Rok 1000. Jak odkrywcy połączyli odległe zakątki świata i rozpoczęła się globalizacja - ebook

OD AUTORKI

Aby dotrzeć do jak naj­szer­szego grona czy­tel­ni­ków, kie­ro­wa­łam się pew­nymi wska­zów­kami. Ogra­ni­czać do mini­mum obce nazwi­ska i słowa. Uży­wać naj­po­pu­lar­niej­szej pisowni i opusz­czać więk­szość zna­ków dia­kry­tycz­nych. Odwo­ły­wać się do współ­cze­snych nazw kra­jów i regio­nów i nie zaprzą­tać głowy czy­tel­nika nazwami, które dawno wyszły z uży­cia. Zamie­nić histo­ryczne jed­nostki miar i wag na jed­nostki metryczne. Spo­rzą­dzić przy­pisy, które pozwolą ziden­ty­fi­ko­wać mate­riał źró­dłowy i lite­ra­turę przed­miotu.PRO­LOG

Na ulicy tło­czą się ludzie. Kupują naszyj­niki z pereł pocho­dzące ze Sri Lanki, ozdoby wyrzeź­bione z afry­kań­skiej kości sło­nio­wej, per­fumy z Tybetu i Soma­lii zawie­ra­jące sub­stan­cje utrwa­la­jące woń, fla­ko­niki z bał­tyc­kiego bursz­tynu i meble wyko­nane z każ­dego gatunku pach­ną­cego drewna, jaki tylko można sobie wyma­rzyć. Zapach zagra­nicz­nych kadzi­deł roz­cho­dzi się w powie­trzu. Sklep na rogu oprócz kosz­tow­nych, wyra­fi­no­wa­nych tech­nicz­nie wyro­bów sprze­daje także ich uprosz­czone wer­sje prze­zna­czone na rynek lokalny. W zależ­no­ści od tego, jakie przy­pada święto, do tłumu dołą­czają wyznawcy hin­du­izmu, muzuł­ma­nie czy bud­dy­ści. Póź­niej odwie­dzą przy­ja­ciół, któ­rzy poczę­stują ich napo­jami o nie­zwy­kłym zapa­chu. Rodzina poka­zuje swój nowy naby­tek: na pięk­nym stole z jawaj­skiego drewna san­da­ło­wego spo­czywa róg noso­rożca z wyrzeź­bio­nym skom­pli­ko­wa­nym wzo­rem. Wiele z tych bibe­lo­tów wygląda na zagra­niczne, co świad­czy o kosmo­po­li­tycz­nym guście wła­ści­ciela.

Mia­sto z sze­roką sie­cią kon­tak­tów ze świa­tem spra­wia wra­że­nie waż­nej, nowo­cze­snej metro­po­lii i takie wła­śnie było chiń­skie Quan­zhou około roku 1000. Poło­żone na wybrzeżu naprze­ciwko Taj­wanu, w poło­wie drogi mię­dzy Szan­gha­jem a Hong­kon­giem, Quan­zhou należy do naj­więk­szych i naj­bo­gat­szych por­tów na świe­cie.

Wszyst­kimi tymi towa­rami han­dlo­wano tam wów­czas powszech­nie. Chiń­czycy od stu­leci spro­wa­dzali drewno zapa­chowe, na przy­kład san­da­łowe, z tere­nów dzi­siej­szej Jawy i Indii oraz aro­ma­tyczne żywice, takie jak mirra czy oli­ba­num, z Pół­wy­spu Arab­skiego. Palili spro­wa­dzane z zagra­nicy kadzi­dła, aby delek­to­wać się won­nym powie­trzem, nasą­czali ubra­nia pach­nącą parą, aro­ma­ty­zo­wali medy­ka­menty, napoje, zupy i cia­sta impor­to­wa­nymi przy­pra­wami.

Import ten finan­so­wała oży­wiona wymiana han­dlowa, a naj­bar­dziej tech­nicz­nie zaawan­so­wa­nym towa­rem eks­por­to­wym Chin była wypa­lana cera­mika. Tań­sze wyroby cera­miczne pocho­dziły z Azji Mniej­szej, gdzie sto­so­wano imi­ta­cję szkliwa tylko przy­po­mi­na­ją­cego błysz­czącą chiń­ską por­ce­lanę, gdyż były wypa­lane w niż­szej tem­pe­ra­tu­rze. Wraz z otwar­ciem nowych szla­ków han­dlo­wych rze­mieśl­nicy, któ­rzy do tej pory mieli mono­pol na dostar­cza­nie cera­miki swym roda­kom, nagle musieli zacząć wal­czyć o udział w rynku z wytwór­cami z dru­giej strony globu.

Rok 1000 ozna­czał począ­tek glo­ba­li­za­cji, czyli moment, gdy szlaki komu­ni­ka­cyjne oplo­tły cały świat i umoż­li­wiły towa­rom, tech­no­lo­giom, reli­giom oraz podróż­ni­kom i kup­com docie­ra­nie w nowe miej­sca. Ta zasad­ni­cza zmiana wpły­nęła także na zwy­kłych ludzi.

