Rodzinne sekrety 1943-1945. Zakładnicy wolności - ebook

– A nie mówi­łam? Ostrze­ga­łam, ale oczy­wi­ście nikt nie chciał mnie słu­chać! I co?! I sta­nęło na moim! – Teściowa wypluwa z sie­bie tok­syczne słowa jak kara­bin maszy­nowy poci­ski i patrzy na nas z nie­skry­waną satys­fak­cją.

– Czy mama nawet w takiej chwili nie może się powstrzy­mać od uwag? – Kon­stanty spo­gląda nie­chęt­nie na matkę, która pręży się dum­nie, nie zamie­rza­jąc ustą­pić. – Choć raz – dodaje ciszej.

– Gdy­by­ście tylko doce­nili moje życiowe doświad­cze­nie. – Krzywi się. – Można by unik­nąć nie­szczę­ścia.

– Co ty ple­ciesz, kobieto? – Sie­dzący na łóżku teść wpa­truje się zdzi­wiony w toku­jącą żonę. – Nie jesteś jasno­wi­dzem, więc nie opo­wia­daj nam, że byłaś w sta­nie prze­wi­dzieć pogrom na Woły­niu!¹

– Gdyby…

– A ty na­dal swoje?! Nie­wia­ry­godne!

– Uspo­kójmy się. – Usi­łuję zała­go­dzić sytu­ację, choć mam świa­do­mość, że nie unik­niemy kłótni, która przy­biera na sile niczym nad­cho­dząca burza. – Nie ma co roz­trzą­sać, czy było słuszne to czy tamto i gdzie został popeł­niony błąd. Teraz trzeba się zasta­no­wić, jak możemy pomóc Wik­to­rii.

– Nawa­rzyła sobie piwa, to niech teraz spija piankę. – Sewe­ryna wzru­sza ramio­nami. – Gdyby tylko posłu­chała sta­rej babki, nie byłoby tego wszyst­kiego.

– Jak możesz być taka okropna? – Tracę cier­pli­wość i jak zwy­kle w takich chwi­lach skra­cam dystans i demon­stra­cyj­nie oka­zuję brak sza­cunku, zwra­ca­jąc się do niej per ty. – Jesteś taka niby doświad­czona i roz­sądna, to powin­naś wie­dzieć, że przede wszyst­kim musimy teraz sku­pić się na Wik­to­rii, która mimo upływu tygo­dni nie może pogo­dzić się ze stratą.

– Wielka mi strata – pry­cha lek­ce­wa­żąco. – Ile to oni byli mał­żeń­stwem, przy­po­mnij mi z łaski swo­jej. Kil­ka­na­ście mie­sięcy? Może ze dwa lata? Góra trzy! Nie to co ja z ojcem. Poza tym młoda jest, jesz­cze kogoś pozna.

– A jakie to ma zna­cze­nie? – Patrzę na nią w osłu­pie­niu. Jak można mówić takie rze­czy? Jak jej nie wstyd? I dla­czego na sta­rość stała się tak bez­duszna?

– To oczy­wi­ste, że po tych led­wie kilku mie­sią­cach w związku mał­żeń­skim nie przy­wy­kli do…

– Czyś ty kom­plet­nie osza­lała?! – Hipo­lit prze­rywa żonie w pół słowa. – I pomy­śleć, że kie­dyś byłaś taka cza­ru­jąca!

– Tato. – Kon­stanty usi­łuje się wtrą­cić, ale ojciec na nic nie zważa.

– Z kim się oże­ni­łem? Z bez­dusz­nym potwo­rem! Przy­się­gam – teatral­nie kła­dzie prawą dłoń na sercu – że gdy­bym był młod­szy albo potra­fił prze­wi­dzieć, jaką sta­niesz się kobietą, nie mia­łoby naj­mniej­szego zna­cze­nia, czy jeste­śmy mie­siąc, czy pół wieku po ślu­bie, zażą­dał­bym roz­wodu!

– Nie prze­sa­dzaj. – Po Sewe­ry­nie słowa mał­żonka spły­wają jak woda po kaczce.

– Zamilcz wresz­cie! Bo jak Boga kocham, zaraz się stąd wypro­wa­dzę! Nie zdzierżę ani chwili dłu­żej…

– Niby dokąd?!

– Do kochanki! – wypala nie­spo­dzie­wa­nie Hipo­lit.

Sto­jąc bokiem do żony, mruga do nas, dając do zro­zu­mie­nia, że bawi się z nią jak tłu­sty kocur z myszką, i rze­czy­wi­ście osiąga cel, a jego ripo­sta tra­fia w sedno. Sewe­ryna po jego sło­wach chwyta się opar­cia krze­sła, oddy­cha coraz głę­biej, wresz­cie, hiper­wen­ty­lu­jąc, pur­pu­ro­wieje i dygo­cze.

– Jakiej znowu kochanki?

– Nie twój inte­res. – Teść roz­ko­szuje się każ­dym zło­śli­wym sło­wem. – Mam swoje potrzeby i chyba mogłaś się spo­dzie­wać, że mając takie bab­sko w domu, będę zro­zu­mie­nia i czu­ło­ści poszu­ki­wał za pro­giem.

– Ale jeste­śmy mał­żeń­stwem! – wykrzy­kuje obu­rzona i przy­siada na krze­śle.

– Tylko na papie­rze, moja droga. Od lat coraz mniej nas łączy, a coraz wię­cej dzieli i trudno nazwać nas mał­żon­kami, ot, tkwimy przy sobie z przy­zwy­cza­je­nia. Ty pew­nie jesz­cze z tego tytułu, że beze mnie i moich pie­nię­dzy nie mogła­byś zapew­nić sobie środ­ków do życia.

– Jak możesz tak mówić? Tyle lat zmar­no­wa­łam na…

– Jeśli ktoś w tym związku jest stratny, to tylko ja. I pomy­śleć, że mogłem mieć u swo­jego boku piękną, cza­ru­jącą Teklę Mar­ko­wi­czównę. Matka nama­wiała, ojciec prze­ko­ny­wał, a ja głupi zako­cha­łem się w tobie.

– Wypra­szam sobie. Masz natych­miast zerwać z tą kobietą, jeśli nie…

– To co mi zro­bisz? – Uśmie­cha się zło­śli­wie. – Utra­cone miesz­ka­nie zawsze było moje, nie­ist­nie­jące konto w banku też, o skon­fi­sko­wa­nym samo­cho­dzie nie wspo­mi­na­jąc! I wszystko to mam zamiar odzy­skać po woj­nie! A ty, poza kil­koma nie­wiele war­tymi bły­skot­kami, które, uprzej­mie ci przy­po­mnę, kupi­łem ja, nie masz nic. No, może poza tym okrop­nym kru­cy­fik­sem na szyi.

– Jak możesz być taki nie­czuły? – Sewe­ryna trzę­sie się, na zmianę to bled­nąc, to pur­pu­ro­wie­jąc, i w innych oko­licz­no­ściach byłoby mi jej żal.

– Teraz widzisz, jak to jest? – Zado­wo­lony z sie­bie Hipo­lit kle­pie się po udach. – Nie mam żad­nej kochanki i ni­gdzie się nie wybie­ram, ale mam nadzieję, że poczu­łaś na wła­snej skó­rze, jak można bole­śnie zra­nić złym sło­wem.

– Ty, ty… żarty sobie ze mnie robisz? – Strach i roz­pacz nagle prze­po­czwa­rzają się we wście­kłość. – Jak możesz być tak okrutny?

– Tak samo jak ty, gdy roz­ma­wiamy o naszej naj­star­szej wnuczce. Wstyd mi za cie­bie, oj, wstyd!

