Punkt zwrotny. Listopad 1942. 40 osobistych historii z najważniejszego miesiąca II wojny światowej - ebook

DO CZYTELNIKA

Książka ta opowiada o listopadzie 1942 roku, okresie postrzeganym jako moment przełomowy II wojny światowej; z początkiem owego miesiąca wielu wyrażało przekonanie, że państwa Osi zwyciężą, a gdy dobiegał on końca, stało się jasne, że ich przegrana jest wyłącznie kwestią czasu. Zarazem nie jest to lektura próbująca odpowiedzieć na pytanie, czym była tamta wojna podczas owych czterech krytycznych tygodni – jakie były jej założenia, plany, ­przebieg i skutki – stara się raczej opisać, jak wyglądał tamten czas.

Fenomen II wojny światowej zawsze będzie nam w jakimś sensie umykał. W dużej mierze wynika to ze skali. To oczywiste, że konfliktu, który trwał tyle lat, objął tak duże części świata, spowodował tyle zniszczeń i odebrał życie tylu ludziom, nie da się ogarnąć w całości rozumem. Ponadto nie można go również pojąć dlatego, że w jego ramach doszło do potworności przechodzących ludzkie wyobrażenie, przekraczających nasze wartości, a nawet umiejętność opisania ich słowami. A to nie koniec komplikacji. Primo Levi pisze: „Ci, którzy spojrzeli w twarz Gorgony, nie wrócili lub wrócili niemi”. Po latach spotkań i rozmów z ludźmi, którzy przeżyli tę wojnę, wywnioskowałem, że wszyscy wynieśli z niej tajemnice, wyparte lub przemilczane, i owe tajemnice umarły razem z nimi.

Fakt, że tak trudno to wszystko opisać, nie oznacza jednak, że nie warto podjąć takiej próby. Wręcz przeciwnie. Należy zdobyć się na ten wysiłek, zarówno przez wzgląd na nas samych, jak i tych, którzy zginęli w tej wielkiej katastrofie. Książka ta jest właśnie taką próbą. Mógłbym motywować jej powstanie argumentem, że stara się ona przedstawić temat w nieco inny sposób. Brak jej wyraźnych ram, umyka temu, co historyk literatury Paul Fussell określił mianem „modelu opowieści przygodowej” (_the adventure-story model_), przypisującej „przypadkowym bądź poniżającym wydarzeniom jasny i zazwyczaj szlachetny cel”. Jej formę, podobnie jak w przypadku mojej poprzedniej powieści o I wojnie światowej, tworzy splot biografii. Lecz mimo to w centrum stoi indywidualny człowiek, jego przeżycia, a przede wszystkim jego uczucia – wszystko, co być może da się wyczytać z przypisów, co czasem pojawia się jak przelotny kolorowy błysk w przytłaczającym strumieniu opowieści, lecz przeważnie pozostaje niezauważone. A tym, którzy się zastanawiają, co sam dopisałem do owych nierzadko niedyskretnych historii, odpowiadam prosto: nic. Źródła, z których korzystałem, są aż nadto bogate.

W kontekście historiografii książka ta ma formę eksperymentalną. Wynikła ona jednakowoż z założenia, że złożoność zdarzeń przejawia się najdobitniej na poziomie indywidualnym. Jest w tym pewien mroczny paradoks. Wielu z tych, którzy walczyli w I wojnie światowej, kierowało się ideałami pozbawionymi zakorzenienia w rzeczywistości: walczyli o wyobrażenia. II wojna światowa była owego idealizmu w dużym stopniu pozbawiona, choć tym razem gra toczyła się o nieporównywalnie większą stawkę. Spowodowało to swego rodzaju napięcie między przekonaniem, po co toczy się ową wojnę, a jej osobistym doświadczeniem, między jej szczytnymi celami a rzeczywistością, będącą nierzadko, jak określił to noblista John Steinbeck, próbując podsumować swoje przeżycia, „obłędną, histeryczną potwornością”.

A zarazem działo się również coś innego. Dziś wiemy, że naprawdę toczyła się wówczas walka między barbarzyństwem a cywilizacją i że w listopadzie 1942 roku ów konflikt postawiono na ostrzu noża; zapewne spora część jego uczestników zdawała sobie z tego sprawę. Wiadomo, jaką ludzkość poniosła ofiarę. Założenie, że wynik tej wojny był przesądzony, to błąd. I nie tylko z uwagi na fakt, że wówczas owa ogromna ofiara zostaje zredukowana do czegoś na kształt technicznego szczegółu, ale również dlatego, że takie podejście zmienia tę nieobliczalną i nieprzewidywalną w skutkach ludzką katastrofę w ekscytującą, lecz u gruntu niegroźną epicką opowieść. Może ono także doprowadzić do powstania niebezpiecznej iluzji, że to się już nie powtórzy, powodując wręcz odwrotny skutek.

Uppsala, pewnego słonecznego sierpniowego ranka 2021 roku

PEŚniliśmy w dzikie noce

Sny gęste i okrutne

Śnione duszą i ciałem:

Wrócić, zjeść, opowiedzieć.

Aż padał krótki głuchy

Rozkaz o świcie:

„Wstawać”;

I w piersi pękało serce.

Teraz odnaleźliśmy dom,

Nasz brzuch jest syty,

Skończyliśmy opowiadać.