W roku 1000 – a w każ­dym razie około tej daty według oceny arche­olo­gów – wikiń­scy odkrywcy wypły­nęli z rodzin­nej Skan­dy­na­wii, prze­mie­rzyli pół­nocny Atlan­tyk i dotarli do Nowej Fun­dlan­dii – wyspy leżą­cej w pobliżu pół­nocno-wschod­niego wybrzeża Kanady – gdzie nie tra­fił jesz­cze żaden Euro­pej­czyk. (Dzie­sięć tysięcy lat wcze­śniej na zachod­nie tereny Ame­ryki Pół­noc­nej przy­wę­dro­wały ludy z Sybe­rii). Wikin­go­wie połą­czyli ist­nie­jące drogi han­dlowe w obu Ame­ry­kach z euro­pej­skimi, azja­tyc­kimi i afry­kań­skimi szla­kami komu­ni­ka­cyj­nymi – czyli z obsza­rem zwa­nym Afro­eu­ra­zją. Po raz pierw­szy w dzie­jach przed­miot lub wia­do­mość mogły prze­mie­rzyć świat dookoła.

W prze­ci­wień­stwie do Skan­dy­na­wów inni wio­dący gra­cze roku 1000 – Chiń­czycy, Hin­dusi i Ara­bo­wie – nie wywo­dzili się z Europy. Naj­dłuż­sza regu­lar­nie wyko­rzy­sty­wana droga mor­ska pro­wa­dziła z Chin do Omanu i Basry nad Zatoką Per­ską, czyli portu leżą­cego naj­bli­żej Bag­dadu. Zatoka Per­ska łączyła dwa szlaki piel­grzym­kowe: jeden dla muzuł­ma­nów z Chin podró­żu­ją­cych do Mekki, a drugi dla także odby­wa­ją­cych hadżdż miesz­kań­ców Afryki Wschod­niej. Naj­więk­szy ruch towa­rowy pano­wał na tra­sie z Pół­wy­spu Arab­skiego do por­tów na połu­dniowo-wschod­nim wybrzeżu Chin, ale część towa­rów pły­nęła do por­tów wzdłuż wybrzeża Afryki Wschod­niej.

Około 1000 roku w świat ruszyli agenci glo­ba­li­za­cji – wikin­go­wie z Europy Pół­noc­nej, miesz­kańcy obu Ame­ryk, Afry­ka­nie, Chiń­czycy i miesz­kańcy Bli­skiego Wschodu. Wymie­niali swoje towary na dobra, które widzieli po raz pierw­szy, a prze­cie­ra­jąc nowe szlaki lądowe i mor­skie, wyzna­czali praw­dziwy począ­tek glo­ba­li­za­cji. Dzięki tym pio­nie­rom i odkryw­com liczne kró­le­stwa i impe­ria po raz pierw­szy dowie­działy się nawza­jem o swym ist­nie­niu, a towary, ludzie, a wraz z nimi cho­roby, mogły prze­miesz­czać się w nowe rejony. I tak różne zakątki świata nawią­zały ze sobą kon­takt, czego osta­tecz­nym rezul­ta­tem jest dzi­siej­sza zglo­ba­li­zo­wana rze­czy­wi­stość.

To prawda, że i wcze­śniej miesz­kańcy nie­któ­rych krain – dzi­siej­szej Rosji, Chin, Indii – dobrze wie­dzieli, że gdzieś indziej żyją inne spo­łecz­no­ści. Mamy dowód na to, że w pierw­szych wie­kach naszej ery ist­niał szlak mor­ski łączący Cesar­stwo Rzym­skie z zachod­nim wybrze­żem połu­dnio­wych Indii, ale osta­tecz­nie zaprze­stano korzy­sta­nia z niego w celach han­dlo­wych. Z dru­giej strony powstały około 500 roku lądowy i mor­ski Jedwabny Szlak stwo­rzył trwałe związki kul­tu­rowe i han­dlowe mię­dzy Indiami, Chi­nami a pań­stwami Azji Połu­dniowo-Wschod­niej i około 1000 roku wciąż ist­niał. Mimo to obie sieci, choć mocno roz­bu­do­wane, obej­mo­wały swym zasię­giem tylko jeden rejon, a eks­pan­sja regio­nów, która roz­po­częła się w 1000 roku, objęła swym oddzia­ły­wa­niem cały świat.

Żeby było jasne: nie była to glo­ba­li­za­cja w dzi­siej­szym tego słowa zna­cze­niu. Zwy­kli ludzie prak­tycz­nie nie mieli moż­li­wo­ści wyjeż­dża­nia dokąd­kol­wiek i kupo­wa­nia towa­rów w skle­pach dosłow­nie na całym świe­cie.