– Może skupmy się jed­nak na Wik­to­rii, po to się spo­tka­li­śmy. – To mówiąc, Kon­stanty popra­wia się na łóżku, na które opadł wraz z Hipo­li­tem i moim ojcem.

Od czasu, gdy do naszego dworku wpro­wa­dzili się Niemcy, teścio­wie i papa gnież­dżą się w pozba­wio­nym wygód miesz­kanku Wiśniew­skiego, który z kolei prze­pro­wa­dził się do czwo­ra­ków. Zamiana wygod­nych salo­nów na dwie nie­wiel­kie izby jest dla nas wszyst­kich bole­snym doświad­cze­niem, tym bar­dziej że w obec­nej sytu­acji dys­po­nu­jemy tylko trzema krze­słami, trzema wąskimi łóż­kami i małym sto­łem. Trudno więc się pomie­ścić pod­czas rodzin­nych narad.

Z mężem i cór­kami mamy odro­binę wię­cej szczę­ścia, bo Müllerowie, jak mawia Kon­stanty, „nasi Niemcy”, zgo­dzili się, byśmy zajęli w naszym daw­nym domu dwa pokoje na pię­terku, gdzie dotych­czas loko­wa­li­śmy gości.

Nie narze­kamy. Cie­szymy się, że możemy być razem. Że nikt z nas nie został wysłany na przy­mu­sowe roboty w głąb Rze­szy, aresz­to­wany czy wypę­dzony. Że nasi nowi gospo­da­rze trak­tują nas w miarę przy­zwo­icie.

Tak jak wspo­mnia­łam, miesz­ka­nie jest pozba­wione więk­szych wygód i łazienki, za to z wychod­kiem tuż za bramą i sta­dem kun na stry­chu. Ale i tak jeste­śmy szczę­śliwi, bo przy­naj­mniej mamy na oku sta­rusz­ków i możemy się zatrosz­czyć o ich potrzeby.

Teraz stło­czeni w poko­iku papy, który pełni funk­cję salonu i sypialni zara­zem, roz­sie­dli­śmy się, gdzie się da, zaj­mu­jąc miej­sca na trzech chy­bo­tli­wych krze­słach, łóżku i para­pe­cie. Sia­da­jąc na nim, mam poczu­cie, że góruję nad zebra­nymi, i to dodaje mi odwagi, by bez­po­śred­nio wyra­żać opi­nie, na co dotych­czas zdo­by­wa­łam się spo­ra­dycz­nie.

Oku­pa­cja po raz kolejny zbu­rzyła rodzinny spo­kój, pozba­wia­jąc nas tego, co naj­waż­niej­sze – rodzin­nego domu, per­spek­tyw, o wol­no­ści nie wspo­mi­na­jąc.

Od kiedy Niemcy wkro­czyli do Pol­ski, nasz dotych­cza­sowy świat zadrżał w posa­dach i gdyby tylko świę­tej pamięci mama widziała, kto sypia w jej jesio­no­wym łóżku z wyso­kim, rzeź­bio­nym wez­gło­wiem i kto sza­ro­gęsi się w kuchni i salo­nie, nucąc pod nosem nie­miec­kie pio­senki, prze­wró­ci­łaby się w gro­bie.

Stra­ci­li­śmy nie tylko dom, zasoby, spo­kój. Ode­brano nam bez­cenne poczu­cie bez­pie­czeń­stwa i sta­bi­li­za­cji. Na każ­dym kroku oglą­damy się za sie­bie i zasta­na­wiamy, czy wła­śnie nie prze­kra­czamy wyzna­czo­nych przez hitle­row­ców gra­nic, nara­ża­jąc się na aresz­to­wa­nie².

– Wiki jest naj­waż­niej­sza – cią­gnie mąż – i zasta­nówmy się, co powin­ni­śmy z nią począć. Jak jej pomóc. Może powinna poje­chać do któ­rejś z cio­tek? Z pew­no­ścią trzeba jej zna­leźć jakieś zaję­cie, bo od tego roz­pa­mię­ty­wa­nia prze­szło­ści gotowa osza­leć i zamknąć się w sobie jesz­cze bar­dziej.

– Co masz na myśli? Mieszka z nami i tyle. – Sewe­ryna powoli docho­dzi do sie­bie. Osten­ta­cyj­nie odwró­ciła się do męża ple­cami i teraz wodzi oczami za prze­cha­dza­ją­cym się po podwórku stad­kiem hała­śli­wych gęsi, które naj­wy­raź­niej czymś zanie­po­ko­jone wycią­gają szyje i roz­kła­dają skrzy­dła.

– Wła­śnie że nie! – fukam wście­kle. – Nie mogę patrzeć na jej cier­pie­nie ani słu­chać krzy­ków, gdy w nocy śni kosz­mary.

– Może powi­nien ją zba­dać dok­tor? – Bez­radny ojciec dorzuca swoje trzy gro­sze.

Tyle razy wspo­mi­nał, że gdyby tylko mógł, zamie­niłby się z wnu­sią i wziął na sie­bie wszyst­kie jej straszne prze­ży­cia.

– Już ją oglą­dał nasz poczciwy Zakrzew­ski.

– I co powie­dział? – Tatko nie­cier­pli­wie popra­wia się na łóżku, lekko wysu­wa­jąc głowę, jakby to miało zagwa­ran­to­wać, że nie uroni ani słowa.

– Kazał jej pić ziółka, ale ze względu na jej stan nie odwa­żył się na poda­nie leków.

– No tak, mądry czło­wiek. – Wacław cmoka z zado­wo­le­niem. – Ale zale­cił chyba coś jesz­cze?

– Powie­dział, że nasza córka potrze­buje czasu, że czas zale­czy tę okropną ranę.

– Z pew­no­ścią, pyta­nie tylko kiedy. – Hipo­lit stuka fajeczką o rant łóżka.

– Oba­wiam się, że Wik­to­rii nie­stety zabie­rze to lata.

– Bądźmy dobrej myśli, że nie­ba­wem skupi się na dziecku i to może przy­spie­szyć odzy­ski­wa­nie rów­no­wagi.

– Oby. Mam tylko nadzieję, że maleń­stwo nie będzie podobne do Janka, bo to roz­dar­łoby jej serce. – Myśli gło­śno teść.

– Może powinna się czymś zająć już teraz? – Sewe­ryna rzuca na mnie okiem, ale po chwili ponow­nie sku­pia się na widoku za oknem. – Co te gęsi tak łażą?

– Mogą, to łażą. Przy­naj­mniej one mają pełną swo­bodę. – Hipo­lit upy­cha tytoń w komi­nie fajki.

– Prze­cież Erna wciąż goni ją do roboty – opo­nuję. – Ale widzę, że podob­nie jak my jest wyczu­lona na jej stan.

– W sumie to dobra kobieta. – Teść wygląda przez okno, za któ­rym na sil­nym wie­trze chwieją się jesienne, upstrzone żół­cią i czer­wie­nią drzewa, pod któ­rymi roz­sia­dły się syczące pta­szy­ska.

Lata temu prze­sta­łam hodo­wać gęsi, wycho­dząc z zało­że­nia, że nie będę trzy­mała na podwó­rzu ptac­twa, któ­rego sama się boję. To wynik bole­snych prze­żyć z dzie­ciń­stwa, gdy kil­ka­krot­nie zosta­łam przez nie mocno poszczy­pana. Nato­miast jedną z pierw­szych rewo­lu­cji, jakie Müllerowie wpro­wa­dzili w obej­ściu, było kupie­nie pięt­na­stu gęsich piskląt i zdo­by­cie nie wie­dzieć skąd małej, czar­nej wiet­nam­skiej świnki, która oswo­iła się i jak pies cho­dzi krok w krok za opo­rzą­dza­ją­cym inwen­tarz Wiśniew­skim. Ku mojemu obu­rze­niu Erna od czasu do czasu pozwala jej nawet wcho­dzić do kuchni i wyle­gi­wać się pod bia­łym kre­den­sem.