Jest czas. Niedługo znów usłyszymy

Obcy rozkaz:

„Wstawać” .

Primo Levi1

1 Levi napisał ten wiersz 11 stycznia 1946 roku, gdy zbliżała się rocznica jego wyzwolenia z obozu w Auschwitz. We włoskim oryginale użył wykrzykiwanego w obozie polskiego słowa „Wstawać”.DRAMATIS PERSONAE

MANSUR ABDULIN – szeregowiec piechoty pod Stalingradem, 19 lat

JOHN AMERY – faszysta i dezerter w Berlinie, 30 lat

HÉLÈNE BERR – studentka uniwersytetu w Paryżu, 21 lat

URSULA BLOMBERG – uciekinierka w Szanghaju, 12 lat

VERA BRITTAIN – pisarka i pacyfistka w Londynie, 48 lat

JOHN BUSHBY – strzelec pokładowy bombowca Lancaster, 22 lata

PAOLO CACCIA DOMINIONI – major, spadochroniarz w Afryce Północnej, 46 lat

ALBERT CAMUS – pisarz z Algierii Francuskiej, przebywający w Le Panelier, 29 lat

KEITH DOUGLAS – porucznik, czołgista w Afryce Północnej, 22 lata

EDWARD „WEARY” DUNLOP – lekarz wojskowy i jeniec wojenny na Jawie, 35 lat

DANUTA FIJAŁKOWSKA – matka i uciekinierka w Międzyrzecu Podlaskim, 20 lat

LIDIA GINZBURG – nauczycielka akademicka w Leningradzie, 40 lat

WASILIJ GROSSMAN – korespondent wojenny „Krasnej Zwiezdy” w Stalingradzie, 36 lat

TAMEICHI HARA – dowódca niszczyciela u wybrzeży Guadalcanalu, 42 lata

ADELBERT HOLL – porucznik piechoty w Stalingradzie, 23 lata

WIERA INBER – poetka i dziennikarka w Leningradzie, 52 lata

ERNST JÜNGER – oficer i literat, w drodze na front wschodni, 47 lat

URSULA VON KARDORFF – dziennikarka w Berlinie, 31 lat

NELLA LAST – gospodyni domowa w Barrow-in-Furness, 53 lata

JOHN MCENIRY – pilot bombowca na Guadalcanalu, 24 lata

OKCHU MUN – niewolnica seksualna w japońskim domu publicznym w Mandalaju, 18 lat

NIKOŁAJ OBRYŃBA – partyzant w Białorusi, 29 lat

JOHN PARRIS – korespondent wojenny opisujący lądowanie aliantów w Algierii, 28 lat

LIM POON – steward na brytyjskim statku handlowym, 24 lata

JECHIEL „CHIL” RAJCHMAN – więzień w obozie zagłady w Treblince, 28 lat

WILLY PETER REESE – szeregowiec piechoty na froncie wschodnim, 21 lat

DOROTHY ROBINSON – gospodyni domowa na Long Island, 40 lat

NED RUSSELL – korespondent wojenny opisujący walki w Tunezji, 26 lat

SOPHIE SCHOLL – studentka uniwersytetu w Monachium, zamieszkała w Ulm, 21 lat

JELENA SKRIABINA – matka dwójki dzieci, uciekinierka w Piatigorsku, 36 lat

ANNE SOMERHAUSEN – matka trójki dzieci, pracownica biura w Brukseli, 41 lat

LEONARD THOMAS – mechanik na statku w konwoju arktycznym, 20 lat

BEDE TONGS – sierżant piechoty na Nowej Gwinei, 22 lata

VITTORIO VALLICELLA – szeregowiec, kierowca ciężarówki w Afryce Północnej, 24 lata

TOHICHI WAKABAYASHI – porucznik piechoty na Guadalcanalu, 30 lat

CHARLES WALKER – chorąży w piechocie na Guadalcanalu, 22 lata

KURT WEST – szeregowiec piechoty na froncie nad rzeką Świr, 19 lat

LEONA WOODS – doktorantka fizyki w Chicago, 23 lata

ZHONGLOU ZHANG – urzędnik państwowy na inspekcji w Henanie, wiek nieznanyPRZYPISY KOŃCOWE

Autor dość niekonwencjonalnie podszedł do kwestii podawania źródeł cytatów. Poniżej podano wykaz tych, które udało się zlokalizować.

DO CZYTELNIKA

1. 1J. Steinbeck, _Była raz wojna_, tłum. B. Zieliński, Warszawa 1961, s. 14.
2. 2P. Levi, _Ocalały. Wybór wierszy_, tłum. J. Mikołajewski, Kraków 2014.

OD 1 DO 8 LISTOPADA Plany wielkie i małe

1. 1W. P. Reese, _Obcy samemu sobie. Nieludzka wojna. Rosja 1941–1944_, oprac. S. Schmitz, tłum. W. Szreniawski, Gdańsk 2007, s. 83.
2. 2Tamże, s. 82.
3. 3Tamże, s. 84.
4. 4Tamże, s. 83.
5. 5Tamże, s. 84.
6. 6U. von Kardorff, _Zapiski intymne. Może to po raz ostatni_, tłum. E. Bielicka, Warszawa 1992, s. 10–11.
7. 7Tamże, s. 10.
8. 8Tamże.
9. 9Tamże, s. 11.
10. 10Tamże, s. 10.