Prawo spadkowe. Wydanie 12 - ebook

Przedmowa do dwunastego wydania

Od pewnego czasu w doktrynie można zaobserwować zwiększające się zainteresowanie problematyką prawa spadkowego. Ma to niewątpliwie związek z dokonanymi w ostatnich latach znaczącymi zmianami ustawodawczymi. Po wprowadzeniu – ustawą z 24.8.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 181, poz. 1287) – nowego trybu stwierdzania nabycia spadku w postępowaniu przed notariuszem (akt poświadczenia dziedziczenia), w 2009 r. dokonana została istotna zmiana w zakresie dziedziczenia ustawowego, a w 2011 r. wprowadzono do polskiego systemu prawnego zapis windykacyjny. Ustawą z 2.4.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 79, poz. 662) znacznie rozszerzono krąg spadkobierców ustawowych. W ustawie z 18.3.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 85, poz. 458) zawarto, poza wspomnianym zapisem windykacyjnym, także nowe przepisy dotyczące m.in. zachowku, odpowiedzialności za długi spadkowe oraz wykonawcy testamentu. Uregulowania te zostały omówione w poprzednich wydaniach.

Ostatnia, niezwykle istotna zmiana, dokonana została ustawą z 20.3.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 539) i dotyczy odpowiedzialności za długi spadkowe. Ustawą tą dokonano ważnych zmian nie tylko w Kodeksie cywilnym, ale także w Kodeksie postępowania cywilnego. Przepisy proceduralne stanowią niezbędne uzupełnienie przepisów materialnoprawnych. Zostały one omówione w poprzednim wydaniu.

Dnia 17.8.2015 r. w krajach Unii Europejskiej rozpoczęto stosowanie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L z 2012 r. Nr 201, poz. 107 ze zm.). W ramach podręcznika niezbędne stało się zatem omówienie zagadnień związanych z funkcjonowaniem nowego instrumentu stwierdzającego nabycie spadku, tzn. europejskiego poświadczenia spadkowego.

Poza tym, treść podręcznika oraz sposób prezentowania poszczególnych zagadnień pozostały w zasadzie niezmienione. Nadal jest to przede wszystkim podręcznik akademicki, przeznaczony dla studentów wydziałów prawa. Uwzględniono w nim jednak problemy powstające w praktyce stosowania norm prawa spadkowego – stąd odwołania do orzecznictwa przede wszystkim Sądu Najwyższego. Podręcznik może zatem stanowić także pomoc dla praktyki.

Stan prawny został uwzględniony na dzień 31.7.2018 r.

Warszawa, lipiec 2018 r.

Elżbieta Skowrońska-BocianWykaz skrótów

1. Źródła prawa1

--------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------
KC Kodeks cywilny
KK Kodeks karny
KPC Kodeks postępowania cywilnego
KPK Kodeks postępowania karnego
KPK z 1969 r. ustawa z 10.4.1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.)
KKW Kodeks karny wykonawczy
KRO Kodeks rodzinny i opiekuńczy
KWU ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1007 ze zm.)
PrASC ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 2064 ze zm.)
PrAut ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1191 ze zm.)
PrBank ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1876 ze zm.)
PrNot ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2291 ze zm.)
PrSpółdz ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1285)
PrSp dekret z 8.10.1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.)
PWKC ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)
SpółdzMieszkU ustawa z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 845 ze zm.)
--------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Czasopisma

---------- -- -------------------------------------------------------------------------------------
AUNC Acta Universitatis Nicolai Copernici
AUWr Acta Universitatis Wratislaviensis
Dz.U. Dziennik Ustaw
Gd. SP Gdańskie Studia Prawnicze
KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego
MoP Monitor Prawniczy
NP Nowe Prawo
OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyż­szego
OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy
OSP Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990 r.)
OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957–1989)
OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Pal. Palestra
PiP Państwo i Prawo
PN Przegląd Notarialny
PPH Przegląd Prawa Handlowego
PS Przegląd Sądowy
Rej. Rejent
RPE Ruch Prawniczy i Ekonomiczny
RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
RzZN Rzeszowskie Zeszyty Naukowe
SC Studia Cywilistyczne
SP Studia Prawnicze
SPE Studia Prawno-Ekonomiczne
SPP Studia Prawa Prywatnego
ST Samorząd Terytorialny
WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy
ZN Zeszyty Naukowe
ZNIBS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego
ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZNUMK Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
---------- -- -------------------------------------------------------------------------------------

