Przewodnik opracowywania rozprawy doktorskiej w naukach o zarządzaniu - ebook

Nie ma nic bardziej praktycznego niż dobra teoria

cytat przypisywany różnym naukowcom m.in.:

Ludwigowi E. Boltzmannowi (fizyk)

Albertowi Einsteinowi (fizyk)

Kurtowi Lewinowi (psycholog),

a chyba wywodzący się z myśli Tomasza z Akwinu

Autor bardzo dziękuje profesorom

Grażynie Gierszewskiej i Stanisławowi Kasiewiczowi,

których cenne i wnikliwe uwagi umożliwiły udoskonalenie opracowania.

Przestudiowania aktualnych przepisów, na dzień opracowania (30.06.2023) tego Przewodnika są to:

Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (2018 z późn. zm., tekst jednolity Dz.U. 2022 poz. 574 – Rozdział 2 – Stopień doktora)

Ustawa o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (2003, tekst jednolity Dz.U. 2017 poz. 1789)

Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych (Dz.U. 2022 poz. 2202)

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie charakterystyk drugiego stopnia efektów uczenia się dla kwalifikacji na poziomach 6–8 Polskiej Ramy Kwalifikacji (Dz.U. 2018 poz. 2218).SPIS TREŚCI

Wstęp do Przewodnika

Ramowa struktura rozprawy doktorskiej

Dyscyplina naukowa Nauki o zarządzaniu i jakości

Doktorat (przewód doktorski) i rozprawa doktorska

Promotor lub promotorzy

Tytuł rozprawy

Streszczenie rozprawy

Wprowadzenie do rozprawy jako miejsce sformułowania problemu badawczego i pomysłu na proces badawczy

Prezentacja badań oraz ich wyników jako główna treść rozprawy

Zakończenie rozprawy z wnioskowaniem z badań

Bibliografia

Załączniki

Zasady redagowania

Inne wytyczne

Pułapki metodologiczne oraz pokusy nadużycia

Jak pozyskać uznanie recenzentów?

1. Wprowadzenie do rozprawy

1.1. Kontekst tematyki rozprawy

1.2. Luka naukowa

1.3. Problem badawczy (naukowy + aplikacyjny)

Główne pytanie badawcze jako wyraz ciekawości badacza

Cele rozprawy

Zakres rozprawy

Hipotezy

Wyjaśniające pytania badawcze

1.4. Koncepcja procesu badawczego

Zakresy planowania związane z doktoratem

Struktura procesu badawczego

Pole badawcze i kategorie badań

Opracowanie metody lub metodyki rekomendowanego postępowania jako typowy cel badań doktorskich w naukach o zarządzaniu

Metafora jako ideowe modelowanie w naukach o zarządzaniu

Opracowanie modelu rekomendowanego rozwiązania jako typowy cel badań doktorskich w naukach o zarządzaniu

Otwarta nauka i otwarte dane

Badania jakościowe a badania ilościowe

1.5. Omówienie zawartości rozprawy

2. Prowadzenie badań

Planowanie procesu badawczego

Przykłady koncepcji procesów badawczych

Studia przypadków i badania uczestniczące

Wyniki badań

3. Zakończenie rozprawy z wnioskowaniem z badań

3.1. Podsumowanie

3.2. Wnioski

3.3. Wkład własny do nauki

3.4. Problemy do dalszych badań

Uwagi końcowe autora Przewodnika

Polecane źródła

Publikacje

Regulacje prawne

Inne źródła

Otwarte repozytoria danych badawczych

Spis tabel

Spis rysunków

Załączniki

O KSIĄŻCE

WSTĘP DO PRZEWODNIKA

Niniejszy Przewodnik ma być przydatny wszystkim kandydatom przygotowującym rozprawy doktorskie w dyscyplinie nauk o zarządzaniu oraz początkującym promotorom rozpraw. Jego adresatami są przede wszystkim doktoranci – praktycy zarządzania, którzy osiągnęli ten specyficzny stan kumulacji doświadczeń zawodowych, które skłaniają do uogólniającej refleksji sugerującej, że jest to potencjalny wkład do nauk o zarządzaniu. W naukach empirycznych (a takimi są nauki o zarządzaniu), które ewoluują zgodnie z postępem technicznym, ekonomicznym i cywilizacyjnym, jest to zjawisko naturalne. Z tego powodu w niektórych krajach doktoraty takie są nawet wyróżniane jako osobna kategoria, np. nazywane doktoratami praktycznymi, przemysłowymi itp. W Polsce wszystkie doktoraty mają taką samą naturę naukową, stawiane im są te same oczekiwania, zróżnicowanie polega tylko na dwóch różnych ścieżkach formalnego dochodzenia do uzyskania efektów uczenia się (tzn. wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych) oczekiwanych od doktora nauk: ścieżka szkoły doktorskiej lub ścieżka eksternistyczna.