– Myślę, że jest im rów­nie trudno.

– Nie prze­sa­dzaj. – Kon­stanty przy­wo­łuje mnie do porządku. – Nie można porów­ny­wać naszego poło­że­nia z ich sytu­acją.

– Oczy­wi­ście, ale gdy ostat­nio z nią roz­ma­wia­łam, znowu się zwie­rzyła, że wola­łaby na­dal miesz­kać w swoim sta­rym domu, wśród rodziny i przy­ja­ciół.

– To nie trzeba było ni­gdzie się ruszać – skrze­czy Sewe­ryna. – Po jakie licho tu przy­leźli? Nikt ich nie zapra­szał.

– Ucie­kali przed Rosja­nami.

– To nie trzeba było wie­rzyć w tego całego Hitlera! – woła try­um­fu­jąco. – Sam by nic nie zro­bił. Ale nie, ci dur­nie naj­pierw na niego gło­so­wali, a potem pozwo­lili mu pod­pa­lić Europę, a w zasa­dzie cały świat. To teraz mają za swoje.

– Jestem prze­ko­nana, że jed­nak nie wszy­scy Niemcy ocho­czo kibi­co­wali Führerowi. Erna z pew­no­ścią nie.

– Tylko tak mówi, żeby cię do sie­bie prze­ko­nać. – Teściowa patrzy na mnie oskar­ży­ciel­sko. – Ależ ty jesteś naiwna!

– Nawet jeśli kie­dyś miała inne poglądy, to jestem pewna, że ostat­nimi czasy je zwe­ry­fi­ko­wała.

– Gdyby tylko wszy­scy odzy­skali rozum. – Hipo­lit zapala zapałkę i z fajką w zębach cedzi: – Może to pie­kło naresz­cie by się skoń­czyło.

Obłok tyto­nio­wego ziemno-orze­cho­wego dymu z sub­telną cytru­sową nutą wypeł­nia pomiesz­cze­nie, przy­jem­nie łasko­cząc noz­drza. Tak jak nie pochwa­lam i nie lubię papie­ro­sów, tak aro­mat fajki jest dla mnie jak kadzi­dło w kościele. Usi­ło­wa­łam prze­ko­nać męża, by z papie­ro­sów prze­rzu­cił się na fajkę, ale oświad­czył, że jest za młody, by po nią się­gać. Zupeł­nie jakby fajki były przy­pi­sane do star­ców.

– Słu­chaj­cie. – Odsu­wam firankę, by przyj­rzeć się naszemu kocu­rowi Ferd­kowi, który po wypadku ze stud­nią, kiedy to pra­wie stra­cił życie, stał się jesz­cze bar­dziej ostrożny. Teraz też na ugię­tych łap­kach, z poło­żo­nymi po sobie uszami, skrada się wokół budynku, uważ­nie obser­wu­jąc gęsi. – Znowu odbie­gamy od tematu.

– Racja. – Tatko pierw­szy odzy­skuje ani­musz. – Coś zasu­ge­ru­jesz, kocha­nie? Jak twoim zda­niem mogli­by­śmy pomóc Wik­to­rii?

– Nie wymy­śli­łam niczego szcze­gól­nie mądrego. Ale gdy­by­ście na przy­kład zechcieli poświę­cić jej wię­cej czasu, zabie­ra­jąc na spa­cery albo ucząc gry w bezika czy bry­dża, myślę, że mniej pogrą­ża­łaby się we wspo­mnie­niach.

Kon­stanty z tru­dem dźwiga się z nie­mi­ło­sier­nie zapad­nię­tego łóżka, któ­rego wysłu­żone sprę­żyny jękli­wie skrzy­pią.

– Ale ja pomy­śla­łam też, że może powin­ni­śmy zro­bić wszystko, by sku­piła się na dziecku. Gdyby tak pomóc jej z wyprawką?

Pod­cho­dzę do Kon­stan­tego i pozwa­lam, by objął mnie ramie­niem. Bar­dzo się kochamy, a wojna spra­wiła, że prze­sta­li­śmy się krę­po­wać w oka­zy­wa­niu sobie uczuć. Gdy czło­wiek żyje z odbez­pie­czo­nym gra­na­tem w ręku, cie­szy się każdą chwilą, jakby miała być ostat­nia. Doce­niamy małe rze­czy i drobne gesty, a szczę­ście zyskało nowy wymiar. Potra­fimy cie­szyć się z banal­nych spraw, na które dotych­czas nie zwra­ca­li­śmy uwagi. Witamy z ulgą każdy pora­nek, wodzimy za sobą oczami i cie­szymy się, zasy­pia­jąc w swo­ich ramio­nach. Każdy dzień jest bło­go­sła­wień­stwem i jeśli uda się go prze­trwać w nie­zbyt emo­cjo­nu­ją­cej ruty­nie, zapi­suje się na kar­tach naszego życia jako szczę­śliwy, dobry czas.

Kary­ka­tura z książki HITLER in der Kari­ka­tur der Welt, Ber­lin 1933

Daw­niej wycho­dzi­li­śmy z domu, nawet sobie nie macha­jąc, bo wie­dzie­li­śmy, że za chwilę ponow­nie na sie­bie wpad­niemy. Teraz, wycho­dząc w pole, do sąsia­dów czy rusza­jąc do codzien­nych prac, czule się ści­skamy. Zupeł­nie jakby to miało być roz­sta­nie na zawsze, jak­by­śmy mieli się już nie zoba­czyć.

I nie w tym niczego dziw­nego ani śmiesz­nego, bo znamy wielu takich, któ­rzy nie­spo­dzie­wa­nie z naj­bliż­szymi poże­gnali się osta­tecz­nie.

– Dosko­nały pomysł. – Teściowa nie­spo­dzie­wa­nie przy­znaje mi rację. – Mogła­bym zro­bić skar­petki na szy­dełku albo poka­zać jej, jak wydzier­gać swe­te­rek.

– Jest też jesz­cze maszyna do szy­cia – pod­po­wiada Kostek.

– Tak, tylko bra­kuje mate­riału.

Zasmu­cam się, bo jesz­cze nie tak dawno zwy­czaj­nie jecha­li­śmy do Pozna­nia i kupo­wa­li­śmy wszystko, co nam wpa­dło w oko. Teraz niczego się nie kupuje, tylko wszystko zdo­bywa. Więk­szość rze­czy jest regla­men­to­wana i wyda­wana na kartki, kwit­nie czarny rynek i szwin­del.

– Można prze­ro­bić moje sukienki albo, jesz­cze lepiej, rze­czy po dziew­czyn­kach. Tak szybko z nich powy­ra­stały. Na stry­chu w skrzy­niach jest sporo nie­po­trzeb­nych fata­łasz­ków, a dla takiego maleń­stwa nie potrzeba wiele tka­niny, żeby uszyć śpioszki czy kafta­nik.

– Ja wola­ła­bym kupić batyst… – Sewe­ryna kręci nosem.

– Wąt­pię, czy uda nam się zdo­być jaki­kol­wiek mate­riał. O baty­ście nie ma mowy, ale mogę popy­tać tu i tam. – Kostek zapala się do pro­jektu.

– W Pozna­niu byśmy…

– Mamo, prze­stań. Nie ma już two­jego sta­rego Pozna­nia, za to jest wojna i nowe oko­licz­no­ści. Nawet nie masz już tam miesz­ka­nia.