Nie­mniej zmiana, która nastą­piła na prze­ło­mie I i II tysiąc­le­cia naszej ery, stwo­rzyła glo­ba­li­za­cję o naj­bar­dziej fun­da­men­tal­nym zna­cze­niu. To, co stało się w jed­nym zakątku świata, w istotny spo­sób wpły­wało na miesz­kań­ców innych, odle­głych krain. Nowe szlaki wią­zały ze sobą różne czę­ści globu, a wraz z ludźmi i towa­rami roz­prze­strze­niały się nimi także reli­gie. Nie­ustanne zapo­trze­bo­wa­nie na nie­wol­ni­ków w Kon­stan­ty­no­polu (dzi­siej­szym Stam­bule), Bag­da­dzie, Kairze czy w innych mia­stach prze­miesz­czało miliony ludzi z Afryki, Europy Wschod­niej i Azji Cen­tral­nej – setki lat przed poja­wie­niem się trans­atlan­tyc­kiego han­dlu nie­wol­ni­kami. Glo­ba­li­za­cja mocno wpły­nęła rów­nież na tych, któ­rzy nie opusz­czali swych domów. Gdy władca przyj­mo­wał chrzest – a wielu tak zro­biło około 1000 roku – więk­szość jego pod­da­nych także przyj­mo­wała nową wiarę. Wielu miesz­kań­ców Azji Połu­dniowo-Wschod­niej, zarówno samego kon­ty­nentu, jak i wysp, porzu­ciło tra­dy­cyjne zaję­cia, by zaopa­try­wać boga­tych i bied­nych chiń­skich klien­tów w przy­prawy i drewno san­da­łowe. Gdy zagra­niczni kupcy posze­rzali swoje inte­resy kosz­tem miej­sco­wych, wybu­chły pierw­sze zamieszki anty­glo­ba­li­stów, a w Kairze, Kon­stan­ty­no­polu i Guang­zhou tłum ata­ko­wał nowych boga­czy.

Doku­menty z prze­łomu I i II tysiąc­le­cia, które prze­trwały do dziś, nie pozwa­lają dokład­nie oce­nić skali han­dlu ludźmi i towa­rami w tam­tym cza­sie. Dla­tego musimy zwró­cić uwagę na inne dowody. Będziemy śle­dzić towary trans­por­to­wane wzdłuż róż­nych szla­ków i przy­glą­dać się podą­ża­ją­cym za nimi ludziom i infor­ma­cjom. Będą nas inte­re­so­wać auto­rzy pamięt­ni­ków z podróży notu­jący wie­ści zasły­szane od innych, gdyż to wła­śnie oni są naszymi głów­nymi świad­kami ogrom­nej trans­for­ma­cji, która nastą­piła po roku 1000. Wymiana han­dlowa, która wtedy nastała, otwo­rzyła szlaki wyko­rzy­sty­wane do trans­portu ludzi i towa­rów jesz­cze długo po prze­pły­nię­ciu Atlan­tyku przez Kolumba. Jed­nakże świat około 1000 roku istot­nie się róż­nił od tego z roku 1492. Po pierw­sze, podróż­nicy, któ­rzy spo­ty­kali się ze sobą na prze­ło­mie I i II tysiąc­le­cia, znaj­do­wali się na podob­nym pozio­mie roz­woju tech­nicz­nego w prze­ci­wień­stwie do tych, któ­rzy podró­żo­wali po świe­cie pięć­set lat póź­niej, gdy broń palna i armaty pozwa­lały Euro­pej­czy­kom roz­pra­wić się prak­tycz­nie z każ­dym, kto sta­nął im na dro­dze.

Świat roku 1000 miał także innych głów­nych gra­czy. Nie­które jego regiony, dajmy na to Chiny czy Bli­ski Wschód, kwi­tły, pod­czas gdy inne – na przy­kład Europa – zostały z tyłu. W isto­cie świat 1000 roku wyglą­dał podob­nie do dzi­siej­szego, gdy jedy­nymi praw­dzi­wymi rywa­lami Euro­pej­czy­ków są Chiń­czycy, Ara­bo­wie i Ame­ry­ka­nie.

Zda­rze­nia zapo­cząt­ko­wane prze­ło­mem roku 1000 sta­no­wiły zna­czący punkt w roz­woju ludz­ko­ści, wywie­ra­jąc zarówno dobre, jak i złe skutki. Glo­balne szlaki komu­ni­ka­cyjne, które przy­nio­sły tak dobro­byt, jak cho­roby, przy­czy­niały się do roz­woju inte­lek­tu­al­nego, ale także frag­men­ta­cji kul­tu­ro­wej, roz­po­wszech­niały zdo­by­cze tech­niki, jed­no­cze­śnie nisz­cząc tra­dy­cyjne rze­mio­sło. Nowe szlaki sprzy­jały i bra­ta­niu się ludzi, i kon­flik­tom. Nie­któ­rym otwie­rały oczy na nowe moż­li­wo­ści, ale także przy­spie­szały pod­po­rząd­ko­wa­nie tych, któ­rzy nie potra­fili się wyrwać spod domi­na­cji.

Książka ta jako pierw­sza roz­pa­truje ów ciąg wyda­rzeń w kate­go­rii „glo­ba­li­za­cji”¹. W pro­ce­sie tym zawsze są wygrani i prze­grani i nie ina­czej stało się w 1000 roku, gdy na świe­cie nastą­piła fun­da­men­talna zmiana. Wciąż odczu­wamy tego skutki i musimy zro­zu­mieć dłu­go­trwałe dzie­dzic­two roku 1000.

Histo­ria wydaje się bar­dzo zna­joma, ale sytu­acja w tam­tym cza­sie była dia­me­tral­nie inna. Działo się to oczy­wi­ście przed indu­stria­li­za­cją. Nie było ani maszyn paro­wych, ani elek­trycz­no­ści. Źró­dłem ener­gii byli ludzie, zwie­rzęta, woda i wiatr.