3. Literatura

---------------------- -- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gwiazdomorski, Prawo J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, IV wyd., Warszawa 1985
Wykładnia J. Gwiazdomorski, Wykładnia przepisów o testamencie na tle uchwały składu 7 sędziów SN z 22.3.1971 r., NP 1973, Nr 6
Kodeks cywilny.
Komentarz Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972
Kodeks cywilny
z komentarzem Kodeks cywilny z komentarzem, II wyd., Warszawa 1989
Piątowski, Prawo J. S. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, V wyd., Warszawa 2002
Rozprawy Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków–Warszawa 1964
System, t. IV System Prawa Cywilnego, t. IV, red. J. S. Piątowski, Wrocław 1986
SystemPrPryw, t. 10 System Prawa Prywatnego. Prawo spadkowe, t. 10, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009, II wyd., Warszawa 2013
Szer, Prawo S. Szer, Prawo spadkowe, Warszawa 1955
---------------------- -- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. Inne skróty

-------------- -- ---------------------------
arg. argument
art. artykuł
cz. część
GUS Główny Urząd Statystyczny
nast. następna (-e)
Nb. numer brzegowy
orz. orzeczenie
pkt punkt
por. porównaj
post. postanowienie
poz. pozycja
s. strona (-y)
SN Sąd Najwyższy
SW Sąd Wojewódzki
t. tom
tekst jedn. tekst jednolity
TK Trybunał Konstytucyjny
uchw. uchwała
uchw. SN (7) uchwała 7 sędziów
ust. ustęp
w zw. w związku
wyr. wyrok
z. zeszyt
zd. zdanie
ze sprost. ze sprostowaniem
ze zm. ze zmianą (-ami)
zob. zobacz
-------------- -- ---------------------------

1 Uwaga: numery artykułów podawane bez bliższego określenia dotyczą artykułów Kodeksu cywilnego.Wykaz literatury

1. Komentarze

Kodeks cywilny. Komentarz, t. I–III, komitet redakcyjny – przewodniczący: Z. Resich, członkowie: J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, J. I. Bielski, Warszawa 1972

Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, t. I, Warszawa 1997, VIII wyd., Warszawa 2017; t. II, Warszawa 1999, VIII wyd., Warszawa 2015

Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, t. I–II, Warszawa 2004

Kodeks cywilny. Komentarz, t. III – Spadki, red. K. Osajda, Legalis 2012, Warszawa 2013

Kodeks cywilny. Komentarz Lex, red. naukowa A. Kidyba, t. IV – Spadki, E. Niezbecka, IV wyd. Warszawa 2015

Kodeks cywilny z komentarzem, red. J. Winiarz, I wyd., Warszawa 1980; II wyd., Warszawa 1989

E. Skowrońska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 1995; X wyd., Warszawa 2011

E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Warszawa 2013; II wyd., Warszawa 2017

J. Turłukowski, Zapis windykacyjny. Komentarz, Warszawa 2011

Unijne Rozporządzenie spadkowe Nr 650/2012, Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2015; II wyd., Warszawa 2018

2. Podręczniki i opracowania systemowe

J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959

J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, I wyd., Warszawa 1967; II wyd., Warszawa 1968; III wyd., Warszawa 1971; IV wyd., Warszawa 1985; V wyd., Warszawa 1990

B. Kordasiewicz, J. S. Piątowski, Prawo spadkowe, Warszawa 2011

P. Księżak, Prawo spadkowe, Warszawa 2017

E. Niezbecka, Prawo spadkowe w zarysie, Lublin 1998

J. S. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, I wyd., Warszawa 1973; II wyd., Warszawa 1979; III wyd., Warszawa 1982; IV wyd., Warszawa 1987; V wyd., Warszawa 2002

System Prawa Cywilnego, t. IV, red. J. S. Piątowski, Ossolineum 1986

System Prawa Prywatnego, t. 10, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009; II wyd., Warszawa 2013; III wyd., Warszawa 2015

S. Wójcik, Podstawy prawa cywilnego. Prawo spadkowe, Warszawa 2002

3. Opracowania monograficzne

J. Biernat, Umowa o dział spadku, Warszawa 2008

F. Błahuta, J. S. Piątowski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne. Obrót, dziedziczenie, po dział, Warszawa 1967