– Bła­gam, nie przy­po­mi­naj mi o tym! Wszystko stra­ci­li­śmy. Wszystko. Czło­wiek całe życie ciu­łał, odbie­rał sobie od ust, a teraz nie ma nic. W jeden dzień stra­ci­li­śmy cały mają­tek, nawet dach nad głową!

– Ale żyje­cie!

– Nasze piękne antyczne meble. – Teściowa zdaje się nie sły­szeć, co mówi syn, i jak zwy­kle zaczyna bia­do­lić. – Kos­saka mie­li­śmy, takiego pięk­nego Kos­saka, wisiał w salo­nie. Pamię­tasz, synku, jak ci się podo­bały te konie w galo­pie? Mia­łeś odzie­dzi­czyć ten obraz. Wszystko miało być kie­dyś twoje. Miśnień­ska por­ce­lana, gar­ni­tur srebr­nych sztuć­ców, samo­war przy­wie­ziony z samego Peters­burga, gdy byli­śmy z…

– Jakie to ma teraz zna­cze­nie? I tak nie masz kawy, żeby ją popi­jać z por­ce­la­no­wych fili­ża­nek! – zżyma się teść. – Nie możesz pojąć, że dobra mate­rialne, jeśli nie są zło­tem, rzecz jasna, i nie można ich na coś wymie­nić albo kogoś nimi prze­ku­pić, nie mają naj­mniej­szej war­to­ści?

– Tak się tylko mówi, ale to pamiątki rodzinne, a potem czło­wiek…

– Jakie rodzinne pamiątki? Jeśli coś pój­dzie nie tak, to za chwilę nie będzie nawet naszej rodziny.

– Mam dobre prze­czu­cia i jestem pewna, że nic nam się nie sta­nie. – Sewe­ryna zacho­wuje się jak wró­żąca z fusów cza­row­nica, któ­rej już nikt nie ma ochoty słu­chać. – Wspo­mni­cie moje słowa.

I pod­czas gdy ona gdera i narzeka, naj­wy­raź­niej nie zda­jąc sobie sprawy, jak okrutne obli­cze przy­biera ta wojna, na któ­rej giną też nasi przy­ja­ciele, zaczy­nam zapa­dać się w sobie, kolejny raz ana­li­zu­jąc naszą sytu­ację i jak mogli­by­śmy wes­przeć córki.

Naj­le­piej byłoby wysłać je do ziemi obie­ca­nej, czyli do Kanady. Ale skoro nie mamy tam nikogo, nie spo­sób liczyć na to, że ktoś dziew­czyn­kom pomoże, udzieli schro­nie­nia. Dla­tego nawet gdyby poja­wiła się taka moż­li­wość, nie wyra­zi­ła­bym zgody na eska­padę. Już raz wysła­łam dziecko w nie­znane i skoń­czyło się kata­strofą. Zresztą nie wiem, jakim cudem mie­li­by­śmy prze­my­cić córki za ocean i sfi­nan­so­wać tak ogromny wyda­tek. W nor­mal­nych cza­sach nastrę­cza­łoby to pro­blemy, a co dopiero w takich…

Nie ukry­wam: jestem przy­tło­czona i prze­ra­żona.

Sytu­acja, w jakiej zna­la­zła się Wik­to­ria, dobit­nie uświa­da­mia mi, jak bar­dzo można się pomy­lić i jak łatwo wyko­nać fał­szywy ruch. Że to, co wyda­wało się naj­lep­sze, nie­ba­wem może się oka­zać naj­gor­szym z wybo­rów.

Nie potra­fię też pojąć, przez co prze­cho­dzi naj­star­sza córka.

Nie umiem wyobra­zić sobie, że nagle nie mam Kon­stan­tego, że widzę śmierć uko­cha­nych, bli­skich, sąsia­dów, że odbiera mi się wszystko. To była rzeź, okrutna, bru­talna, bez­względna masa­kra. Ludo­bój­stwo. Ofia­rami padały kobiety, dzieci, starcy.

Nie mam sumie­nia zmu­szać jej do opo­wia­da­nia o tym, co się stało, czego doświad­czyła, zdra­dze­nia wię­cej szcze­gó­łów. Wiem, że potrze­buje czasu, ale żywię też uza­sad­nioną obawę, że ten czas nie będzie lekar­stwem. Może kie­dyś tak, ale z pew­no­ścią nie teraz ani nawet za kilka lat. Boję się, że te wspo­mnie­nia pozo­staną w niej niczym toczący stary mebel kor­nik, do końca życia, pokry­wa­jąc umysł nie­za­bliź­nia­ją­cymi się ranami.

Rów­nie mocno mar­twię się zacho­wa­niem naszej naj­młod­szej lato­ro­śli. Wścib­ską Wandę kilka razy przy­ła­pa­łam na pod­słu­chi­wa­niu; poza tym ple­cie, co jej ślina na język przy­nie­sie, nie wie­dzieć dla­czego, drep­cząc krok w krok za Erną, zupeł­nie jakby się zatra­ciła w jakimś podzi­wie dla Niemki. Ten dora­sta­jący pod­lo­tek naj­wy­raź­niej nie zdaje sobie sprawy, jakim zagro­że­niem może być nasza gospo­dyni: że może donieść, wydać nasze tajem­nice, rzu­cić cień podej­rze­nia. Nie trzeba wiele, by czło­wie­kiem zain­te­re­so­wało się gestapo. Tym bar­dziej jeśli wąt­pli­wo­ściami dzieli się rodaczka.

Nie poj­muję, jak ktoś ule­piony z tej samej gliny, wycho­wany pod tym samym dachem, może tak się róż­nić od rodzeń­stwa, być takim upar­ciu­chem i zawsze, we wszyst­kich kwe­stiach sta­wać oko­niem.

Ale im dłu­żej trwa wojna, tym mniej rozu­miem z tego całego gali­ma­tiasu.

Nasza, zda­wa­łoby się poczciwa, Klara oka­zała się kon­fi­dentką, podob­nie jak kilku sąsia­dów, któ­rzy uznali, że bli­żej im do Niem­ców niż do nas.

Podej­rze­wam, że gdyby wkro­czyli na nasze zie­mie Szwe­dzi czy Grecy, też doszu­ka­liby się w rodzin­nych drze­wach gene­alo­gicz­nych wła­ści­wych korzon­ków i list­ków, a może i solid­nych kona­rów, które sta­wia­łaby ich na równi z oku­pan­tem. Czy­niły kimś w ich mnie­ma­niu lep­szym od nas.

Nie wiem, jak można odwró­cić się od ludzi, z któ­rymi się dora­stało, dzie­liło mie­dzę, szczę­ście i smutki, cho­dziło do tego samego kościoła i wyzna­wało grze­chy w tym samym kon­fe­sjo­nale.

Naj­wy­raź­niej muszę się jesz­cze wiele nauczyć i sporo doświad­czyć, żeby zro­zu­mieć, że nie każ­demu z daw­nych przy­ja­ciół i zna­jo­mych mogę ufać.

W zasa­dzie prze­ko­nuję się o tym co dzień, prze­ży­wa­jąc różne nie­przy­jem­no­ści. Powinno mnie to zahar­to­wać, a jed­nak spra­wia tylko, że jestem coraz bar­dziej zaszczuta, nie­pewna i lękliwa. Dwa razy oglą­dam się za sie­bie, pod­czas roz­mowy ści­szam głos, a zasy­pia­jąc, roz­trzą­sam w gło­wie naj­tra­gicz­niej­sze sytu­acje, które mogą nas dotknąć, i snuję plany, jak unik­nąć ewen­tu­al­nego nie­szczę­ścia. W trak­cie bez­sen­nej nocy usi­łuję zna­leźć roz­wią­za­nia i trafne ripo­sty. Jeśli ta wojna potrwa jesz­cze tro­chę, wykoń­czę się psy­chicz­nie.WIK­TO­RIA

Nie mogę oddy­chać. Nie potra­fię zapo­mnieć. I nie umiem żyć. Gdyby nie dziecko w moim łonie, pod­ję­ła­bym prost­szą i traf­niej­szą decy­zję. A tak jestem na nie zdana.

