja Narodów Zjednoczonych
www.unsystem.org organizacje wyspecjalizowane ONZ
www.unhcr.ch Wysoki Komisarz ONZ ds. Uchodźców (UNHCR)
www.icj-cij.org Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
www.icc-cpi.int Międzynarodowy Trybunał Karny
www.un.org/icty/ Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii
www.un.org/ictr/ Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy
www.sc-sl.org Trybunał Specjalny dla Sierra Leone
www.un.org/law/ilc Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ
www.icrc.ch Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (ICRC)
www.arctic-council.org Rada Arktyczna (Arctic Council)
------------------------ -- ----------------------------------------------------Wykaz podstawowej literatury

1. Wybór podręczników z zakresu prawa międzynarodowego

L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, wyd. 14, Warszawa 2015

D. Armstrong, T. Farrell, H. Lambert, International Law and International Relations, wyd. 1, Cambridge 2007

A. Aust, Handbook on International Law, wyd. 2, Cambridge 2010

R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8 , Warszawa 2015

I. Brownlie, Principles of Public International Law, wyd. 8, Oxford 2012

A. Cassese, International Law, wyd. 2, Oxford 2004

E. Cała-Wacinkiewicz, Podstawy systemu prawa międzynarodowego. Pytania. Testy. Tablice, wyd. 3, Warszawa 2012

W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, wyd. 3, Warszawa 2014

M. Ingelević-Citak, B. Kuźniak, M. Marcinko, Organizacje międzynarodowe, wyd. 5, Warszawa 2017

T. R. Van Devort, International Law and Organization. An Introduction, wyd. 1, Thousand Oaks–London–New Delhi 1998

M. Dixon, Textbook on International Law, wyd. 7, Oxford 2013

M. Dixon, R. McCorquodale, S. Williams, Cases & Materials on International Law, wyd. 6, Oxford 2016

M. Evans (red.), International Law, wyd. 4, Oxford 2014

P. Filipek, B. Kuźniak, Prawo międzynarodowe publiczne, testy, kazusy, tablice, słownik, wyd. 5, Warszawa 2014

J. Gilas, Prawo międzynarodowe, wyd. 2, Toruń 1999

D. J. Harris, Cases and Materials on International Law, wyd. 7, London 2010

J. Klabbers, An Introduction to International Institutional Law, wyd. 2, Cambridge 2012

P. Malanczuk, Akehurst’s Modern Introduction to International Law, wyd. 7, London–New York 1999

M. N. Shaw, International Law, wyd. 8, Cambridge 2017

R. M. M. Wallace, International Law, wyd. 8, London 2016

B. Wierzbicki (red.), Prawo międzynarodowe. Materiały do studiów, wyd. 4, Białystok 2008

2. Wybór zbiorów dokumentów do nauki prawa międzynarodowego

S. Bieleń, Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, wyd. 3, Warszawa 2004

M. Evans (red.), Blackstone’s International Law Documents, 13th edn, Oxford 2017

P. Łaski, I. Gawłowicz, E. Cała, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego publicznego, wyd. 1, cz. I–II, Szczecin 2001

A. Łazowski, Prawo międzynarodowe publiczne, zbiór przepisów, wyd. 1, Kraków 2003

A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8, Lublin 2008Przedmowa

Oddawana do rąk Czytelniczek i Czytelników książka stanowi kolejne wydanie kompendium wiedzy z zakresu prawa międzynarodowego publicznego. Jest adresowana przede wszystkim do studentów prawa oraz stosunków międzynarodowych. Przedstawione zagadnienia obejmują m.in. problematykę źródeł prawa międzynarodowego, podmiotów tegoż systemu prawnego, sposobów załatwiania sporów międzynarodowych oraz statusu jednostek w prawie międzynarodowym. Obszernie omówione zostały także aspekty prawne działalności organizacji międzynarodowych. Naszym celem jest przedstawienie prawa międzynarodowego w sposób dynamiczny, przy zachowaniu proporcji między teoretycznymi i praktycznymi aspektami funkcjonowania tegoż szczególnego porządku prawnego. Z tego względu rozważania doktrynalne wzbogacone są analizą praktyki międzynarodowej oraz orzecznictwa. W każdym z rozdziałów Czytelniczka i Czytelnik znajdą wykazy zalecanej literatury, które, jak mamy nadzieję, posłużą jako punkt wyjścia dla dalszych studiów nad prawem międzynarodowym publicznym.

Będziemy bardzo wdzięczni za sugestie, szczególnie te, które pozwolą ulepszyć książkę w kolejnych wydaniach. Oczywiście, wszelkie błędy i niedociągnięcia obciążają wyłącznie autorów książki.