Inne były też byty poli­tyczne: dru­żyny, ple­miona, kró­le­stwa i impe­ria. Nie ist­niały pań­stwa naro­dowe (te ukształ­to­wały się dopiero w XIX wieku), które mogły zmu­sić swych oby­wa­teli do służby woj­sko­wej i pła­ce­nia podat­ków. Książka ta wyja­śnia, jak powstały sple­cione ze sobą sieci zło­żone z głów­nych świa­to­wych regio­nów i kto za to odpo­wiada. Nawią­zu­jąc kon­takty w roku 1000, miesz­kańcy róż­nych czę­ści świata przy­go­to­wali grunt pod następną fazę glo­ba­li­za­cji na prze­ło­mie XV i XVI wieku, kiedy Euro­pej­czycy przy­sto­so­wali ist­nie­jące sieci do wła­snych celów. Ale to nie oni wyna­leźli glo­ba­li­za­cję. Zmie­nili i powięk­szyli jedy­nie to, co już było. Gdyby glo­ba­li­za­cja jesz­cze się nie zaczęła, miesz­kańcy Europy nie byliby w sta­nie tak szybko spe­ne­tro­wać tylu regio­nów świata.

Glo­ba­li­za­cji zawsze towa­rzy­szyło wiele napięć: gdy ludzie w jakiejś czę­ści świata pojęli, że nie są jedy­nymi miesz­kań­cami ziemi, sta­wali w obli­czu nowych nie­bez­pie­czeństw. Ci, któ­rzy po raz pierw­szy doświad­czyli glo­ba­li­za­cji, musieli obrać wobec niej jakąś stra­te­gię, przyj­mu­jąc różne korzystne dla sie­bie punkty widze­nia.

Spo­ty­ka­jąc na swej dro­dze obcych – co w roku 1000 zda­rzało się powszech­nie – musieli osza­co­wać ryzyko: czy ci obcy dybią na ich życie? Czy chcą ich wziąć w nie­wolę? Musieli oce­nić sytu­ację: kto wygra, jeśli doj­dzie do walki? Kto ma lep­szą broń? A co, jeśli obcy potra­fią czy­tać i pisać? Musieli przy­jąć stra­te­gię dal­szego postę­po­wa­nia, z któ­rej mogą dla nas pły­nąć cenne nauki.

Zda­rzały się też inne reak­cje, mówiąc szcze­rze – dzi­waczne. Kiedy India­nie zaata­ko­wali wikiń­ską osadę, a przy­wódca Nor­ma­nów wezwał do odwrotu, jedna brze­mienna, ale zadziorna wikiń­ska wojow­niczka imie­niem Frey­dis nie mogła dotrzy­mać kroku swym towa­rzy­szom i sta­nęła samot­nie wobec wojow­ni­czych tubyl­ców. Odsło­niła pierś i „ude­rzyła” w nią mie­czem². Zdu­mieni India­nie natych­miast się roz­pierz­chli, jeśli wie­rzyć sadze.

Inne reak­cje w roku 1000 są bar­dziej poucza­jące: co odważ­niejsi poko­ny­wali strach i wycią­gali rękę do ludzi, któ­rych widzieli pierw­szy raz. I nawią­zy­wali sto­sunki han­dlowe.

Kra­iny, które dys­po­no­wały nie­licz­nymi bogac­twami natu­ral­nymi, czę­sto eks­por­to­wały wła­snych miesz­kań­ców jako nie­wol­ni­ków. Pocho­dzili oni z róż­nych czę­ści świata. Naj­bo­gat­sze mia­sta spro­wa­dzały ich z bied­niej­szych regio­nów, które poza ludzką siłą robo­czą miały nie­wiele do zaofe­ro­wa­nia: Afryki Wschod­niej i Zachod­niej, Azji Środ­ko­wej oraz Europy Pół­noc­nej i Wschod­niej. (Z Europy Wschod­niej pocho­dziło tak wielu nie­wol­nych, że praw­do­po­dob­nie angiel­skie słowo _slave_, czyli nie­wol­nik, wywo­dzi się od _Slav_ ozna­cza­ją­cego Sło­wia­nina).

Ludy, które nie miały czym han­dlo­wać, stały się zna­ko­mi­tymi pośred­ni­kami. Ode­grały ważną rolę w wyty­cza­niu nowych szla­ków han­dlo­wych. Co cie­kawe, spo­łecz­no­ści sto­jące na niż­szym pozio­mie roz­woju tech­nicz­nego cza­sami oka­zy­wały się lep­sze niż te bar­dziej zaawan­so­wane, gdyż szyb­ciej przyj­mo­wały wszyst­kie nowinki.

Jed­nym z naj­szyb­szych spo­so­bów roz­woju spo­łecz­nego było przy­ję­cie wiary wyzna­wa­nej przez bar­dziej roz­wi­niętą spo­łecz­ność – decy­zja nie zawsze podyk­to­wana rze­czy­wi­stymi prze­ko­na­niami reli­gij­nymi. Jeden z wład­ców Rusi, książę Wło­dzi­mierz, chcąc wzmoc­nić swe księ­stwo, roz­glą­dał się za wzor­cami u swych naj­bliż­szych sąsia­dów. Tak jak inni rzą­dzący posta­no­wił wybrać wiarę, która pozwo­li­łaby mu skon­so­li­do­wać wła­dzę i zawrzeć soju­sze z potęż­nymi sąsia­dami. Głów­nym źró­dłem infor­ma­cji księ­cia Wło­dzi­mierza były raporty, jakie skła­dali mu wysłan­nicy, któ­rym kazał odwie­dzać innych wład­ców. Pra­cu­jąc jako szpie­dzy, przy­no­sili mu wie­ści o tym, co się dzieje u sąsia­dów.