Autor czuje się w obowiązku zastrzec, że nauki społeczne, do których należy dyscyplina nauk o zarządzaniu1, nie są jednoznaczne metodologicznie i metodycznie, a w związku z tym autor przedstawia owoc swych doświadczeń z prowadzenia doktoratów przygotowywanych w trybie eksternistycznym oraz rezultat przemyśleń w konsekwencji licznych obserwacji i dyskusji tak z promotorami, jak i doktorantami, prowadzonych w toku konferencji i seminariów poświęconych opiece promotorskiej i przygotowywaniu rozpraw doktorskich. Z uwagi na adresatów Przewodnika i jego cel, wywód nie ma charakteru systematycznego wykładu z zakresu metodologii nauk w ogóle czy nauk o zarządzaniu w szczególności, jest tylko poradnikowym opracowaniem dotyczącym bardzo konkretnego celu – przygotowania typowej rozprawy z zakresu nauk o zarządzaniu. Czytelnikom zaleca się równoległe zapoznanie się z podstawami metodologii nauk, przynajmniej poglądowo. Na końcu Przewodnika znajduje się zalecana literatura z tego zakresu (na początek poleca się , warto też na bieżąco korzystać ze ).

W gruncie rzeczy każdy samodzielny pracownik naukowy, bogaty w doświadczenie wypromowania kilku doktorów, opiekując się nimi i ich pracami, może mieć nieco inną wizję tego, czym doktorat jest oraz jak formułować treść rozprawy doktorskiej. Nie powinno to jednak skłaniać do wątpliwości co do słuszności zróżnicowanego podejścia. Każdy bowiem problem badawczy, podejmowany w konkretnym doktoracie, jest rozwiązywany w kontekście dwu zasadniczych czynników. Z jednej strony, z uwagi na swoją naturę, jest wyzwaniem odrębnym, kształtowanym częściowo w ramach pewnego rygoru metodologicznego, ale przede wszystkim w kontekście specyfiki samego indywidualnego i oryginalnego wyzwania naukowego. Z drugiej strony, doktorat powstaje pod opieką promotora wychowanego w określonej tradycji pewnej szkoły naukowej i przeważnie bieżąco osadzonego w tradycji ośrodka, gdzie pracuje lub gdzie ulokowany jest przewód doktorski, a doktorant także stanie się wychowankiem tejże szkoły i ośrodka naukowego.

Autor Przewodnika chce także przedstawić kilka uwag charakteryzujących niniejsze opracowanie:

■ ma ono pragmatyczny charakter, a wobec tego treści są sformułowane instruktażowo;

■ nie jest ono pracą stricte naukową, a wobec tego nieliczne są w tekście odwołania do źródeł;

■ na końcu opracowania zamieszczono wykaz pozycji literatury, przepisów i dokumentów źródłowych, które będą przydatne czytelnikom, gdy będą pracować nad swymi rozprawami doktorskimi, niekoniecznie natomiast mają one bezpośredni związek z treścią Przewodnika;

■ treść Przewodnika jest skoncentrowana na wyzwaniu sformułowania problemu badawczego, w następnej kolejności na sformułowaniu zakończenia rozprawy badawczej, a w najmniejszym stopniu na przedstawianiu w rozprawie doktorskiej badań, przypomina to teorię gry w szachy, która najkonkretniejsza jest w zakresie debiutów i końcówek, natomiast gra środkowa jest mo­żliwa do opisania jedynie przez podanie ogólnych wytycznych.

W dalszej części wstępu omówiono wszystkie istotne kwestie o charakterze wprowadzającym w zakres Przewodnika tak, aby jego podstawowa struktura (rozdziały i podrozdziały numerowane) dokładnie odpowiadała rekomendowanej strukturze typowej rozprawy doktorskiej oraz czynnościom, jakie doktorant z promotorem powinni wykonać lub rozważyć, czy je wykonać.

W związku z taką konwencją Przewodnika wybrane kwestie są w jego treści powtarzane, albo na zasadzie stopniowego rozwijania ich opisu, albo dla podkreślenia ich znaczenia lub wskazania miejsca kolejnego ich zastosowania.

Na koniec niniejszego wstępu podane zostają pojęcia najbardziej elementarne dla pracy naukowej, gdyż często są niewłaściwie interpretowane i używane w rozprawach naukowych. W tekście Przewodnika wielokrotnie występuje nawiązanie do tych pojęć w podanej ich interpretacji :

■ Metodologia to nauka o metodach badań naukowych i o skutecznych sposobach dociekania ich wartości poznawczej.