Warszawa–Londyn, kwiecień 2018 r.

Anna Zawidzka-Łojek

Adam Łazowski

Barbara SonczykRozdział I. Zagadnienia wstępne

Literatura: D. Armstrong, T. Farrell, H. Lambert, International Law and International Relations, wyd. 2, Cambridge 2012; A. Aust, Handbook of International Law, wyd. 3, Cambridge 2014; J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 3, Warszawa 2017; R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8, Warszawa 2004; J. Crawford, Brownlie’s Principles of Public International Law, wyd. 8, Oxford 2012; A. Cassese, International Law, wyd. 2, Oxford 2004; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, wyd. 3, Warszawa 2014; T. R. Van Devort, International Law and Organization. An Introduction, wyd. 1, Thousand Oaks–London–New Delhi 1998; M. Dixon, Textbook on International Law, wyd. 7, Oxford 2013; M. Dixon, R. McCorquodale, S. Williams, Cases & Materials on International Law, wyd. 6, Oxford 2016; M. Evans (red.), International Law, wyd. 5, Oxford 2018; D. J. Harris, Cases and Materials on International Law, wyd. 8, London 2015; B. Kuźniak, M. Marcinko, Organizacje międzynarodowe, wyd. 3, Warszawa 2008; J. Klabbers, An Introduction to International Institutional Law, wyd. 2, Cambridge 2012; H. Lauterpacht, The Function of Law in the International Community, Oxford 2011; P. Malanczuk, Akehurst’s Modern Introduction to International Law, wyd. 7 poprawione, London–New York 1999; J. Menkes (red.), Prawo międzynarodowe – problemy i wyzwania, Warszawa 2006; J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Kraków 2004; M. N. Shaw, International Law, wyd. 8, Cambridge 2017; R. M. M. Wallace, International Law, wyd. 6, London 2009.

§ 1. Uwagi terminologiczne

1

Niniejszy podręcznik poświęcony jest wybranym zagadnieniom prawa międzynarodowego publicznego. W kolejnych rozdziałach przedstawione zostaną kluczowe kwestie związane ze źródłami tegoż porządku prawnego, jego podmiotami oraz zasadami ich współdziałania na arenie międzynarodowej. Nim jednak przejdziemy do omówienia tychże zagadnień, warto na wstępie poczynić kilka uwag natury wprowadzającej, które pozwolą od razu dostrzec elementy specyficzne dla interesującego nas reżimu normatywnego.

2

Punktem wyjścia powinna być definicja prawa międzynarodowego publicznego. Otóż, jak jest to powszechnie przyjęte, prawo międzynarodowe publiczne to szczególnego rodzaju system prawny, który tworzy zasady oraz mechanizmy współpracy państw, organizacji międzynarodowych oraz innych uznanych podmiotów tegoż systemu prawnego1. Dla przejrzystości wywodów należy od razu dokonać rozróżnienia prawa międzynarodowego publicznego, prawa prywatnego międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej2. W istocie są to odrębne systemy prawne, przy czym niekiedy ich wzajemne relacje mogą mieć niezwykle złożony charakter.

3

Nie ulega wątpliwości, iż prawo prywatne międzynarodowe to element prawa wewnętrznego każdego państwa regulujący kwestie prywatnoprawne powstające na styku różnych krajowych systemów prawnych. Należy jednakże podkreślić, iż współcześnie instrumenty prawa międzynarodowego publicznego, w tym przede wszystkim umowy międzynarodowe, stanowią element ujednolicający przepisy prawa prywatnego międzynarodowego3. Podobnie rzecz się ma w przypadku prawa UE, które począwszy od 2000 r. coraz częściej obejmuje swoim zakresem problematykę reguł kolizyjnych4.

Odrębnym zagadnieniem jest rozróżnienie prawa międzynarodowego publicznego od prawa UE. Kwestia ta jest przedmiotem rozlicznych badań doktrynalnych, które jak na razie nie dają jasnej odpowiedzi, czy prawo UE to część prawa międzynarodowego publicznego, czy też, zgodnie ze stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jest to nowy system prawny. Jak zostało to wyrażone w Opinii Nr 1/91 „(...) Traktat EWG , chociaż zawarty w formie umowy międzynarodowej, stanowi niemniej kartę konstytucyjną Wspólnoty opartą na zasadzie praworządności. Traktaty Wspólnot ustanowiły nowy porządek prawny, w którym państwa członkowskie ograniczyły swe prawa suwerenne, a którego podmiotami są nie tylko państwa członkowskie, lecz i jednostki. Podstawowymi cechami tak ustanowionego porządku prawnego Wspólnot są w szczególności prymat nad prawem państw członkowskich oraz bezpośrednia skuteczność licznych postanowień”5. W miarę rozwoju prawa UE oraz zasad jego stosowania (w tym przede wszystkim zasady pierwszeństwa, zasady skutku bezpośredniego i bezpośredniej stosowalności) coraz bardziej uprawniona wydaje się być teza, iż mamy tu w istocie do czynienia z zupełnie nowym porządkiem prawnym, który wykształcił się na gruncie regulacji prawnomiędzynarodowych6.

