Sceny z życia martwych. Od balsamistów do egzekutorów, czyli o ludziach, którzy zrobili ze śmierci swoją pracę - ebook

Życie jest tra­giczne po pro­stu dla­tego, że zie­mia się obraca, słońce nie­ubła­ga­nie wscho­dzi i zacho­dzi, a pew­nego dnia – dla każ­dego z nas – słońce zaj­dzie po raz ostatni. Być może, jedy­nym korze­niem zła, ludz­kiego zła, jest to, że jeste­śmy gotowi poświę­cić całe piękno naszego życia, uwię­zić się w tote­mach, zaka­zach, krzy­żach, ofia­rach krwi, wię­zach, mecze­tach, wyści­gach, armiach, fla­gach, naro­dach, aby zaprze­czyć fak­towi śmierci, aby uciec śmierci – jedy­nej praw­dzie, która jest pewna.

– James Bal­dwin, _Następ­nym razem pożar_¹WPROWADZENIE

Nie rodzisz się ze świa­do­mo­ścią, że umrzesz. Tę nowinę ktoś musi ci prze­ka­zać. Zapy­ta­łam swo­jego tatę, czy to on mi ją prze­ka­zał, ale niczego takiego sobie nie przy­po­mina.

Nie­któ­rzy ludzie zapa­mię­tali, jak im to powie­dziano; potra­fią dokład­nie wska­zać moment, kiedy prze­cięto ich życie na „przed­tem” i „potem”. Są w sta­nie przy­wo­łać z pamięci odgłos towa­rzy­szący ude­rze­niu w okno ptaka, który przed upad­kiem na zie­mię zła­mał sobie kark na szy­bie. Potra­fią opi­sać, jak wyja­śniono im tę sytu­ację, nim zwiot­czałe upie­rzone ciałko zostało zabrane z tarasu i zako­pane w ogro­dzie, a odci­śnięty ślad skrzy­deł pozo­stał widoczny dłu­żej, niż trwał pogrzeb. Moż­liwe też, że śmierć przy­szła do cie­bie pod posta­cią utraty któ­re­goś z dziad­ków albo zło­tej rybki. Może wła­śnie w chwili, gdy jej płe­twy znik­nęły ci z oczu w wirze wypeł­nia­ją­cym muszlę klo­ze­tową, nabra­łeś poję­cia o śmier­tel­no­ści na tyle, na ile wów­czas było to moż­liwe lub potrzebne.

Ja żad­nego takiego momentu nie doświad­czy­łam. Nie pamię­tam czasu, gdy śmierć jesz­cze nie ist­niała. Ona po pro­stu była wszę­dzie i od zawsze.

Mogło się to zacząć od pię­ciu mar­twych kobiet. Przez pierw­sze dzie­więć lat mojego życia mój tata – Eddie Camp­bell, rysow­nik komik­sów – pra­co­wał nad powie­ścią gra­ficzną _Pro­sto z pie­kła_, według sce­na­riu­sza Alana Moore’a². Opo­wiada ona o Kubie Roz­pru­wa­czu i uka­zuje w suro­wej czerni i bieli całą grozę jego bru­tal­no­ści. „Kubuś Roz­pru­wa­czek” tak bar­dzo wpi­sał się w nasze życie, że moja mała sio­strzyczka sia­dała do śnia­da­nia w cylin­drze, a ja, pró­bu­jąc wyjed­nać u taty zgodę na coś, czemu prze­ciwna była mama, wspi­na­łam się na palce, żeby stu­dio­wać rysunki scen zbrodni przy­pięte przez niego do rysow­nicy. Wid­niały na nich wypa­tro­szone kobiety, ich twa­rze i uda odarte ze skóry. Obok rysun­ków znaj­do­wały się nie­re­tu­szo­wane zdję­cia z sek­cji zwłok, a na nich zwiot­czałe piersi i brzu­chy, szwy od szyi po pod­brzu­sze, zaci­śnięte jak na piłce do rugby. Pamię­tam, jak się im przy­glą­da­łam, i nie tyle byłam tym wstrzą­śnięta, co zafa­scy­no­wana. Chcia­łam wie­dzieć, co stało się tym kobie­tom. Chcia­łam obej­rzeć wię­cej zdjęć. Żało­wa­łam, że nie były wyraź­niej­sze. I że nie były kolo­rowe. To, co przed­sta­wiały, odbie­gało od wszyst­kiego, co wie­dzia­łam o życiu, i było nazbyt _inne_, żeby móc prze­ra­żać. Histo­rie tych kobiet były mi – prze­by­wa­ją­cej w tro­pi­kal­nym Bris­bane w Austra­lii – tak samo obce, jak zamglone lon­dyń­skie ulice, na któ­rych żyły. Oglą­da­nie tych samych foto­gra­fii dzi­siaj to inna histo­ria – dostrze­gam na nich prze­moc, walkę i mizo­gi­nię, ode­brane życie – wtedy jed­nak jesz­cze nie dys­po­no­wa­łam języ­kiem emo­cjo­nal­nym umoż­li­wia­ją­cym ogar­nię­cie umy­słem takich potwor­no­ści. Dalece prze­kra­czało to mój poziom poj­mo­wa­nia rze­czy­wi­sto­ści, ale gdzieś w mojej gło­wie ptak roz­bił się już na szy­bie. Wtedy zaczęło się zbie­ra­nie jego szcząt­ków z ganku i pod­no­sze­nie ich ku świa­tłu.