■ Metodyka to zbiór zasad i sposobów (także metod) dotyczących wykonywania pewnej pracy, także naukowej, i zmierzania do określonych celów.

■ Metoda naukowa to sposób badania rzeczy i zjawisk; ogół reguł stosowanych przy badaniu rzeczywistości; droga dochodzenia do prawdy.

■ Technika badawcza to zastosowanie metody w pewnych warunkach, rozumiane jako sposoby zbierania materiału oparte na dokładnych, jasnych, ścisłych dyrektywach.

■ Narzędzie badawcze służy do wywołania jakiegoś zjawiska lub zarejestrowania albo pomiaru jego przejawów, np. kwestionariusz ankiety, arkusz obserwacji, przyrząd pomiarowy.

Ramowa struktura rozprawy doktorskiej

W tabeli 1 pokazano autorską propozycję ramowej struktury rozprawy doktorskiej w naukach o zarządzaniu. Autor doradza doktorantom, aby od takiej struktury zaczynali swą pracę nad rozprawą, a dopiero w jej trakcie rozważali z promotorem ewentualne odstępstwa od niej.

Tabela 1. Ramowa struktura rozprawy doktorskiej w naukach o zarządzaniu

Zasadnicze części rozprawy

Typowe elementy treści

Tytuł

Streszczenie po polsku i po angielsku

Spis treści

Wprowadzenie – sformułowanie problemu badawczego

Kontekst problemowy, w tym interpretacja tytułu rozprawy

Stan wiedzy jako podsumowanie analizy literaturowej z części Opis badań

Luka naukowa i jej część podejmowana w rozprawie

Problem badawczy

Główne pytanie badawcze i charakterystyka problemu badawczego

Cel główny oraz cele cząstkowe i dodatkowe

Zakres pracy

Hipoteza główna oraz hipotezy pomocnicze

Pytania wyjaśniające cele i hipotezy

Plan procesu badawczego

Etapy procesu badawczego (ich cele, pytania)

Metody badawcze w etapach

Matryce powiązań etapów, celów, hipotez i metod

Omówienie struktury rozprawy (przewodnik po treści)

Opis badań i ich wyników

Analiza literaturowa

Kolejne badania i ich wyniki

Podsumowanie badań i ich wyników

Zakończenie z wnioskowaniem z badań

Podsumowanie opisowe

Wnioski w punktach

Wkład własny do nauki

Problemy do dalszych badań

Inne

Bibliografia

Spisy tabel i rysunków

Załączniki

------------------------------------------------------------------------

1 Oficjalna nazwa dyscypliny naukowej brzmi „Nauki o zarządzaniu i jakości” (wg Rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z dnia 11 października 2022 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych), ale w opracowaniu dla uproszczenia będzie używana tradycyjna nazwa „Nauki o zarządzaniu”.O KSIĄŻCE

Prof. Grażyna Gierszewska:

Każda rozprawa to dzieło autorskie. W tej publikacji zainteresowani (doktoranci i promotorzy) znajdą podpowiedzi jak zmagać się z wyzwaniami w sposób szlachetny i skuteczny. Autor przygotował ją z myślą o doktorantach, aby wskazać im jak przygotować rozprawę i jak sprawnie zrealizować cały proces z tym związany. Uważam, że jest to cenna pomoc także dla „początkujących” promotorów, samodzielnych pracowników naukowych, którzy oczywiście mają już za sobą nawet dwa wypromowane doktoraty, ale często nie znają wystarczająco dobrze perspektywy pracy z osobą dopiero wkraczającą na ścieżkę naukową.

Zacznę od obszernego cytatu ze wstępu do Przewodnika: „W Polsce wszystkie doktoraty mają taką samą naturę naukową, stawiane im są te same oczekiwania, zróżnicowanie polega tylko na dwóch różnych ścieżkach formalnego dochodzenia do uzyskania efektów uczenia się (tzn. wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych) oczekiwanych od doktora nauk: ścieżka szkoły doktorskiej lub ścieżka eksternistyczna”. Autor zastrzega też, „że nauki społeczne, do których należy dyscyplina nauk o zarządzaniu, nie są jednoznaczne metodologicznie i metodycznie, a w związku z tym autor przedstawia owoc swych doświadczeń z prowadzenia doktoratów przygotowywanych w trybie eksternistycznym oraz owoc przemyśleń w konsekwencji licznych dyskusji tak z promotorami, jak i doktorantami, prowadzonych w toku konferencji i seminariów poświęconych opiece promotorskiej i przygotowywaniu rozpraw doktorskich. Z uwagi na adresatów Przewodnika i jego cel, wywód nie ma charakteru systematycznego wykładu z zakresu metodologii nauk w ogóle czy nauk o zarządzaniu w szczególności, jest tylko poradnikowym opracowaniem dotyczącym bardzo konkretnego celu – przygotowania typowej rozprawy z zakresu nauk o zarządzaniu”.