4

Warto ponadto wspomnieć o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Stanowi on przestrzeń prawną między państwami członkowskimi UE a państwami EFTA – Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (Norwegią, Islandią i Lichtensteinem), w której zapewnione są swobody rynku wewnętrznego (swobodny przepływ towarów, osób, usług, swoboda przedsiębiorczości oraz swoboda przepływu kapitału i płatności) oraz szereg polityk gospodarczych (w tym przede wszystkim zasady prawa konkurencji oraz pomocy publicznej). Warto w tym kontekście dodać, iż jednym z celów EOG było od początku stworzenie homogenicznej przestrzeni prawnej. Idea ta została nie tylko sformułowana w preambule do porozumienia o EOG, ale także w jurysprudencji Trybunału EFTA. Zgodnie z podstawowymi zasadami funkcjonowania EOG, państwa EFTA są związane prawem UE i ciąży na nich obowiązek implementacji dyrektyw oraz rozporządzeń do prawa wewnętrznego. Orzecznictwo Trybunału EFTA, będącego organem sądowym dla państw EOG-EFTA, pokazuje, iż system prawny EOG nie stanowi wprawdzie odrębnego porządku prawnego, jak jest to w przypadku prawa UE, niemniej jednak można go zakwalifikować jako swoistą hybrydę między prawem UE a prawem międzynarodowym publicznym7.

§ 2. Elementy charakterystyczne prawa międzynarodowego publicznego

5

Podobnie jak każdy system prawny, także prawo międzynarodowe publiczne charakteryzuje się określoną specyfiką. Przystępując do analizy prawa międzynarodowego publicznego należy jednakże pamiętać, iż w swej zasadniczej mierze jest ono porządkiem prawnym tworzonym przez państwa na ich własne potrzeby. Takie założenie determinuje szereg rozwiązań dotyczących procesu tworzenia prawa, jego stosowania, zasad ponoszenia odpowiedzialności oraz rozstrzygania sporów.

6

Nie ulega wątpliwości, iż podmiotami prawa międzynarodowego publicznego są przede wszystkim państwa. Co więcej, praktycznie do drugiej połowy XX w. państwa były powszechnie uważane za jedyny podmiot interesującego nas porządku prawnego. Zmiany takiego stanu rzeczy przyniósł dopiero rozwój sytuacji na arenie międzynarodowej zaistniały w okresie po drugiej wojnie światowej. W pierwszej kolejności uznano podmiotowość prawnomiędzynarodową organizacji międzynarodowych. Stało się tak po wydaniu przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości8 opinii doradczej w sprawie Bernadotte. Następnie zaś, w efekcie powołania zasad odpowiedzialności osób fizycznych za zbrodnie popełnione w czasie drugiej wojny światowej oraz dynamicznego rozwoju systemów ochrony praw człowieka (w tym w szczególności regionalnego systemu Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności), doszło do wykształcenia się koncepcji podmiotowości osób fizycznych w prawie międzynarodowym9.

7

Kolejną cechą charakterystyczną prawa międzynarodowego publicznego są formy prawne, w których tworzone są normy tegoż porządku prawnego. Na wstępnym etapie wywodów należy zauważyć, iż brak jest prawnie wiążącego pełnego wykazu źródeł prawa, choć w doktrynie za punkt wyjścia w tym zakresie traktuje się postanowienia art. 38 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Należy jednak pamiętać, że literalna wykładnia tychże postanowień skłania do tezy, iż jest to jedynie wykaz źródeł orzekania MTS, co więcej – nieuwzględniający wszystkich stosowanych współcześnie kategorii źródeł prawa międzynarodowego. Bezspornie źródłami o największej doniosłości praktycznej są przepisy prawa zwyczajowego oraz umowy międzynarodowe. Ponadto odnotowuje się znaczący wzrost rangi prawotwórczych uchwał organizacji międzynarodowych oraz całego wachlarza instrumentów niewiążących, często określanych mianem prawa miękkiego (ang. soft law).