W. Borysiak, Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona, Warszawa 2013

A. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warszawa–Poznań 1990

T. Jasiakiewicz, Testament wspólny jako przedmiot regulacji w prawie polskim i niemieckim, Toruń 2018

M. Kłos, Wspólność majątku spadkowego, Warszawa 2004

B. Kordasiewicz, Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych, Ossolineum 1978

P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2012

P. Księżak, Zapis windykacyjny, Warszawa 2012

E. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa 2014

J. Majorowicz, J. Pietrzykowski, Zmiany w regulacji stosunków prawnych w rolnictwie, Warszawa 1984

A. Mączyński, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa–Kraków 1976

M. Niedośpiał, Testament w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia ogólne, Kraków 1991

M. Niedośpiał, Testament. Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Kraków–Poznań 1993

E. Niezbecka, Zapis, Lublin 1990

K. Osajda, Testamenty wspólne, Warszawa 2005

J. Pietrzykowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych, Warszawa 1965

J. Rezmer, Zakres związanej z zachowkiem odpowiedzialności spadkobiercy, Toruń 2002

M. Rzewuski, Podpis spadkodawcy na testamencie własnoręcznym, Warszawa 2014

E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984

E. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004

J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim, Warszawa 1981

Z. Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne, ZNUJ Prace Prawnicze 1994, z. 148

J. Turłukowski, Instytucja zapisu windykacyjnego w prawie polskim. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2014

J. Turłukowski, Sporządzenie testamentu w praktyce, Warszawa 2008

J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu testamentu, Warszawa 2010

H. Witczak, Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu, Warszawa 2013

G. Wolak, Zrzeczenie się dziedziczenia, Warszawa 2016

M. Załucki, Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010

M. Załucki, Videotestament. Prawo spadkowe wobec nowych technologii, Warszawa 2018Rozdział I. Uwagi wprowadzające

Literatura: W. Borysiak, Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona, Warszawa 2013; T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP 1990, z. 12; A. Mączyński, Konstytucyjne prawo dziedziczenia, Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005; M. Niedośpiał, Czynności prawa spadkowego, AUWr. Przegląd Prawa i Administracji 1995, Nr 33; M. Pazdan, Polsko-holenderska wymiana poglądów na temat prawa spadkowego, Rej. 2006, Nr 2; Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański, Warszawa 2006, s. 178 i nast.; J. S. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, SystemPrPryw, t. 10, s. 1 i nast.; A. Szpunar, Uwagi o pojęciu dziedziczenia, Rej. 2002, Nr 5.

§ 1. Podstawowe pojęcia

1

Przedstawienie problematyki prawa spadkowego zacząć trzeba od wskazania, jakie stosunki cywilnoprawne podlegają regulacjom zawartym w tym dziale prawa cywilnego. Prawo spadkowe normuje skutki prawne śmierci osoby fizycznej. Śmierć podmiotu, któremu przysługiwało określone prawo, z reguły nie pociąga za sobą wygaśnięcia tego prawa. Istniejące w chwili śmierci osoby fizycznej stosunki cywilnoprawne także z reguły nie wygasają, lecz przechodzą na inne podmioty. Kwestie z tym związane normowane są przepisami prawa spadkowego. Z uwagi na przedmiot regulacji przepisy prawa spadkowego mają z reguły charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens).

W obrębie problematyki prawa spadkowego podstawowe znaczenie mają pojęcia: spadkodawca, spadkobierca, spadek, dziedziczenie.

2

Spadkodawcą jest osoba fizyczna, po śmierci której jej majątek przechodzi na inne podmioty, tzn. spadkobierców. Spadkodawcą może być wyłącznie człowiek, czyli osoba fizyczna. Skutki prawne ustania bytu osoby prawnej, dalsze losy należącego do niej majątku normują przepisy odnoszące się do takiej osoby prawnej (np. w przypadku spółdzielni – por. art. 101 ustawy z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1285). Spadkodawcą nie może być natomiast nasciturus.

Wprawdzie, pomimo skreślenia § 2 art. 8 KC (art. 2 pkt 1 ustawy z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 139, poz. 646 ze zm.), nie budzi wątpliwości, że dziecko poczęte ma zdolność prawną, ale jest to zdolność warunkowa – pod warunkiem zawieszającym, że dziecko urodzi się żywe. Co do zasady, dziecko takie może być zatem podmiotem praw i obowiązków już w okresie życia płodowego. Jak jednak wskazano, zdolność ta ma charakter warunkowy. Urodzenie się dziecka nieżywego lub śmierć nasciturusa powoduje, że warunek zawieszający nie spełni się. Nasciturus nie staje się wówczas w ogóle podmiotem praw i obowiązków majątkowych, tak jakby nigdy nie żył. Wyłącza to możliwość dziedziczenia praw majątkowych, których podmiotem nasciturus nigdy nie był.