W nocy budzę się zlana potem i chyba krzy­czę, bo koło łóżka co rusz poja­wia się zatro­skana mama. Nie chcę jej ze szcze­gó­łami opo­wia­dać, co prze­ży­łam i przez co prze­szłam. To by zruj­no­wało resztki jej spo­koju, wykieł­ko­wa­łyby wyrzuty sumie­nia, że pozwo­liła mi wyje­chać na Wołyń, a i tak nie będzie w sta­nie mi pomóc. Przy­nieść ulgi. Nie potrafi cof­nąć czasu. Nikt nie jest władny tego uczy­nić.

Nie spo­sób opi­sać bólu, jaki czuję po stra­cie Janka. Tak bar­dzo go kocha­łam, kocham… Był mi tak bli­ski. Tro­skliwy, empa­tyczny, przy nim czu­łam, że speł­niają się moje marze­nia, że jestem szczę­śliwa i tym szczę­ściem potra­fię obda­rzać innych.

Prze­ko­nał mnie, że jestem piękna i wyjąt­kowa, a ja dałam się ponieść tej ułu­dzie, z zado­wo­le­niem prze­glą­da­jąc się w lustrze. Przy nim roz­kwi­tłam jako kobieta. Przy nim nabra­łam ochoty, by zostać matką.

A teraz mam w gło­wie tylko obraz jego mar­twych oczu. Myśla­łam, że takie rze­czy już się nie dzieją; wie­dzia­łam, że wojna jest straszna i okrutna, ale nie że aż tak. Sądzi­łam, że sie­kiery, widły i kosy prze­szły do śre­dnio­wiecz­nego lamusa, tym­cza­sem one na­dal są w uży­ciu w dło­niach tej ukra­iń­skiej bru­tal­nej, dzi­kiej bandy, która nie cof­nie się przed niczym.

Nie spo­sób w naj­gor­szych kosz­ma­rach wyśnić tego, przez co prze­szli­śmy. Miej­sce, które wyda­wało się bez­pieczne i spo­kojne, odle­głe od nie­miec­kiego frontu, nie­spo­dzie­wa­nie obna­żyło wła­sne krwawe obli­cze. Pełne nie­na­wi­ści. Prze­po­jone chę­cią zemsty i nie­po­jętą bru­tal­no­ścią.

Nie mogę pojąć, dla­czego sąsiad rzu­cił się na sąsiada. Hubert zapew­niał, że ze wszyst­kimi żyją w zgo­dzie, że są sobie życz­liwi i nie ma zna­cze­nia, jaka krew pły­nie w naszych żyłach: pol­ska, żydow­ska czy ukra­iń­ska.

Tym­cza­sem przy­jaź­nie, soju­sze i sąsiedzka pomoc nie zdały się na nic wobec rewolty, która prze­to­czyła się przez Wołyń. Kie­dyś byłam w nim zako­chana, teraz boję się nawet o nim wspo­mnieć. Nie­na­wi­dzę go. Nie­na­wi­dzę już samego słowa.

Umarła Elżu­nia. Bru­tal­nie zgwał­cona na moich oczach przez trzech osza­la­łych z wście­kło­ści, brud­nych, zapusz­czo­nych i odra­ża­ją­cych Ukra­iń­ców, a potem bez­ce­re­mo­nial­nie zatłu­czona pałką. Nie mogłam jej pomóc.

Ukryta w skrytce na doku­menty w ścia­nie za biur­kiem, wci­ska­jąc pięść do ust, by nie krzy­czeć, mogłam się tylko bier­nie, bez­rad­nie przy­glą­dać przez szcze­linę i modlić, żeby mnie nie dopa­dli, by nie zabili mojego nie­na­ro­dzo­nego dziecka.

Przej­mu­jący wrzask, krzyki, panika, plą­dro­wa­nie domu, nisz­cze­nie wszyst­kiego, co się dało, a potem try­ska­jący w niebo ogień. To upiorne, meto­dyczne i bez­duszne pozba­wia­nie życia moich naj­bliż­szych zlało się w jeden pora­ża­jący okru­cień­stwem obraz, który niczym brudny całun oble­pia mnie w każ­dej minu­cie dnia i bez­sen­nej nocy, nie pozwa­la­jąc otrzą­snąć się z potwor­nego kosz­maru.

Jasiek nie żyje. Mój cudowny, kochany mąż nie żyje. Moja sło­dycz i moje szczę­ście. Moje wszystko. Sens życia i naj­więk­sza, pierw­sza i ostat­nia miłość. Ode­szły też żona Huberta i wszyst­kie jego dzieci.

Nie­spo­dzie­wany atak, poprze­dzony jedy­nie nie­ludz­kim wyciem i wrza­skiem, zastał nas w rado­sny, sło­neczny pora­nek zapo­wia­da­jący piękny, cie­pły dzień. Leże­li­śmy jesz­cze w łóżku, gdy Natka, nasza kucharka, która wstała wcze­śniej, żeby roz­pa­lić w piecu, wpa­dła z krzy­kiem do pokoju:

– Idą! Ucie­kaj­cie! Idą!

Ale nim zro­zu­mie­li­śmy, co się dzieje, było już za późno. Zaspani, w koszu­lach noc­nych, byli­śmy zupeł­nie bez­radni. Dzieci pła­kały i zawo­dziły, a my, kobiety, sta­ły­śmy spa­ra­li­żo­wane stra­chem, nie­zdolne do jakie­go­kol­wiek ruchu.

Z wybi­tych okien posy­pało się szkło. Pochod­nie spra­wiały wra­że­nie, że zalewa nas pie­kielny ogień. Pamię­tam tylko krzyk, nie­sa­mo­wity hałas i bicie serca walą­cego o żebra, które odbi­jało się echem w gło­wie.

Nie było czasu na zasta­no­wie­nie się ani szans na ucieczkę.

– Cho­waj­cie się! Szybko! Cho­lera jasna, gdzie moja broń?!

Pierw­szy otrzeź­wiał Janek i tak jak stał, sko­czył boso po sto­jącą pod ścianą dubel­tówkę. Zanim zdą­żył ją zała­do­wać, roz­legł się łomot, wale­nie do drzwi, które nie­mal natych­miast ustą­piły pod napo­rem i wyle­ciały z zawia­sów, po czym ze zwie­rzę­cym wyciem wpa­dli pierwsi ban­dyci.

W popło­chu, nie myśląc wiele, wci­snę­łam się w skrytkę na doku­menty. Sina ze stra­chu teściowa usi­ło­wała ukryć dzieci w sza­fie, gdy je dopa­dli. Bez opa­mię­ta­nia walili na oślep sie­kie­rami, kłuli widłami. I choć tylko dwóch z całej hordy miało broń palną, wpadł­szy do pomiesz­cze­nia, natych­miast wyce­lo­wali ją w Janka i pocią­gnęli za spu­sty.

Ogłu­sza­jący huk, w pokoju roz­szedł się smród pro­chu. W uszach poczu­łam nie­przy­jemne mro­wie­nie i nie byłam w sta­nie nawet mru­gnąć.

Pamię­tam wiel­kie zdzi­wie­nie, nie­do­wie­rza­nie, które zawład­nęło mną na chwilę, gdy oszo­ło­miona w mor­der­cach roz­po­zna­łam naszych naj­bliż­szych sąsia­dów, braci Gar­ni­ło­wów: Olega i Saszę.