Z krót­kiej listy Wło­dzi­mierz wybrał chrze­ści­jań­stwo w obrządku pra­wo­sław­nym, które prak­ty­ko­wało Cesar­stwo Bizan­tyń­skie. Prze­ana­li­zo­wał wszyst­kie za i prze­ciw, jakie wią­zały się z wybo­rem juda­izmu, islamu, kato­li­cy­zmu i pra­wo­sła­wia. Odrzu­cił juda­izm, gdyż Żydzi utra­cili Jero­zo­limę. Skre­ślił islam, bo zabra­niał picia alko­holu. Nie wyja­śnił, dla­czego nie przy­jął wiary kato­lic­kiej. Wybrał pra­wo­sła­wie, ponie­waż zauro­czyła go wspa­niała świą­ty­nia Hagia Sophia w Kon­stan­ty­no­polu, sto­licy Bizan­cjum, będąca w tam­tych cza­sach cudem archi­tek­to­nicz­nym na miarę dzi­siej­szych dra­pa­czy chmur.

W miarę jak przed rokiem 1000 kolejni władcy wybie­rali wiarę dla swych księstw i kró­lestw, liczba dostęp­nych reli­gii się kur­czyła. Jedną z nich był popu­larny na tere­nie dzi­siej­szego Iranu mani­che­izm, który pod­kre­ślał rolę odwiecz­nej walki mię­dzy dobrem a złem. Nie mógł jed­nak kon­ku­ro­wać z bar­dziej okrze­płymi reli­giami i przy­cią­gać rów­nie dużego wspar­cia finan­so­wego i cał­ko­wi­cie zanik­nął.

Po roku 1000 nie poja­wiła się już żadna wielka reli­gia, a jedy­nie lokalne wie­rze­nia, takie jak sikhizm, baha­izm, mor­mo­nizm czy inne. Były one raczej połą­cze­niem róż­nych ele­men­tów zaczerp­nię­tych z reli­gii w 1000 roku już sil­nie osa­dzo­nych.

Inni władcy podej­mo­wali podobne decy­zje jak książę Wło­dzi­mierz i w rezul­ta­cie około 1000 roku gwał­tow­nie wzro­sła liczba wyznaw­ców głów­nych reli­gii. Europa Pół­nocna i Wschod­nia przy­jęły chrze­ści­jań­stwo, islam roz­sze­rzył się na wschód na Azję Środ­kową i na połu­dnie na pół­nocne Indie, bud­dyzm i hin­du­izm zaś objęły swym zasię­giem Azję Połu­dniowo-Wschod­nią. Żyjemy w świe­cie, który ukształ­to­wał się w wyniku pro­ce­sów zacho­dzą­cych w roku 1000: 92 pro­cent wie­rzą­cych wyznaje dziś jedną z czte­rech reli­gii, które wów­czas zyskały popar­cie³.

I żyjąc w świe­cie ukształ­to­wa­nym przez wyda­rze­nia roku 1000, zma­gamy się z dokład­nie takimi samymi wyzwa­niami, wobec któ­rych po raz pierw­szy sta­nęli ówcze­śni ludzie: czy powin­ni­śmy współ­pra­co­wać z sąsia­dami, han­dlo­wać z nimi, pozwa­lać im osie­dlać się w naszych kra­jach i gwa­ran­to­wać im wol­ność wyzna­nia, jeśli zde­cy­dują się żyć w naszym spo­łe­czeń­stwie? Czy powin­ni­śmy wystę­po­wać prze­ciwko tym, któ­rzy wzbo­ga­cili się na han­dlu? Czy powin­ni­śmy podej­mo­wać pro­duk­cję, kopiu­jąc tech­no­lo­gie, któ­rych jesz­cze nie opa­no­wa­li­śmy? Wresz­cie, czy glo­ba­li­za­cja lepiej uświa­domi nam, kim jeste­śmy, czy też znisz­czy naszą toż­sa­mość?

Ta książka ma nam pomóc odpo­wie­dzieć na te pyta­nia.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