3

Spadkobiercą czyli podmiotem, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, a także jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1. Te kategorie podmiotów wyposażone zostały przez ustawę w zdolność do dziedziczenia. Spadkobiercą może być także dziecko poczęte, ale nieurodzone w chwili otwarcia spadku. Zgodnie z art. 927 § 2 KC, nasciturus dochodzi do dziedziczenia, jeżeli urodzi się żywy.

4

Pod pojęciem spadek rozumie się ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Definicja spadku możliwa jest do sformułowania na podstawie treści art. 922 § 1 KC. Zgodnie z tym przepisem, spadkiem jest ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na określoną osobę lub określone osoby. Definicję taką należy jednak ocenić jako niepełną. Z brzmienia przepisu wynika, że na spadkobiercę przechodzą prawa i obowiązki, których podmiotem był spadkodawca i które nie wygasły w chwili jego śmierci. Tymczasem w skład spadku wchodzą także takie prawa i obowiązki, które nie istniały w chwili śmierci spadkodawcy, np. obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek czy wypełnienia zapisów i poleceń. Problematyka spadku zostanie bardziej szczegółowo omówiona w rozdz. II; por. Nb. 13–51.

5

Pod pojęciem dziedziczenie rozumie się przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Śmierć osoby fizycznej pociąga za sobą otwarcie spadku (art. 924) oraz nabycie go przez spadkobiercę (art. 925). Dziedziczenie stanowi sposób nabycia praw i obowiązków określany jako sukcesja generalna. Bardziej szczegółowe omówienie tych zagadnień w rozdz. III; por. Nb. 52–82.

§ 2. Ewolucja polskiego prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej

6

Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej ważnym problemem stało się zunifikowanie przepisów prawnych obowiązujących na terenie Polski. W obrębie prawa spadkowego dokonano tego dekretem z 8.10.1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) oraz dekretem z tej samej daty – Przepisy wprowadzające prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 329 ze zm.). Natomiast 8.11.1946 r. wydany został dekret o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, poz. 346 ze zm.) normujący kwestie procesowe z zakresu prawa spadkowego. Stanowił on niezbędne uzupełnienie uregulowań materialnoprawnych. Wszystkie te akty prawne weszły w życie 1.1.1947 r.

Dekret o prawie spadkowym oparty został na pewnych zasadach, które w większości obowiązują także w Kodeksie cywilnym. W dekrecie przyjęto dwa tytuły dziedziczenia – testament i ustawę, wyraźnie wskazując na pierwszeństwo woli spadkodawcy. Pominięta została, znana ustawodawstwom dzielnicowym, umowa dziedziczenia.

Krąg spadkobierców ustawowych został określony stosunkowo wąsko. Z ustawy dziedziczyli: małżonek zmarłego, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa oraz osoby przysposobione. W braku tych osób do dziedziczenia dochodziła gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa. Po wejściu w życie ustawy z 20.3.1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130 ze zm.) przepis art. 27 § 1 PrSp częściowo stał się nieaktualny, a jedynym spadkobiercą dochodzącym do dziedziczenia z ustawy w braku krewnych i małżonka pozostał Skarb Państwa. Dziadkowie spadkodawcy nie dochodzili do dziedziczenia z ustawy, ale w określonych sytuacjach nabywali roszczenie do spadkobiercy o dostarczanie środków utrzymania (art. 23 i 28 PrSp). Dekret początkowo utrzymał dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Zgodnie z art. 20 PrSp, dziecko pozamałżeńskie, które nie zostało uznane, uprawnione ani zrównane, dziedziczyło z ustawy wyłącznie po matce i jej krewnych. Takie uregulowanie związane było z obowiązującym, w dacie wejścia w życie prawa spadkowego, dekretem z 22.1.1946 r. – Prawo rodzinne (Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze sprost.). Przepis ten został uchylony ustawą z 27.6.1950 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 309).

Przepisy o rozrządzeniach testamentowych oparte zostały na zasadzie swobody testowania. Spadkodawca mógł dowolnie rozrządzić całością swojego majątku. Dla ochrony interesów najbliższych krewnych zmarłego wprowadzona została instytucja zachowku. Nie przyjęto, obowiązującego w niektórych ustawodawstwach dzielnicowych, systemu rezerwy. Wprowadzona została wyłączność testamentu jako czynności prawnej pozwalającej rozrządzić całym majątkiem na wypadek śmierci. Wprowadzony został także zakaz sporządzania testamentów wspólnych.