Cytat ten jest mi potrzebny, aby uzasadnić moją opinię, że w Przewodniku Autor konsekwentnie realizuje postawione cele, moim zdaniem ambitne i trudne. Pozwalam sobie też na stwierdzenie, że opracowanie nie ma słabych stron, a mocne wypunktuję. Zacznę od spraw kluczowych.

1.Jasna przejrzysta struktura i konsekwentnie realizowany zamysł, aby czytelnik – potencjalny doktorant, nie miał złudzeń, że pisanie rozprawy to praca lekka, łatwa i przyjemna. Na pewno zwieńczenie wysiłków i obrona każdemu – doktorantowi i promotorowi czy promotorom przyniesie ogromną satysfakcję.

2.Analiza wszystkich aspektów ważnych przy pisaniu pracy – od wyboru ośrodka, w którym kandydat na doktora pragnie zrealizować swój ambitny projekt i promotora, po wybór tematu – oryginalnego i niewyeksploatowanego, który zapełni lukę naukową, studia literaturowe, badania empiryczne oraz ich staranny opis, po udowodnienie, że doktorant wnosi wkład do nauki, ale jednocześnie ma świadomość, że widzi możliwości pogłębienia dociekań, czyli rekomendacje do dalszych poszukiwań naukowych.

3.Autor Przewodnika wielokrotnie podkreśla wagę naukowej dyskusji prowadzonej w różnych gremiach – w wąskim gronie na forum katedry, czy zakładu, po szersze spotkania seminaryjne gromadzące zróżnicowane grono pracowników naukowych, i tych młodych, i tych z dużym doświadczeniem, ale także doktorantów. Opinie uzyskane podczas takich spotkań i wymiany myśli są bezcenne, jakkolwiek w pierwszym „odruchu” mogą być przyjmowane sceptycznie, a nawet niechętnie.

4.Ważne wątki, które porusza Autor Przewodnika to kwestia zbierania i analizy materiałów źródłowych. Wyręczanie się „obcymi”, jak czytamy w tekście, to nie jest dobra droga, tylko droga na skróty. Oczywiście mamy sztuczną inteligencję i na pewno może pomóc, ale już czat GPT czy Bard nie!

5.Problem etyki przy pisaniu każdej pracy naukowej to temat rzeka, jednocześnie problem trudny i nie do końca uregulowany. Prezydium Polskiej Akademii Nauk powołało w październiku 1992 r. Komitet Etyki w Nauce i w 1994 r. opracowało zbiór zasad pt. „Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych”. Przez trzydzieści lat nic się nie zmieniło i kodeks „przyzwoitości” przy prowadzeniu badań, realizacji projektów, pisaniu dzieł naukowych w swoich podstawach jest niezmienny. Technologie są narzędziami i one nie odpowiadają za nieetyczne zachowania człowieka.

6.Mocną stroną Przewodnika są zamieszczone w nim przykłady koncepcji procesów badawczych.

7.Nie można też nie napisać w opinii o erudycyjności Autora, która wyraża się w znajomości wielu zagadnień z zakresu nauk o zarządzaniu, w sposobie definiowania pojęć, ale także z kompleksowym spojrzeniem na proces pracy twórczej, jakim jest przygotowanie rozprawy doktorskiej.

Dalsze punktowanie mocnych stron dotyczy „podpowiedzi” Autora Przewodnika, jak sprawnie poradzić sobie z ostatecznym kształtem rozprawy, czyli aby „jego podstawowa struktura (rozdziały i podrozdziały numerowane) dokładnie odpowiadała rekomendowanej strukturze typowej rozprawy doktorskiej oraz czynnościom, jakie doktorant z promotorem powinni wykonać lub rozważyć, czy je wykonać”. Autor nazywa to swoistym instruktażem i tak jest „w rzeczy samej”.

8.Teoria i empiria – jak zachować równowagę, jak prowadzić naukową dyskusję, często z autorytetami naukowymi i nie bać się krytycznego spojrzenia.

9.Co to są: metodologia, metodyka, metody, narzędzia i techniki badawcze charakterystyczne dla nauk o zarządzaniu?