8

Elementem specyficznym dla prawa międzynarodowego publicznego jest również charakter jego norm, a przede wszystkim kwestie ich wzajemnej hierarchii. Znakomitą większość norm interesującego nas porządku prawnego stanowią normy dyspozytywne (ius dispositivum), natomiast w mniejszości są normy imperatywne (ius cogens)10. Mimo iż w doktrynie nie ma zgody co do katalogu norm ius cogens, wydaje się, że można stworzyć pewien niesporny wykaz takich norm. Z całą pewnością można tu zaliczyć zakaz użycia siły, zakaz ludobójstwa i tortur czy też zakaz dyskryminacji rasowej11. Godzi się odnotować, iż w świetle Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów sprzeczność z normami ius cogens jest przesłanką nieważności bezwzględnej umowy międzynarodowej (art. 53 KPT)12. Istotną kwestią prawną wymagającą przedstawienia na tym etapie wywodów jest problematyka hierarchii norm prawa międzynarodowego publicznego. Odmiennie bowiem niż jest to w krajowych porządkach prawnych, w interesującym nas systemie prawnym nie mamy do czynienia z precyzyjnie określoną hierarchią norm z dominującą pozycją aktu rangi konstytucyjnej. W praktyce centralną rolę systemową odgrywa Karta Narodów Zjednoczonych i z tego względu jest ona często określana mianem konstytucji dla stosunków międzynarodowych. Do tego przyczynia się nie tylko formalna i praktyczna ranga, jaką ma we współczesnym świecie Organizacja Narodów Zjednoczonych, ale również postanowienia art. 103 Karty NZ, zgodnie z którymi: „W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych wynikającymi z niniejszej Karty a ich zobowiązaniami wynikającymi z jakiegokolwiek innego porozumienia międzynarodowego przeważają zobowiązania wynikające z niniejszej Karty”.

9

Wspominając o źródłach prawa międzynarodowego należy odnotować rozmaite proceduralne aspekty mechanizmu zaciągania zobowiązań międzynarodowych. Odmiennie bowiem, niż jest to w krajowych porządkach prawnych, w porządku prawnym prawa międzynarodowego publicznego nie spotkamy centralnego organu prawodawczego odpowiedzialnego za tworzenie aktów prawnych. W istocie proces ten pozostawiony jest w gestii samych podmiotów prawa międzynarodowego, w tym przede wszystkim państw, i ma on bardzo złożony charakter. Normy prawa międzynarodowego tworzą jedynie ogólne ramy prawne dla procesu powstawania, zmian czy też wygasania norm tegoż porządku prawnego, przy czym najbardziej sformalizowany charakter mają mechanizmy powoływania do życia zobowiązań w formie traktatowej i w formie prawotwórczych uchwał organizacji międzynarodowych. Dziedzina prawa międzynarodowego regulująca te właśnie kwestie jest określana mianem prawa traktatów13.

10

Należy zauważyć, iż cechą charakterystyczną interesującego nas porządku prawnego jest brak scentralizowanych organów egzekwowania prawa. Specyfikę prawa międzynarodowego publicznego obrazują mechanizmy rozstrzygania sporów oraz zasady ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej14. W doktrynie tradycyjnie wyróżnia się katalog mechanizmów rozstrzygania sporów obejmujący metody dyplomatyczne (negocjacje, dobre usługi, mediacje, komisje śledcze i koncyliację), postępowanie przed organami ONZ oraz mechanizmy arbitrażowe i sądowe. Jak pokazuje praktyka, ze względów natury politycznej zdecydowanie najczęściej zastosowanie znajdują dyplomatyczne techniki rozstrzygania sporów, choć w przypadku sporów handlowych kluczową rolę odgrywa tryb ich rozwiązywania przed Organem Rozstrzygania Sporów Światowej Organizacji Handlu. Zasady ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej państw zostały w ostatnich latach poddane procesowi kodyfikacji w ramach Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ. Podobnie jak jest to w przypadku innych poruszonych tu zagadnień, odzwierciedlają one specyfikę prawa międzynarodowego publicznego i jego podmiotów. Powyższa uwaga odnosi się zarówno do zasad odpowiedzialności, jak też mechanizmów jej realizacji.