Dekret o prawie spadkowym nie zawierał natomiast przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, regulujących tę kwestię w sposób odbiegający od ogólnych zasad dziedziczenia. Dopiero ustawa z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, poz. 168) wprowadziła szczególne reguły dziedziczenia takich gospodarstw. Nabycie gospodarstwa rolnego w drodze dziedziczenia uzależnione zostało od spełnienia dodatkowych przesłanek po stronie spadkobiercy. Postanowienia tej ustawy, z pewnymi tylko zmianami, znalazły się w Kodeksie cywilnym.

7

Szczególne uregulowania dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązywały do 14.2.2001 r., kiedy to został opublikowany wyr. TK z 31.1.2001 r. (P 4/99, OTK 2001, Nr 1, poz. 5) stwierdzający – najogólniej mówiąc – sprzeczność takich przepisów z Konstytucją RP (zob. niżej Nb. 11).

§ 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego

I. Uwagi ogólne

8

Przepisy określające skutki śmierci osoby fizycznej zawarte są w Księdze czwartej KC (art. 922–1088). Ponadto, uregulowania z tego zakresu znaleźć można w Przepisach wprowadzających Kodeks cywilny. W szczególności chodzi o art. XXI i XXIII, a także o art. LI–LXIII PWKC. Problematykę związaną ze spadkobraniem normują art. 14 i 15 ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.). Z przepisów zawartych poza Kodeksem cywilnym należy wymienić rozporządzenie Rady Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519 ze zm.).

Istotne znaczenie w zakresie prawa spadkowego mają uregulowania proceduralne. Dział czwarty Księgi drugiej Części pierwszej KPC (art. 627–691) zawiera uregulowania spraw z zakresu prawa spadkowego rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym. Warto podkreślić, że ustawą z 14.2.1991 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 22, poz. 92) przywrócono właściwość sądów w większości kwestii związanych z dziedziczeniem. W miejsce państwowych biur notarialnych sąd spadku jest obecnie właściwy w zakresie m.in. zabezpieczenia spadku (art. 633–635 KPC), spisu inwentarza (art. 637 KPC), otwarcia i ogłoszenia testamentu (art. 646 i nast. KPC). Ostatnio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego zostały zmienione oraz uzupełnione wspomnianą już ustawą z 20.3.2015 r.

9

Postulaty wyposażenia notariuszy w pewne kompetencje w tym zakresie znalazły odbicie w ustawie z 24.8.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 181, poz. 1287). Zostanie ona omówiona w dalszych rozważaniach.

II. Systematyka Księgi czwartej KC

10

Księga czwarta KC dzieli się, podobnie jak inne księgi, na poszczególne tytuły. W Tytule I zawarte są uregulowania o charakterze ogólnym, mające zastosowanie zarówno przy dziedziczeniu ustawowym, jak i testamentowym. W tytule tym unormowane zostały ponadto podstawowe zasady prawa spadkowego, takie jak np. zasada pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym (art. 926 § 2). Tytuł II określa reguły dziedziczenia ustawowego, a Tytuł III – rozrządzenia na wypadek śmierci. W Tytule III unormowane zostały kwestie odnoszące się do testamentu w ogóle (art. 941–948), przepisy określające formę testamentu (art. 949–958), przepisy odnoszące się do treści testamentu (powołanie spadkobiercy – art. 959–967 KC, zapis, zapis windykacyjny i polecenie – art. 968–985), a także przepisy określające sytuację wykonawcy testamentu (art. 986–990). Tytuł IV normuje instytucję zachowku. Służy ona ochronie interesów najbliższych krewnych i małżonka spadkodawcy, którzy nie doszli do dziedziczenia lub otrzymali ze spadku stosunkowo niewielką wartość. Tytuły V–VIII określają, szeroko rozumianą, sytuację spadkobiercy. Zawarte w nich zostały przepisy normujące przyjęcie i odrzucenie spadku (art. 1012–1024), stwierdzenie nabycia spadku i ochronę spadkobiercy (art. 1025–10291), odpowiedzialność spadkobierców i zapisobierców windykacyjnych za długi spadkowe (art. 1030–10343) oraz wspólność majątku spadkowego i dział spadku (art. 1035–1046). Tytuł IX zawiera uregulowania umów dotyczących spadku. Tytuł X wreszcie normuje dziedziczenie gospodarstw ­rolnych.