Tych samych, któ­rym zeszłej zimy poma­ga­li­śmy, gdy zabra­kło im mąki na chleb i ziem­nia­ków.

Mój uko­chany nie miał szans. Zgi­nął na miej­scu, kule prze­szyły go na wylot, a strużka krwi pły­ną­cej z ust i spa­zma­tyczne, kon­wul­syjne drgawki stały się prze­ra­ża­ją­cym dowo­dem tego, co się stało.

Oca­le­li­śmy tylko Hubert i ja. Wła­ści­wie nie wiem, czy w takiej sytu­acji można mówić o oca­le­niu, o szczę­ściu prze­ży­cia, bo prze­cież wszystko w nas umarło z chwilą śmierci naj­bliż­szych. Bez tych, któ­rych tak kocha­li­śmy, życie stra­ciło sens. Każdy dzień jest pusty i bez­war­to­ściowy. Jeste­śmy jak wydmuszki: puste, wypa­lone, nie­przy­datne do niczego, a jed­nak na tyle twarde, że kostu­cha omija nas sze­ro­kim łukiem, nie pozwa­la­jąc nam dołą­czyć do uko­cha­nych.

Tak nie można żyć. Tak żyć się nie da.

Nie ma o czym marzyć i nie ma na co cze­kać. Nawet zwy­kła wege­ta­cja wydaje się nad­mier­nym, nie­po­trzeb­nym wysił­kiem.

Hubert nie może sobie wyba­czyć, że aku­rat tego dnia wyru­szył na polo­wa­nie, nim wstał świt. Polo­wał dość regu­lar­nie w oko­licz­nych lasach i jego poranne znik­nię­cie nie było niczym nie­zwy­kłym.

– Gdy­bym tylko był w domu – powta­rzał co rusz, gdy prze­my­ka­li­śmy bocz­nymi dro­gami na zachód, nie­ustan­nie robiąc sobie wyrzuty.

– Niczego byś nie zmie­nił. Było ich ze dwu­dzie­stu, a może i trzy­dzie­stu.

– Zmie­nił­bym! Mia­łem…

– Nic byś nie zro­bił! – tłu­ma­czę z upo­rem, choć mnie samej nie jest łatwo i wie­lo­krot­nie roz­pa­mię­ty­wa­łam, dla­czego nie zda­łam sobie sprawy wcze­śniej, nie prze­wi­dzia­łam. Jak to się stało, że tej nocy tak mocno spa­łam? Dla­czego nad ranem nie poszłam do toa­lety, jak mia­łam to w zwy­czaju?

– Moja kochana…

– Huber­cie, tak nie wolno. Nie obar­czaj się winą.

– Ona by żyła, dzieci by żyły.

W ciągu kilku dni posza­rzały Hubert schudł i zapadł się w sobie. W jego wło­sach poja­wiły się sze­ro­kie siwe pasma, usta spierz­chły, a oczy stały się szkli­ste. Posta­rzał się o dobre kilka lat.

– Mój Janek też. Ale nie mogłeś tego prze­wi­dzieć.

– Nie­po­trzeb­nie ufa­łem ludziom, nie­po­trzeb­nie.

– To byli nasi sąsie­dzi, zna­jomi. Nie spo­sób wszyst­kich podej­rze­wać i uni­kać. Nikt nie był w sta­nie prze­wi­dzieć cze­goś takiego.

– Kazi­mierz mówił, że u nich koło Anto­nówki takie rze­czy już się działy, a ja głupi nie chcia­łem dać wiary.

– Nikt się tego nie spo­dzie­wał, prze­cież żyli­ście obok sie­bie tyle lat!

– Gdy­bym tylko…

– Nie możemy cof­nąć czasu.

– Stra­ci­łem wszyst­kich, któ­rych kocha­łem. Wszyst­kich! – Scho­wał twarz w dło­niach, a jego ramio­nami wstrzą­snął szloch. – Zosta­łaś tylko ty. Gdyby nie poczciwa Nata­sza…

Wzię­łam głę­boki oddech i zdo­by­łam się na odwagę.

– Nie chcia­łam mówić wcze­śniej, bo nie byłam jesz­cze pewna, no i chcie­li­śmy was powia­do­mić wspól­nie…

– Co jesz­cze na nas spa­dło? Boże, mój Boże! Nie zniosę kolej­nego nie­szczę­ścia! – Przyj­rzał mi się uważ­nie. – Nie trzy­maj mnie w nie­pewno…

– Będę miała dziecko – powie­dzia­łam cicho, czer­wie­niąc się.

To bar­dzo dziwne uczu­cie mówić komuś, zwłasz­cza męż­czyź­nie, że jakiś czas temu speł­niło się obo­wią­zek mał­żeń­ski, że zaznało się miło­ści cie­le­snej, a teraz poja­wia się tego kon­se­kwen­cja.

– Naprawdę?

Spra­wiał wra­że­nie, jakby się zasta­na­wiał, czy przy­pad­kiem nie żar­tuję.

– Tak, jestem już pewna. Będę miała dziecko.

– Z Jan­kiem? – zdzi­wił się głu­pio i odru­chowo spoj­rzał na mój jesz­cze nie­spe­cjal­nie wypu­kły brzuch.

– A niby z kim? – Uda­łam, że się obu­rzam i ze śmie­chem szturch­nę­łam teścia w bok. – Oczy­wi­ście, że z Jan­kiem. Będziesz dziad­kiem.

– Prze­pra­szam, że tak głu­pio zapy­ta­łem, ale mnie zasko­czy­łaś! – Jego twarz się roz­pro­mie­niła. – Jestem w szoku! Tego się nie spo­dzie­wa­łem! Mój dzielny, kochany synek byłby ojcem. Dzię­kuję!

Hubert wzru­szył się tak, że łzy popły­nęły mu po policz­kach, a ja zaczę­łam sobie robić wyrzuty, że tak bez­ce­re­mo­nial­nie podzie­li­łam się naj­więk­szą tajem­nicą. Może mogłam pocze­kać na jakiś szcze­gólny moment?

Tylko ile ich jesz­cze przed nami? Zresztą czego mogła­bym się spo­dzie­wać? Wszystko, co ważne, co kocha­łam i czemu ufa­łam, minęło bez­pow­rot­nie.

To była chwila, w któ­rej Hubert zde­cy­do­wał, że musimy się roz­dzie­lić. I mimo moich pro­te­stów i stra­chu przed samotną podróżą, uparł się, że powin­nam wró­cić do rodzi­ców, pod­czas gdy on schroni się u rodziny miesz­ka­ją­cej u pod­nóża Tatr.

Mimo bła­gań, próśb i zakli­nań nie dał się prze­ko­nać, żeby­śmy wspól­nie kon­ty­nu­owali wędrówkę. Moje łzy też nie zro­biły na nim wra­że­nia i tak oto zmu­sił mnie do samo­dziel­nej podróży. A ja po kil­ku­na­stu dniach zna­la­złam się w rodzin­nym domu.

Z tą zasad­ni­czą róż­nicą, że mój dom tym­cza­sem stał się rodzinną posia­dło­ścią innej, w dodatku nie­miec­kiej rodziny.

Wła­sno­ścią Niem­ców, przed któ­rymi ucie­ka­łam we wrze­śniu 1939 roku, przez co nie­świa­do­mie wpa­dłam w ręce Ukra­iń­ców, któ­rzy wyda­wali się dobrymi sąsia­dami.

Pamię­tam, w jakim byłam w szoku, gdy bie­głam przez podwó­rze do domu, a drzwi otwo­rzyła mi nie­znana, pulchna kobieta w bia­łej lnia­nej zapa­sce na bio­drach.