11

Współczesne prawo międzynarodowe publiczne jest efektem wielowiekowej ewolucji15. Jego rozwój związany jest zarówno ze zmieniającymi się realiami współpracy międzynarodowej, jak i z dynamicznym rozwojem rozmaitych dóbr techniki. Pod wpływem tychże czynników przemianom ulegają zarówno dotychczasowe uregulowania prawa międzynarodowego publicznego, jak też następuje rozszerzenie zakresu przedmiotowego tegoż systemu prawnego na coraz nowsze obszary. Począwszy od 1999 r. jesteśmy świadkami zmian tak kluczowych pojęć, jak zasada suwerennej równości państw, ochrona praw człowieka, pojęcia casus foederis przewidzianego w art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego (TP) czy też, po wydarzeniach z 11.9.2001 r., problematyki prawa do samoobrony wyartykułowanego w regulacji art. 51 Karty NZ. Nie ulega wątpliwości, iż do wielkich wyzwań stojących współcześnie przed prawem międzynarodowym publicznym należy skuteczne egzekwowanie regulacji w zakresie walki z terroryzmem, sprawne funkcjonowanie Międzynarodowego Trybunału Karnego oraz innych międzynarodowych sądów karnych, czy też poddanie niezbędnej regulacji szeregu kwestii związanych z funkcjonowaniem Internetu.

1 Kwestia definicji prawa międzynarodowego jest przedmiotem licznych rozważań doktrynalnych, szerzej zob. m.in.: R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2001, s. 18–20; J. Gilas, Prawo międzynarodowe, wyd. 2, Toruń 1999, s. 22 i nast.; T. Hillier, Sourcebook on Public International Law, London–Sydney 1998, s. 5 i nast.; P. Malanczuk, Akehurst’s Modern Introduction to International Law, wyd. 7, London–New York 1999, s. 1–2.

2 Przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony (1.12.2009 r.) równolegle istniały trzy Wspólnoty Europejskie (Europejska Wspólnota Węgla i Stali (do 2002 r.), Europejska Wspólnota Energii Atomowej oraz Wspólnota Europejska) oraz Unia Europejska. W ramach trzech Wspólnot Europejskich powstał unikalny system prawny, natomiast w obszarach integracyjnych objętych ówczesnym Traktatem o Unii Europejskiej obowiązywały odmienne reguły odzwierciedlające międzyrządowy charakter współpracy w zakresie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych. Traktat z Lizbony przewidział likwidację Wspólnoty Europejskiej oraz sukcesję jej dorobku prawnego przez Unię Europejską. Mając powyższe na uwadze w niniejszej książce posługujemy się terminem „prawo Unii Europejskiej”, zaś w cytatach z orzecznictwa lub literatury aktualizacja stosowanych terminów zamieszczona jest w nawiasach kwadratowych.

3 Szerzej zob. m.in.: M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2017.

4 Por. np. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1215/2012 z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, Dz.Urz. UE L z 20.12.2012 r., s. 1.

5 Opinion 1/91 Draft agreement between the Community, on the one hand, and the countries of European Free Trade Association, on the other, relating to the creation of the European Economic Area, ECR I-6079, tłumaczenie za: W. Czapliński, R. Ostrihansky, P. Saganek, A. Wyrozumska (wybór i redakcja), Prawo Wspólnot Europejskich. Orzecznictwo, Warszawa 2001, s. 33.

6 Szerzej zob. m.in.: M. M. Kenig-Witkowska (red.), A. Łazowski, R. Ostrihansky, Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa 2017. Zob. również cytowana tamże literatura przedmiotu.

7 Szerzej zob. m.in.: A. Łazowski, EEA Countries (Iceland, Liechtenstein and Norway), S. Blockmans, A. Łazowski (red.), The European Union and Its Neighbours. A Legal Appraisal of the EU’s Policies of Stabilisation, Partnership and Integration, The Hague 2006, s. 95 i nast.

8 ICJ Rep. , s. 174.

9 Szerzej zob. rozważania w rozdz. IV niniejszego podręcznika.

10 Szerzej na temat pojęcia ius cogens zob. m.in. J. A. Frowein, Ius Cogens, R. Bernhardt (red.), Encyclopedia of Public International Law, vol. III, The Hague 1997, s. 65 i nast.

11 Szerzej zob. m.in.: J. A. Frowein, Ius Cogens, s. 66–67.

12 Odpowiednio art. 53 KPTO.

13 Szerzej zob. rozdz. II niniejszego podręcznika.

14 Szerzej zob. rozdz. X i XI niniejszego podręcznika.

15 Szerzej na temat historii prawa międzynarodowego publicznego zob. m.in.: M. N. Shaw, International Law, wyd. 8, Cambridge 2017, s. 13 i nast. Zob. również cytowana tam literatura.