III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych

11

Dziedziczenie gospodarstw rolnych, zarówno ustawowe, jak i testamentowe, podlegało ewolucji. W obrębie dziedziczenia ustawowego zasady dziedziczenia podlegały daleko idącym zmianom. Jak wspomniano (por. Nb. 6), dekret o prawie spadkowym nie zawierał przepisów poddających dziedziczenie gospodarstw rolnych regułom odmiennym od ogólnych reguł dziedziczenia. Jednak w wyniku decyzji o charakterze politycznym poddano to dziedziczenie daleko idącym ograniczeniom. Przewidywała je początkowo ustawa z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, poz. 168). Weszła ona w życie 5.7.1963 r., a więc przed uchwaleniem Kodeksu cywilnego. Stanowiła lex specialis w stosunku do przepisów dekretu o prawie spadkowym. Przepisy tej ustawy w dużym stopniu zostały przejęte przez Kodeks cywilny, zarówno w zakresie ograniczeń obrotu nieruchomościami rolnymi inter vivos, jak i w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nie wdając się w tym miejscu w szczegóły, należy wskazać, że początkowo bardzo rygorystyczne ograniczenia w zakresie zarówno ustawowego, jak i testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych (por. w szczególności art. 1059–1063 oraz 1065 w pierwotnym brzmieniu) były stopniowo łagodzone.

Dokonywano tego kolejnymi ustawami: z 26.10.1971 r. zmieniającą ustawę Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27, poz. 252); z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11, poz. 81 ze zm.); z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.). Ustawa z 1982 r. poszerzyła krąg spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego (art. 1059–1062 KC w brzmieniu ustalonym tą ustawą), wyłączyła ustawowe dziedziczenie Skarbu Państwa w sytuacji, gdy żaden spadkobierca ustawowy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia tego gospodarstwa (art. 1063 § 1 KC w pierwotnym brzmieniu), a także rozszerzyła krąg osób, które spadkodawca mógł powołać w testamencie do dziedziczenia gospodarstwa rolnego – art. 1065 KC (szerzej o ewolucji zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych por. Piątowski, Prawo, s. 25 i nast. oraz s. 87 i nast.; tenże, System, t. IV, s. 146 i nast.).

Istotne znaczenie dla dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych ma wyr. TK z 31.1.2001 r. (P 4/99, OTK 2001, Nr 1, poz. 5 z aprobującą glosą B. Wierzbowskiego, PS 2001, Nr 5). W wyroku tym rozstrzygnięta została kwestia zgodności przepisów normujących dziedziczenie gospodarstw rolnych z Konstytucją RP oraz z art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.). Większość przepisów Kodeksu cywilnego została przez TK uznana za niezgodne z Konstytucją RP. Jednocześnie TK ograniczył skutki swojego wyroku do spadków otwartych od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw, tj. do spadków otwartych od 14.2.2001 r. Gospodarstwo rolne wchodzące w skład spadków otwartych do 13.2.2001 r. podlega dotychczasowym regułom dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (art. 1058 i nast.). W ten sposób w obrębie ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązują dwa systemy.

Odmiennie przedstawia się testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych. Poczynając od wejścia w życie ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych nie podlega żadnym ograniczeniom. Można stwierdzić, że dziedziczenie testamentowe podlega ogólnym zasadom dziedziczenia. Ustawa nie ogranicza swobody testowania. Poczynając od 1.10.1990 r., tzn. od wejścia w życie ustawy z 28.7.1990 r., spadkodawca może powołać dowolną osobę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, niezależnie od tego, czy ma ona kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa z ustawy. Ta ostatnia uwaga odnosi się oczywiście do spadków otwartych przed 14.2.2001 r.