– Tak, słu­cham? – Spoj­rzała na mnie zdzi­wiona, a ja nie byłam w sta­nie wydu­kać ani słowa. – Pani do kogo?

– Ja, ja… wró­ci­łam do domu.

– Tego domu?

– Do rodzi­ców.

– Ale to mój dom – powie­działa twardo, trak­tu­jąc mnie jak intruza.

– Ale tu miesz­kają Zabie­rzyń­scy? Flo­ren­tyna i Kon­stanty?

– Tak, ale teraz to mój dom.

– Wik­to­ria?!

Zwa­biona pod­nie­sio­nymi gło­sami mama sta­nęła w drzwiach, wytrzesz­czyła oczy, po czym zachwiała się na nogach i musiała oprzeć o ścianę, by nie upaść.

– Mamuś! – Padłam w jej ramiona i łka­łam jak mała dziew­czynka. Tak bar­dzo bym chciała, aby wzięła mnie jak daw­niej na kolana i utu­liła, cału­jąc w czu­bek głowy.

Oka­zało się, że w naszym dworku mieszka rodzina Müllerów i że żyjemy na ich łasce. Uspo­ko­iłam się dopiero wtedy, gdy idąc z mamą pod rękę, na podwó­rzu spo­tka­łam naszego poczci­wego Wiśniew­skiego i gdy po chwili zdu­miony ojciec wziął mnie w ramiona. Tak bar­dzo mi ich bra­ko­wało, tak za nimi tęsk­ni­łam.

I nie ma zna­cze­nia, że ktoś inny mieni się wła­ści­cie­lem fol­warku; widok zna­jo­mych twa­rzy i miejsc mnie koi i spra­wia, że po raz pierw­szy od dłu­gich tygo­dni prze­staję się bać.

Wtu­li­łam się w tatkę i pła­ka­łam, łka­łam jak dziew­czynka, która się prze­wró­ciła i zdarła kolano. A potem…

Jak zwy­kle budzę się spo­cona, ską­pana we łzach, z krzy­kiem na ustach, i dłuż­szą chwilę zaj­muje mi zro­zu­mie­nie, gdzie jestem.

Roz­glą­dam się po moim nowym pokoju, a raczej naszym sta­rym pokoju gościn­nym na pię­trze, i nie potra­fię się w tym wszyst­kim odna­leźć.

Z jed­nej strony nie mogę pojąć, jakim cudem żyję, a z dru­giej zro­zu­mieć, jak to moż­liwe, że w jed­nej chwili stra­ci­łam męża, Elżu­nię, nie­za­wodną przy­ja­ciółkę i pod­porę, pełną dobroci teściową i resztę rodziny. Nie­ustan­nie robię sobie wyrzuty i roz­trzą­sam, co mogli­śmy zro­bić, aby unik­nąć tego pie­kła. Nie­po­ję­tej rzezi nie­win­nych ludzi. Star­ców, dzieci i kobiet. Nie­za­an­ga­żo­wa­nych poli­tycz­nie męż­czyzn, chło­pa­ków?

Dla­czego nie dostrze­gli w nas ludzi? Takich samych jak oni. Ludzi, któ­rzy mają uczu­cia, odczu­wają ból i strach? W jaki spo­sób im zagra­ża­li­śmy? Czego się oba­wiali? Albo co chcieli zyskać, pozba­wia­jąc nas życia?

Ni­gdy nie poznam odpo­wie­dzi na żadne z tych pytań. Choć roz­war­stwiam każdą myśl, każde podej­rze­nie, reflek­sję jak włos na czworo, nie zbli­żam się na krok do roz­wią­za­nia zagadki. Do prawdy.

Boże! Dla­czego ja? Dla­czego mnie to spo­tkało?

A wła­ści­wie dla­czego mnie mia­łoby to zło omi­nąć? Albo spaść na innych? Na sąsia­dów czy inne rodziny miesz­ka­jące nie­opo­dal? Nie mogę nawet myśleć o tym, by przy­da­rzyło się to komuś innemu, bo nie spo­sób nikomu życzyć choć ułamka nie­szczę­ścia, które stało się naszym udzia­łem.

Wczo­raj pierw­szy raz poczu­łam ruchy dziecka w łonie. W pierw­szej chwili wzię­łam je za nie­po­ko­jący skręt kiszek, a potem ze zdu­mie­niem poję­łam, że jedyna pamiątka po Janie, jedyny ślad tego, że mi się nie przy­śnił, że był, że kochał… poru­sza się we mnie.

Czy będę miała siłę, odwagę ją albo jego poko­chać? Czy będę dobrą matką? Czy potra­fię zatrosz­czyć się o dziecko? Czy mam prawo takie maleń­stwo uniesz­czę­śli­wiać swoim bólem? Kosz­mar­nym wspo­mnie­niem? Czy ner­wo­wość, zgry­zotę i lęk się dzie­dzi­czy? Czy uda mi się powstrzy­mać rzekę smutku, która nie­ustan­nie prze­pływa przez umysł i wstrząsa cia­łem?

Tyle pytań i żad­nych odpo­wie­dzi.FLO­REN­TYNA

Jestem wykoń­czona.

Mam wra­że­nie, że Zosia i Wanda zamie­niły się ze szczot­kami na rozum. Star­sza jest oszo­ło­miona pierw­szą miło­ścią i może powin­nam ją zro­zu­mieć, choć jej oblu­bie­niec jest Niem­cem, a drugą zaśle­piło przy­po­do­by­wa­nie się obcej kobie­cie. Za cel życia naj­wy­raź­niej obrała wyśle­dze­nie każ­dej tajem­nicy domu i oko­licy. Jest jak tyka­jąca bomba, która nie wie­dzieć kiedy eks­plo­duje, kiedy tak miele języ­kiem gdzie i komu popad­nie.

W duchu żal mi Zosi.

Ten cały Luca nie jest taki zły. Ba, w innych oko­licz­no­ściach może byłby naszym wyma­rzo­nym zię­ciem, ale nie mogę prze­go­nić myśli, że jako eses­man praw­do­po­dob­nie zabija ludzi. Że nas też może wydać, ma nad nami wła­dzę. Że jego uczu­cie do Zosi okaże się prze­lotne, a gdy się nią znu­dzi, zapra­gnie się jej pozbyć. To takie zatrwa­ża­jące. Nie­bez­pieczne.

Pozor­nie chło­pak wydaje się Zosią szcze­rze zauro­czony, ale co będzie, gdy któ­reś z nich się roz­cza­ruje, nie spełni ocze­ki­wań dru­giego, gdy się roz­staną? Czy nie będzie się na nas mścił? Nie wyła­duje swo­jej fru­stra­cji? Nie będzie chciał wyko­rzy­stać posia­da­nej wła­dzy?

Boże prze­naj­słod­szy, do czego to doszło?

W dodatku dziś stało się coś złego. Bez uprze­dze­nia, nawet Erna była tym zdzi­wiona, na teren fol­warku wpa­dło gestapo. O świ­cie, nim do pracy sta­wili się ludzie z czwo­ra­ków, przy­je­chały dwie budy, z któ­rych wysko­czyło jede­na­stu uzbro­jo­nych Niem­ców. Prze­szu­kali dom, obej­ście, staj­nie i sto­doły. Mia­łam wra­że­nie, że są wszę­dzie i prze­trze­pali każdy kąt.

Zro­biło mi się gorąco i oblał mnie zimy zimny pot, gdy weszli do jed­nego z budyn­ków gospo­dar­czych, gdzie za ścianą ukry­li­śmy swoje skarby: radio­od­bior­nik, broń i tro­chę pie­nię­dzy. Na szczę­ście, choć opu­ki­wali wszyst­kie ściany, niczego nie zna­leźli.