B. Ste­ger napi­sał pomocny wstęp, w któ­rym za klucz do glo­ba­li­za­cji uważa zawę­że­nie cza­so­prze­strzenne świata i sku­pia się, jak więk­szość auto­rów, na latach sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku. Nie­któ­rzy bada­cze dostrze­gli cechy glo­ba­li­za­cji już w okre­sie przed rokiem tysięcz­nym. Tak na przy­kład Jen­nings dowo­dzi, że sta­ro­żytna Mezo­po­ta­mia, Caho­kia i kul­tura Wari były świad­kami oddzia­ły­wa­nia ośrod­ków miej­skich na całe regiony. Wcze­śniejsi bada­cze, zwłasz­cza David Nor­th­rup i John Man, wspo­mnieli o zna­cze­niu roku tysięcz­nego, pod­czas gdy Janet Abu-Lughod upa­try­wała w okre­sie mon­gol­skim naj­waż­niej­szego kroku na dro­dze do więk­szej inte­gra­cji. C.A. Bayly zde­fi­nio­wał glo­ba­li­za­cję jako „przej­ście w skali pro­ce­sów spo­łecz­nych z poziomu lokal­nego lub regio­nal­nego na świa­towy”, a począ­tek jej pierw­szej fazy, którą nazwał archa­iczną, umiej­sco­wił na początku XVI wieku.
Zob. Ste­ger, _Glo­ba­li­za­tion: A Very Short Intro­duc­tion_, 2009; Jen­nings, _Glo­ba­li­za­tions and the Ancient World_, 2011; Nor­th­rup, _Glo­ba­li­za­tion and the Great Conver­gence: Rethin­king World History in the Long Term_, „Jour­nal of World History”, 16 (3), 2005, s. 249–267; Man, _Atlas of the Year 1000_, 2001; Abu-Lughod, _Before Euro­pean Hege­mony: The World Sys­tem A.D. 1250–1350_, 1989; Bayly, _„Archaic” and „Modern” Glo­ba­li­za­tion in the Eura­sian and Africa Arena, c. 1750–1850_ _Glo­ba­li­za­tion in World History_, red. A.G. Hop­kins, 2002.

2.

Magnus Magnus­son, Her­mann Pálsson (tłum.), _The Vin­land Sagas: The Norse Disco­very of Ame­rica_, 1965, s. 100 .

3.

Jon Emont, _Why Are There No New Major Reli­gions?_, „The Atlan­tic”, 6 sierp­nia 2017.

4.

James C. Lee, Wang Feng, _One Quar­ter of Huma­nity: Mal­thu­sian Mytho­logy and Chi­nese Reali­ties, 1700–2000_, 1996, s. 6 (rycina 1.1).

5.

Andrew M. Wat­son, _The Arab Agri­cul­tu­ral Revo­lu­tion and Its Dif­fu­sion, 700–1100_, „Jour­nal of Eco­no­mic History”, 34 (1), 1974, s. 8–35; Andrew M. Wat­son, _Agri­cul­tu­ral Inno­va­tion in the Early Isla­mic World: The Dif­fu­sion of Crops and Far­ming Tech­ni­ques, 700–1100_, 1983. Paolo Squ­atriti wyka­zał, że ory­gi­nalna teza Wat­sona o zróż­ni­co­wa­niu upraw w świe­cie islam­skim wytrzy­mała próbę czasu: Paolo Squ­atriti, _Of Seeds, Seasons, and Seas: Andrew Wat­son’s Medie­val Agra­rian Revo­lu­tion Forty Years Later_, „Jour­nal of Eco­no­mic History”, 74 (4), 2014, s. 1205–1220.

6.

Andrew Wat­son, _A Medie­val Green Revo­lu­tion_ _The Isla­mic Mid­dle East, 700–1900: Stu­dies in Eco­no­mic and Social History_, red. A.L. Udo­vitch, 1981, s. 29–58, 30; Char­les Issawi, _The Area and Popu­la­tion of the Arab Empire: An Essay in Spe­cu­la­tion_, w tym samym tomie, s. 375–396, 387.

7.

R.I. Moore, _The First Euro­pean Revo­lu­tion, c. 970–1215_, 2000, s. 30–39, s. 30 (podwo­je­nie liczby lud­no­ści), s. 33 (popu­la­cja Kor­doby), s. 46–48 (uzbo­żo­wie­nie).

8.

H.H. Lamb, _The Early Medie­val Warm Epoch and Its Sequel_, „Pale­oge­ogra­phy, Pale­oc­li­ma­to­logy, Pale­oeco­logy”, 1, 1965, s. 13–37.

9.

PAGES 2k Con­sor­tium, _Con­ti­nen­tal-Scale Tem­pe­ra­ture Varia­bi­lity During the Past Two Mil­len­nia_, „Nature Geo­science”, 6, 2013, s. 339–346. Mapę świata zawie­ra­jącą ten­den­cje zwią­zane z ocie­ple­niem bądź ochło­dze­niem kli­matu można zna­leźć w Inter­ne­cie na stro­nie pro­jektu Medie­val Warm Period Map­ping kie­ro­wa­nego przez Seba­stiana Luninga pod adre­sem: http://t1p.de/mwp. Patrz także arty­kuły: Quan­sheng Ge et al. na temat Chin oraz Chri­stiana Rohra et al. na temat Europy _Pal­grave Hand­book of Cli­mate History_, red. Sam White et al., 2018.

10.

Ale­xan­der F. More, _New Inter­di­sci­pli­nary Evi­dence on Cli­mate and the Envi­ron­ment from the Last Mil­len­nium_, nie­opu­bli­ko­wany arty­kuł wygło­szony na kon­fe­ren­cji „Histo­ires de l’an mil”, Fon­da­tion des Tre­il­les, Fran­cja, 9–14 wrze­śnia 2019.

11.

Vale­rie Han­sen, _The Open Empire: A History of China to 1800_, wyd. 2, 2015, s. 239.

12.

Cécile Mor­ris­son, _La place de Byzance dans l’histo­ire de l’économie médiévale (v. 717–1204): méthodes, acquis, per­spec­ti­ves_ _Richesse et cro­is­sance au Moyen Age. Orient et Occi­dent_ (Mono­gra­phies de Tra­vaux et Memo­ires 43), red. D. Barthélemy, Jean-Marie Mar­tin, 2014, s. 11–30.