§ 4. Literatura polskiego prawa spadkowego

12

Literatura prawa spadkowego to przede wszystkim opracowania o charakterze podręcznikowym. Na czoło wysuwają się prace znakomitego cywilisty, prof. Jana Gwiazdomorskiego. Najbardziej obszerne opracowanie zagadnień spadkowych, zawierające systemowe ich omówienie, powstało pod rządem dekretu o prawie spadkowym z 1946 r. Mowa o Prawie spadkowym (Warszawa 1959), które w częściach omawiających podstawowe zagadnienia prawa spadkowego w sposób teoretyczny, zachowało aktualność. Praca ta była recenzowana przez A. Ohanowicza (RPEiS 1959, z. 4), S. Szera (PiP 1959, z. 8–9) oraz J. Pietrzykowskiego (NP 1959, Nr 12). Pod rządem Kodeksu cywilnego J. Gwiazdomorski opracował podręcznik pt. Prawo spadkowe w zarysie (I wyd., Warszawa 1967). Recenzowany był on przez B. Dobrzańskiego (NP 1968, Nr 6), J. S. Piątowskiego (PiP 1968, z. 8–9) oraz W. Żywickiego (Pal. 1970, Nr 1). Kolejne wydania tego podręcznika ukazywały się w 1968 r., 1971 r. (skrócone, a jednocześnie uzupełnione). W 1985 i 1990 r. podręcznik ten ukazał się w opracowaniu i aktualizacji A. Mączyńskiego.

Drugim znakomitym podręcznikiem z zakresu prawa spadkowego jest opracowanie J. St. Piątowskiego, Prawo spadkowe. Zarys wykładu (I wyd., Warszawa 1973). Recenzje: J. Ignatowicza (PiP 1974, z. 6), J. Pietrzykowskiego (NP 1974, Nr 6). Kolejne wydania (z 1979 r., 1982 r., 1987 r. – były aktualizowane z uwagi na zmiany stanu prawnego). Wydanie V (2002 r.) powstało przy współpracy B. Kordasiewicza.

Kilka lat temu ukazał się także podręcznik E. Niezbeckiej, Prawo spadkowe w zarysie (Lublin 1998), a ostatnio (Warszawa 2017) obszerny podręcznik P. Księżaka. Autor tego ostatniego opracowania podkreśla, że jego celem jest przedstawienie „…rzeczywistego funkcjonowania obrotu w zakresie następstwa mortis causa, nie zaś jego wycinka wybranego ze względu na umiejscowienie norm w kodeksie cywilnym czy innym akcie prawnym” (s. 17).

Odrębną pozycję stanowi t. IV Systemu prawa cywilnego (Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1986) poświęcony prawu spadkowemu. Poszczególne jego części opracowali J. S. Piątowski, S. Wójcik, J. Kosik, E. Drozd. Redaktorem Systemu był prof. W. Czachórski, a redaktorem tomu – prof. J. S. Piątowski. Rozważania zawarte w tym opracowaniu uwzględniają orzecznictwo i literaturę na dzień 30.6.1982 r., natomiast stan prawny na dzień 1.1.1983 r. Straciły one zatem częściowo aktualność z uwagi na zmiany stanu prawnego, które w ostatnich latach były dosyć daleko idące. Ostatnio ukazał się też System Prawa Prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz (Warszawa 2009; II wyd., Warszawa 2013; III wyd., Warszawa 2015).

Przepisy prawa cywilnego są natomiast przedmiotem komentarzy. Chronologicznie ukazały się następujące opracowania:

– Kodeks cywilny. Komentarz (Warszawa 1972). Tom III, komentujący przepisy Księgi czwartej KC, jest dziełem sędziów SN: F. Błahuty, J. Pietrzykowskiego, J. Policzkiewicza. Recenzja J. Gwiazdomorskiego (NP 1973, Nr 1). Obszerne uwagi tam zawarte uwzględniają stan prawny na dzień 1.1.1971 r. W suplemencie natomiast omówione zostały uregulowania zawarte w ustawie z 1971 r. zmieniającej Kodeks cywilny;

– Kodeks cywilny z komentarzem (red. J. Winiarz, I. wyd., Warszawa 1980; II wyd., Warszawa 1989). Uwagi do uregulowań zawartych w Księdze czwartej KC opracował prof. L. Stecki;

– Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, VIII wyd., Warszawa 2015, gdzie przepisy Księgi czwartej skomentowane zostały przez M. Pazdana i J. Pietrzykowskiego;

– Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 2004, w którym przepisy prawa spadkowego skomentowali J. Kremis i J. Nadler;

– E. Skowrońska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki (Warszawa 1995). Recenzje J. Pietrzykowskiego (PiP 1995, z. 10–11) oraz A. Szpunara (KPP 1995, z. 4). Wydanie 10 (Warszawa 2011) uwzględnia stan prawny na dzień 26.4.2011 r.;

– Kodeks cywilny. Komentarz Lex., t. IV – Spadki autorstwa E. Niezbeckiej, Warszawa 2015 (wyd. 4);

– E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV – Spadki, Warszawa 2017;

– Kodeks cywilny. Komentarz, t. III – Spadki, W. Borysiak, P. Księżak, K. Osajda, Warszawa 2017.