W wieku sied­miu lat mia­łam już dzien­ni­kar­ską naturę. Wszel­kie prze­my­śle­nia prze­le­wa­łam na papier. Sia­da­łam obok taty przy odwró­co­nym kar­to­no­wym pudle, które nazy­wa­łam swoim biur­kiem, i naśla­do­wa­łam go, two­rząc pisa­kiem kom­pen­dium roz­ma­itych bru­tal­nych spo­so­bów, w jakie może umrzeć istota ludzka; dwa­dzie­ścia cztery strony wypeł­nione sce­nami mor­derstw, które skom­pi­lo­wa­łam z tego, co widzia­łam w fil­mach, w tele­wi­zji, w wia­do­mo­ściach i na biurku taty. Umie­ści­łam w zbio­rze rysunki ludzi pocię­tych macze­tami we śnie, zadźga­nych nożami w lesie pod­czas podróży auto­sto­pem, ugo­to­wa­nych przez cza­row­nice. Byli pogrze­bani żyw­cem bądź wie­szani jako pokarm dla pta­ków. Zna­lazł się też rysu­nek czaszki dopeł­niony wyja­śnie­niem: „Jeżeli ktoś odrą­bie ci głowę, a potem skóra zgnije, to tak wła­śnie będziesz wyglą­dać”. Mój tata na potrzeby stwo­rze­nia jed­nej ze scen w komik­sie kupił u rzeź­nika nerkę i poło­żył ją w salo­nie, na chu­s­teczce do nosa, żeby móc ją nama­lo­wać. Ze względu na skwar szybko gniła, a ja, sie­dząc obok taty, ryso­wa­łam ten sam obraz, tyle że uczci­wiej: mój uwzględ­nił chmarę much. Tata wszyst­kie moje rysunki trzy­mał w segre­ga­to­rze i z dumą poka­zy­wał zaszo­ko­wa­nym gościom.

Śmierć czy­hała też poza domem. Miesz­ka­li­śmy przy ruchli­wej ulicy, na któ­rej koty żyły krótko i koń­czyły zesztyw­niałe w rynsz­toku; pod­no­si­li­śmy je za ogon, trzy­ma­jąc jak patel­nie, i grze­ba­li­śmy o świ­cie, urzą­dza­jąc zwie­rza­kom, zna­nym nam oraz niezna­nym, ciche i skromne cere­mo­nie pogrze­bowe. Droga do szkoły czę­sto się wydłu­żała przez to, że jakiś ptak, zwy­kle sroka, padł i się roz­kła­dał. W chłod­niej­szym kli­ma­cie nie byłoby o tym mowy, ale w dotkli­wej austra­lij­skiej spie­ko­cie roz­kład nastę­po­wał tak szybko, że nie­kiedy jeden ptak wystar­czał, by ulicą nie dało się przejść. Dyrek­tor naszej szkoły suge­ro­wał omi­ja­nie takich tras, dopóki woń śmierci nie zelżeje. Ja jed­nak zawsze szłam tą zaka­zaną drogą, w nadziei, że napo­tkam cuch­ną­cego ptaka i będę mogła spoj­rzeć mu w oczy.