13.

Sonja Bren­tjes, _Al-jabr_ _Encyc­lo­pa­edia of Islam_, wyd. 3, 2007.

14.

Uta C. Merz­bach, _Calen­dars and the Rec­ko­ning of Time_, _Dic­tio­nary of the Mid­dle Ages_, 3, 1983, s. 17–30.

15.

Robert E. Ler­ner, _Mil­len­nia­lism, Chri­stian_, _Dic­tio­nary of the Mid­dle Ages_, 8, s. 384–388; Nor­man Cohn, _The Pur­suit of the Mil­len­nium: Revo­lu­tio­nary Mes­sia­nism in Medie­val and Refor­ma­tion Europe and Its Bearing on Modern Tota­li­ta­rian Move­ments_, wyd. 3, 1970.

16.

Tom Cly­nes, _Exc­lu­sive: Laser Scans Reveal Maya „Mega­lo­po­lis” Below Guate­ma­lan Jun­gle_, „Natio­nal Geo­gra­phic”, 1 lutego 2018. Dostępny w Inter­ne­cie.

17.

Michael D. Coe, Ste­phen Houston, _The Maya_, wyd. 9, 2015, s. 73, 84 (wcze­sne rol­nic­two), s. 126 (lud­ność Tikál), s. 176 (Chichén Itzá).

18.

Mas­simo Livi-Bacci, _A Con­cise History of World Popu­la­tion_, 2017, s. 25.

19.

Wil­liam W. Clark, John Bell Hen­ne­man Jr., _Paris_, Wil­liam A. Percy, _Popu­la­tion and Demo­gra­phy_ Wil­liam W. Kibler et al., _Medie­val France: An Encyc­lo­pe­dia_, 1995, s. 698–707, 751–752.

20.

Con­rad Ley­ser, Naomi Stan­den, Ste­pha­nie Wynne-Jones, _Set­tle­ment, Land­scape and Nar­ra­tive: What Really Hap­pe­ned in History_, _The Glo­bal Mid­dle Ages_, red. Cathe­rine Hol­mes, Naomi Stan­den, _Past and Pre­sent_, Suple­ment 13, 2018, s. 232–260.

21.

Tra­vis E. Zadeh, _Map­ping Fron­tiers Across Medie­val Islam: Geo­gra­phy, Trans­la­tions, and the Abbāsid Empire_, 2011.

22.

Gavin Men­zies, _1421: The Year That China Disco­ve­red Ame­rica_, 2008 .

23.

Ishaan Tha­roor, _Muslims Disco­ve­red Ame­rica Before Colum­bus, Cla­ims Tur­key’s Erdo­gan_, „Washing­ton Post”, 15 listo­pada 2004; wpis pod datą 29 paź­dzier­nika 1492: _Jour­nal of the First Voy­age of Chri­sto­pher Colum­bus_, red. Julius E. Olson, Edward Gay­lord Bourne, 1906, s. 133 .

24.

Fre­de­rick S. Starr, _Lost Enli­gh­ten­ment: Cen­tral Asia’s Gol­den Age from the Arab Conqu­est to Tamer­lane_, 2014, s. 375–378.

25.

Saiyid Samad Husain Rizvi, _A Newly Disco­ve­red Book of Al-Biruni: „Ghur­rat-uz-Zijat”, and al-Biruni’s Measu­re­ments of Earth’s Dimen­sions_ _Al-Biruni Com­me­mo­ra­tive Volume_, red. Hakim Moham­med Said, 1979, s. 605–680.

26.

Fuat Sezgin (red.), _The Deter­mi­na­tion of the Coor­di­na­tes of Posi­tions for the Cor­rec­tion of Distan­ces Between Cities: A Trans­la­tion from the Ara­bic of al-Biruni’s Kitab Tah­did Nihayat al-Ama­kiin Lita­shih Masa­fat al-Masa­kin by Jamil Ali_, 1992, s. 102–110, gdzie znaj­duje się tłu­ma­cze­nie stron 136–146 z Al-Bīrūnī, _Kitāb Tahdīd nihāyāt al-amākin li-tashih masāfāt al-masākin_, red. P. Bul­ga­kov, Frank­furt 1992.

27.

Hel­mut Nic­kel, _Games and Pasti­mes_, _Dic­tio­nary of the Mid­dle Ages_, 1985, s. 5, 347–353.

28.

Ani­bal Rodri­guez, pra­cow­nik Ame­ri­can Museum of Natu­ral History, pry­watne donie­sie­nie, 11 marca 2015.

29.

John How­land Rowe, _Inca Cul­ture at the Time of the Spa­nish Conqu­est_, 1946, s. 231–232.

30.

Ross Has­sig, _Aztec War­fare: Impe­rial Expan­sion and Poli­ti­cal Con­trol_, 1995, s. 66.

31.

U.S. Depart­ment of the Army Tech­ni­ques Publi­ca­tion, „Foot Mar­ches (FM 21–18)”, kwie­cień 2017, Sec­tion 2–41.

32.

Ash­le­igh N. Deluca, _World’s Toughest Horse Race Retra­ces Gen­ghis Khan’s Postal Route_, „Natio­nal Geo­gra­phic News”, 7 sierp­nia 2014; H. Desmond Mar­tin, _The Rise of Chin­gis Khan and His Conqu­est of North China_, 1950, s. 18.