W porównaniu z innymi działami prawa cywilnego stosunkowo niewiele pojawia się opracowań o charakterze monograficznym, chociaż w ostatnich latach sytuacja uległa zmianie. Wskazać należy m.in. na następujące opracowania: W. Borysiak, Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona (Warszawa 2013); A. Mączyński, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym (Warszawa–Kraków 1976); M. Kłos, Wspólność majątku spadkowego, Warszawa 2004; B. Kordasiewicz, Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych (Ossolineum 1978); P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym (Warszawa 2010); tenże, Zapis windykacyjny, Warszawa 2012; E. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa 2014; M. Niedośpiał, Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym (Kraków–Poznań 1993); tenże, Swoboda testowania (Bielsko-Biała 2004); E. Niezbecka, Zapis (Lublin 1990); J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim (Warszawa 1981); E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe (Warszawa 1985); taż, Forma testamentu w prawie polskim (Warszawa 1991); Z. Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne (ZNUJ Prace Prawnicze 1994, z. 148); J. Turłukowski. Instytucja zapisu windykacyjnego. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2014; J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu testamentu, Warszawa 2010; H. Witczak, Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu, Warszawa 2013; M. Załucki, Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010; tenże, Videotestament. Prawo spadkowe wobec nowych technologii, Warszawa 2018. Ponadto wskazać należy opracowania analizujące zagadnienia związane z dziedziczeniem gospodarstw rolnych: J. Pietrzykowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych (Warszawa 1965); F. Błahuta, J. S. Piątowski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne. Obrót, dziedziczenie, podział (Warszawa 1967); J. Majorowicz, J. Pietrzykowski, Zmiany w regulacji stosunków prawnych w rolnictwie (Warszawa 1984).

Po uchwaleniu Kodeksu cywilnego w literaturze pojawiły się opracowania w formie artykułów, ale odnoszące się do całości problematyki Księgi czwartej KC. Wskazać tu można: B. Dobrzański, Jakie zmiany w stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadził k.c. (Pal. 1964, Nr 7); W. Chojnowski, Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego (Pal. 1965, Nr 7–8); J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w k.c. PRL (PiP 1965, z. 5–6). Również po uchwaleniu ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny pojawiły się opracowania omawiające w sposób generalny dokonane zmiany (m.in. J. Pietrzykowski, Nowy stan prawny w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych i ich podziału, NP 1990, Nr 10–12; E. Skowrońska, Kilka uwag o nowelizacji prawa spadkowego, Pal. 1991, Nr 1–2). Ocena dokonanych w Kodeksie cywilnym zmian zawarta jest także w przedmowach do wydawanych tekstów ustawy (m.in. J. Pietrzykowski, Warszawa 1991; S. Wójcik, Bielsko-Biała 1993; A. Szpunar, Warszawa 1993).

Pomocne w poznawaniu zagadnień prawa spadkowego mogą być także opracowania powstałe pod rządem dekretu o prawie spadkowym. Poza podręcznikiem J. Gwiazdomorskiego wskazać należy: A. Baziński, Prawo spadkowe. Komentarz (Łódź 1948); W. Chojnowski, Prawo spadkowe (Warszawa 1951); S. Szer, Prawo spadkowe (Warszawa 1955). Wskazać także należy opracowanie pt. Materiały dyskusyjne do projektu Kodeksu cywilnego (Warszawa 1955). Zawiera ono materiały Sesji Naukowej, która odbyła się 8–10.12.1954 r., a dotyczyła zagadnień kodyfikacyjnych prawa cywilnego.

Poszczególne zagadnienia prawa spadkowego omawiane są ponadto w mniejszych opracowaniach (artykuł, glosa). Nie sposób wymienić tego typu opracowań, chociażby przykładowo. Powoływane będą one natomiast w dalszym toku wywodów. Szereg kwestii stało się także przedmiotem analizy dokonywanej w orzecznictwie, przede wszystkim SN. Wprawdzie w polskim systemie prawnym sądy nie stanowią prawa, ale orzeczenia SN, zwłaszcza te, które zapadły w składach powiększonych, mają istotne znaczenie. Orzeczenia takie także będą powoływane przy omawianiu zagadnień, których dotyczą.