10.Dlaczego istotny jest tytuł i streszczenie rozprawy?

11.Czemu tak ważne jest wygenerowanie luki naukowej i jak tego dokonać?

12Autor Przewodnika podpowiada – Czemu ma służyć zestaw celów, hipotez, pytań badawczych, czy warto stworzyć drzewo celów, czy lepsze są hipotezy czy pytania badawcze?

13.Jak uporać się z zakresem podmiotowym, przedmiotowym, przestrzennym rozprawy doktorskiej i dlaczego jest to istotne ?

14.Jak zaplanować proces badawczy, jakie pułapki czyhają na naukowca na początku jego drogi; jak po prostu mierzyć zamiar według sił?

15.Autor podkreśla, że wyniki to nie są wnioski z rozprawy.

16.Co ma zawierać podsumowanie – wnioski, rekomendacje do dalszych badań i wkład do nauki?

17. Jak prawidłowo przygotować bibliografię i jak cytować źródła?

18.Czemu służą załączniki i dlaczego stanowią integralną część pracy doktorskiej?

Profesor dr hab. Grażyna Gierszewska

Prof. Stanisław Kasiewicz:

Celem publikacji jest dostarczenie niezbędnych informacji dla osób przygotowujących rozprawę doktorską, przede wszystkim dla doktorantów eksternistycznych. Przewodnik ma ułatwić im napisanie pracy doktorskiej, która spełniałaby liczne kryteria naukowe oraz skróciła czas poświęcony na jej napisanie. Także doktoranci piszący prace doktorskie z ekonomii, finansów czy rachunkowości mogliby wiele skorzystać w pisaniu swoich prac.

Autor tego przewodnika dzieli się swoim doświadczeniem, będąc promotorem wielu prac i jako wieloletni dziekan Wydziału Zarządzania na Politechnice Warszawskiej. Był odpowiedzialny za stymulowanie rozwoju naukowego młodych pracowników naukowych i stale aktywnie uczestniczył w tym procesie w różnych jego etapach i zdobył duże pole obserwacji dla dostrzeżenia słabości wielu bronionych prac doktorskich. Specyficzną charakterystyką tej publikacji jest to, że adresowana jest do doktorantów z dyscypliny Nauk o zarządzaniu i jakości. Jednak oznacza to, że także doktoranci piszący prace doktorskie z ekonomii, finansów czy rachunkowości mogliby wiele skorzystać w pisaniu swoich prac doktorskich, unikając szeregu dość elementarnych błędów. Warto podkreślić, że niewielki procent osób, który podejmuje się pisania prac doktorskich lub rozpoczyna studia doktoranckie kończy je z pozytywnym efektem w formie uzyskania stopnia doktora. Na to składa się wiele przyczyn, wśród których dominuje: przecenianie własnych zdolności intelektualnych doktoranta, niedostateczna wiedza na temat rozwiązywania problemów naukowo-badawczych, przecenianie długości czasu poświęcanego na pisanie pracy, nietrafione wybory dotyczące promotora i form współpracy ze środowiskiem naukowym. Walor tej publikacji w zwiększeniu skuteczności i efektywności pisania prac doktorskich można uznać jako praktycznie przydatny i nieoceniony. /…/ Z perspektywy czytelnika można stwierdzić, że opiniowanej książki nie da się przeczytać za jednym razem od początku do końca, ale warto stale powracać do jej fragmentów, aby dokonać uporządkowanej weryfikacji, czy nie ukazały się nowe koncepcje teoretyczne lub wyniki empirycznych badań, które modyfikują bądź podważają przyjęte założenia, metodykę i logikę zaaprobowaną przez doktoranta. Jest to stały kontakt doktoranta z Przewodnikiem, który pozwala sięgnąć do sugerowanych schematów i odkryć ewentualne potknięcia oraz zmusić go do kreatywności. Cenię i podzielam wyrażaną w książce powtarzaną frazę o konieczności utrzymywania nieustannych kontaktów doktoranta ze środowiskiem naukowym (krajowym i zagranicznym), nie tylko w instytucji, w której opracowana jest praca doktorska, dla konfrontacji przyjętego problemu badawczego, poprawności tytułu pracy, czy wysuwanych hipotez z opiniami nawet najbardziej skrajnymi. Dzięki temu doktorant stacjonarny, jak i eksternistyczny, nabiera dojrzałości w prowadzeniu merytorycznej polemiki z odmiennymi stanowiskami, a także dokładniej wnika i lepiej rozumie „DNA” swego pomysłu naukowo-badawczego i poznaje przy okazji autentyczne autorytety naukowe.

Profesor dr hab. Stanisław Kasiewicz