33.

Ste­phen H. Lek­son, _Chaco’s Hin­ter­lands_ _The Oxford Hand­book of North Ame­ri­can Archa­eology_, red. Timo­thy R. Pau­ke­tat, 2012, s. 597–607.

34.

Anders Win­roth, _The Age of the Vikings_, 2014, s. 72.

35.

Ben R. Fin­ney, _Hokule’a: The Way to Tahiti_, 1979; Ben Fin­ney, _Voy­age of Redi­sco­very: A Cul­tu­ral Odys­sey Thro­ugh Poly­ne­sia_, 1994, s. 127.

36.

Mark Howard-Flan­ders, doświad­czony mary­narz, Bran­ford w Con­nec­ti­cut, pry­watne donie­sie­nie, 1 wrze­śnia 2017.

37.

Bir­gitta Wal­lace, _The Norse in New­fo­un­dland: L’Anse aux Meadows and Vin­land_, „New­fo­un­dland Stu­dies”, 19 (1), 2003, s. 5–43.

38.

http://oce­an­se­rvice.noaa.gov/. Zobacz rów­nież bar­dzo pomocną stronę pod adre­sem https://earth.nul­l­school.net/, gdzie można spraw­dzić kie­runki prą­dów i wia­trów każ­dego dnia.

39.

Cas­san­dra Tate, _Japa­nese Casta­ways of 1834: The Three Kichis_ (zamiesz­czone 23 lipca 2009 na stro­nie http://www.histo­ry­link.org/File/9065); Fre­de­rik L. Schodt, _Native Ame­ri­can in the Land of the Sho­gun: Ranald Mac­Do­nald and the Ope­ning of Japan_, 2003.

40.

Tom Gar­riso, Robert Ellis, _Oce­ano­gra­phy: An Invi­ta­tion to Marine Science_, wyd. 9, 2016, s. 230 (mon­suny), s. 232 (rycina 8.19a i b: układy mon­su­nów), s. 251 (rycina 9.3: Wir Pół­noc­no­atlan­tycki), s. 255 (rycina 9.8a i b: prądy powierzch­niowe).

41.

Geo­rge F. Hourani, _Arab Seafa­ring in the Indian Ocean in Ancient and Early Medie­val Times_, wyda­nie popra­wione i posze­rzone przez Johna Car­swella, 1995, s. 61 (naj­bar­dziej uczęsz­czane szlaki mor­skie), s. 74 (czasy żeglugi).

42.

Robert Delfs, znany foto­graf pra­cu­jący w Indo­ne­zji spe­cja­li­zu­jący się w zdję­ciach pod­wod­nych, pry­watne donie­sie­nie, paź­dzier­nik 2015.

43.

Wang Gun­gwu, eme­ry­to­wany pro­fe­sor histo­rii na Uni­wer­sy­te­cie w Sin­ga­pu­rze, pry­watne donie­sie­nie, paź­dzier­nik 2015; C.C. McK­ni­ght, _The Voy­age to Marege’: Macas­san Tre­pan­gers in Nor­thern Austra­lia_, 1976; Derek John Mulva­ney, _Bêche-de-mer, Abo­ri­gi­nes and Austra­lian History_, „Jour­nal of the Royal Society of Vic­to­ria”, 79 (2), 1966, s. 449–547.

44.

Robert K.G. Tem­ple, _The Genius of China: 3,000 Years of Science, Disco­very, and Inven­tion_, 1986, s. 148–157 .

45.

Steve Tho­mas, _The Last Navi­ga­tor: A Young Man, an Ancient Mari­ner, and the Secrets of the Sea_, 1987.

46.

Nekro­log Mau Pia­iluga, „Washing­ton Post”, 21 lipca 2010.

47.

Seamus Heaney (tłum.), _Beowulf: A New Verse Trans­la­tion_, 2001.

48.

Ben Raf­field, _Bands of Bro­thers: A Re-appra­isal of the Viking Great Army and Its Impli­ca­tions for the Scan­di­na­vian Colo­ni­za­tion of England_, „Early Medie­val Europe”, 24 (3), 2016, s. 308–337, s. 314 (wiel­kość dru­żyn), s. 317 (kobiety), s. 325 (róż­nice etniczne).

49.

Jona­than Karam Skaff, _Sui-Tang China and Its Turko-Mon­gol Neigh­bors: Cul­ture, Power, and Con­nec­tions, 580–800_, 2012, s. 12–15, 75–104; Timo­thy Reu­ter, _Plun­der and Tri­bute in the Caro­lin­gian Empire_, „Trans­ac­tions of the Royal Histo­ri­cal Society”, 5th Series, 35, 1985, s. 75–94; Naomi Stan­den, _Fol­lo­wers and Leaders in Nor­the­astern Eura­sia, ca. Seventh to Tenth Cen­tu­ries_ _Empi­res and Exchan­ges in Eura­sian Late Anti­qu­ity: Rome, China, Iran, and the Steppe, ca. 250–750_, red. Nicola di Cosmo, Michael Maas, 2018, s. 400–418.

50.

Gwyn Jones, _A History of the Vikings_, 1968, s. 290.

51.

John Man, _Atlas of the Year 1000_, 2001.