Zacie­ka­wiona, ale też wystra­szona Erna i prze­jęty Hans cho­dzili za nimi krok w krok, dopy­tu­jąc się, co jest powo­dem rewi­zji.

– Żydzi ucie­kli⁴.

– Ale skąd? – zdzi­wił się Hans.

– To nie wasza sprawa.

– Oczy­wi­ście, tak tylko z cie­ka­wo­ści zapy­ta­łem.

– Wie­cie, co grozi za ukry­wa­nie zbiega?

– Pew­nie, gdyby tylko ktoś obcy poja­wił się w obej­ściu, zaraz byśmy was zawia­do­mili.

– Mam nadzieję.

W tej chwili dwóch uzbro­jo­nych po zęby gesta­pow­ców, z łosko­tem otwarł­szy drzwi, wdarło się do daw­nego miesz­ka­nia Wiśniew­skiego.

Prze­ra­żeni teścio­wie i tatko, któ­rzy odby­wali codzienną popo­łu­dniową sje­stę, pode­rwali się na równe nogi z unie­sio­nymi rękami. Gdyby nie groza sytu­acji, śmia­ła­bym się w głos.

– A to kto? – Ryży, prysz­czaty młody chło­pak bez­ce­re­mo­nial­nie zro­bił krok naprzód i sta­nął z teściem oko w oko, nie­mal doty­ka­jąc go nosem. Zupeł­nie jakby zmniej­sze­nie dystansu było jed­no­znaczne z dowie­dze­niem się cze­goś wię­cej.

– Poma­gają nam w gospo­dar­stwie, to dawni wła­ści­ciele. – Hans jako pierw­szy odzy­skuje ani­musz.

– To co tu robią? Dla­czego nie są w polu?

– Pra­co­wali od rana – włą­czyła się do roz­mowy Erna, lek­ce­wa­żąco macha­jąc dło­nią. – I kaza­li­śmy im na chwilę iść do cha­łupy, a zaraz będzie trzeba krowy doić.

Gdy wybrzmiało ostat­nie słowo, przez strych prze­to­czyło się gło­śne stado kun, a może jedna kuna, która robi tyle hałasu. Müllerowie zro­bili się kre­do­wo­biali, a gesta­powcy spoj­rzeli na nas z zado­wo­le­niem.

– No i mamy ucie­ki­nie­rów.

– Tam nikogo nie ma – zapro­te­sto­wa­łam, nie zwa­ża­jąc na zagro­że­nie. – To tylko kuny.

Nim się obej­rza­łam, ryży dosko­czył i ude­rzył mnie kolbą kara­binu, a potem bru­tal­nie spo­licz­ko­wał, tak że mia­łam wra­że­nie, że głowa mi odpad­nie, po czym zmu­sił do zapro­wa­dze­nia ich na strych.

Na mięk­kich, drżą­cych nogach wspi­na­łam się po dawno zapo­mnia­nych scho­dach, które nie­przy­jem­nie ugi­nały się pod moim cię­ża­rem, w dodatku co rusz twarz muskały mi paję­czyny.

Nie mia­łam odwagi ich zetrzeć z twa­rzy, bo Nie­miec nie­mal dep­tał mi po pię­tach, ale jego gło­śne prze­kleń­stwa świad­czyły o tym, że rów­nież zaplą­tał się w zaku­rzone paję­cze sieci. Na szczę­ście drzwi nie były zamknięte na kłódkę i pod napo­rem ustą­piły ze zgrzy­tem, a ja pra­wie wpa­da­łam do pomiesz­cze­nia.

Pano­wał w nim nie­przy­jemny pół­mrok, bo przez zaku­rzone, chyba ni­gdy nie­myte okienko wpa­dała led­wie odro­bina świa­tła.

Za gesta­pow­cami wspi­nali się zdzi­wieni i prze­jęci Müllerowie, któ­rzy chyba nawet nie wie­dzieli o ist­nie­niu tego pomiesz­cze­nia. Strych był nie­mal pusty. W kącie stały tylko wypeł­nione pustymi butel­kami skrzy­nie, a na środku leżał podarty worek z reszt­kami zia­ren owsa. Duchota i smród nie­mal rzu­ciły nas na ściany, a ilość odcho­dów i gma­twa­nina dobrze widocz­nych na brud­nej pod­ło­dze śla­dów łapek świad­czyły o tym, że kuny czują się tu zna­ko­mi­cie. Na domiar złego jedno ze spło­szo­nych zwie­rzą­tek wybie­gło zza skrzynki i w pod­sko­kach prze­mknęło nam pod nogami, zni­ka­jąc w dziu­rze mię­dzy nie­szczel­nymi dachów­kami.

– Scheiße! – zawo­łali jed­no­cze­śnie gesta­powcy i odru­chowo zatkali nosy pal­cami, przy oka­zji uważ­nie się roz­glą­da­jąc, jakby się spo­dzie­wali, że z któ­rejś z bute­lek wysko­czy dżinn z nożem w dłoni.

– Mówi­łam, że tu miesz­kają tylko kuny. To jedno pomiesz­cze­nie i nie ma tu niczego cie­ka­wego. Otwo­rzę okno.

Gdy ja wpusz­cza­łam na strych powiew wia­tru, oni popa­trzyli na mnie zło­wrogo, jed­no­cze­śnie obcho­dząc i dokład­nie ostu­ku­jąc wszyst­kie ściany. Naj­wy­raź­niej doszli do tego samego wnio­sku i pełni nie­chęci i zawodu zbie­gli po scho­dach. Po wymia­nie uwag i krót­kiej roz­mo­wie z naszymi gospo­da­rzami, jak iro­nicz­nie to brzmi, prze­szu­kali jesz­cze ogród i zie­miankę, po czym odje­chali.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Nie da się zro­zu­mieć zapo­cząt­ko­wa­nych w 1943 r. wyda­rzeń, jeśli nie się­gnie się do źró­deł pol­sko-ukra­iń­skich i naro­do­wych uprze­dzeń. Nie­wąt­pli­wie krwawe wyda­rze­nia były na rękę zarówno Niem­com, jak i Rosja­nom, acz­kol­wiek każda zbrod­nia, szcze­gól­nie tak bez­względna jak ludo­bój­stwo wołyń­skie, ma swoją wie­lo­let­nią genezę, nie­jed­no­krot­nie skom­pli­ko­waną i trudną do jed­no­znacz­nego okre­śle­nia. Patrz Aneks, s. 281.

2.

Od samego początku hitle­rowcy kła­dli olbrzymi nacisk na gra­bież mie­nia. Polacy nie mieli prawa posia­dać żad­nej wła­sno­ści. Wywłasz­cze­nia roz­po­częto już w paź­dzier­niku 1939 r., tuż po wyda­niu sto­sow­nych aktów praw­nych. Patrz Aneks, s. 284.

3.

Nie­miecka ustawa o ochro­nie nie­miec­kiej krwi i czci z 15 wrze­śnia 1935 r. począt­kowo obej­mo­wała intymne rela­cje pomię­dzy Niem­cami a Żydami i Cyga­nami. Po wkro­cze­niu hitle­row­ców do Pol­ski Ras­sen­schande swym dzia­ła­niem objęła też Pola­ków. Patrz Aneks, s. 286.

4.

Pośród średz­kiej spo­łecz­no­ści Żydzi funk­cjo­no­wali od zawsze, acz­kol­wiek języ­kowo i men­tal­nie bli­żej im było do mniej­szo­ści nie­miec­kiej. W ramach Rze­czy­po­spo­li­tej Szla­chec­kiej miesz­kali wyłącz­nie za murami mia­sta. Patrz Aneks, s. 287.