Sceny śmierci stały się dla mnie czymś swoj­skim. Zada­nia domowe czę­sto pisa­łam na odwro­cie kse­ro­ko­pii rysunku wyko­na­nego przez tatę, kartce bez­myśl­nie zabra­nej ze stosu odrzu­co­nych prac.

– To mar­twa pro­sty­tutka – wyja­śni­łam nauczy­cielce, gdy ta bez słowa pod­nio­sła do góry obra­zek z ohydną plamą krwi i czar­nej posoki. – To tylko rysunki.

Śmierć wyda­wała mi się po pro­stu czymś, co się zda­rza, i to nawet czę­sto. Mimo to mówiono mi o niej tak, jakby była czymś złym, tajem­nicą, na któ­rej naru­sze­niu mnie przy­ła­pano. „To nie­sto­sowne”, mówiła nauczy­cielka, tele­fo­nu­jąc do moich rodzi­ców.

Cho­dzi­łam do kato­lic­kiej szkoły. Nasz kape­lan, ksiądz Power – mru­kliwy Irland­czyk, który wyda­wał mi się nie­moż­li­wie stary, ale widy­wa­li­śmy go, jak w swych księ­żych sza­tach, pod­ska­ku­jąc, ugniata zawar­tość pojem­nika na śmieci, by dało się upchnąć ich wię­cej, zanim przy­jadą śmie­cia­rze – sadzał nas raz w tygo­dniu w pierw­szych ławach kościoła, by szcze­rze poroz­ma­wiać. Wycią­gał krze­sło i sia­dał na nim bli­sko ołta­rza, by nawią­zu­jąc do góru­ją­cych nad nami witraży, snuć opo­wie­ści o Jezu­sie wlo­ką­cym swój krzyż w miej­sce, gdzie miał na nim umrzeć. Któ­re­goś popo­łu­dnia ksiądz Power wska­zał na czer­woną lampkę na lewo od ołta­rza i powie­dział, że kiedy ona świeci, ozna­cza to, że jest tutaj Bóg – bo zasi­lana jest przez Niego. Przyj­rza­łam się tej czer­wo­nej żarówce, jarzą­cej się w zdo­bio­nej mosięż­nej klatce, i zapy­ta­łam, po co w takim razie – skoro zasila ją Bóg – kabel wycho­dzący ze ściany i bie­gnący wzdłuż łań­cu­cha, na któ­rym jest zawie­szona. Nastała chwila ciszy, roz­le­gło się chrząk­nię­cie, a wresz­cie ksiądz odparł: „Żad­nych wię­cej pytań”, po czym zmie­nił temat i na wieki wie­ków uznał, że jestem pro­ble­mem przez duże P, wyma­ga­ją­cym wezwa­nia rodzi­ców (jed­nego dum­nego, dru­giego zaże­no­wa­nego) i pozba­wie­nia mnie udziału w tej czę­ści mszy, w któ­rej role odgry­wają chleb i wino.

Mnie nato­miast zanie­po­ko­iło to, że z urzą­dze­nia elek­trycz­nego usi­ło­wał uczy­nić coś cza­ro­dziej­skiego i nad­na­tu­ral­nego, i od tam­tej pory z nie­uf­no­ścią pod­cho­dzi­łam do zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­nej reli­gii. Jawiła mi się jako unik, pana­ceum, łgar­stwo miłe dla ucha. Niebo zda­wało mi się tro­chę zbyt łatwo dostępne, niczym wyjazd na waka­cyjny obóz w nagrodę za dobre spra­wo­wa­nie. Mia­łam przed sobą jesz­cze jakieś dzie­sięć lat kato­lic­kiej szkoły, a już zapa­lała mi się czer­wona lampka, ostrze­ga­jąca przed wszyst­kim, co reli­gia ser­wo­wała w odpo­wie­dzi na ważne pyta­nia.

Pierw­szą znaną mi zmarłą była moja kole­żanka Har­riet, która uto­nęła w wieku dwu­na­stu lat, gdy rato­wała swo­jego psa z wez­bra­nego potoku. Pra­wie nic nie pamię­tam z pogrzebu ani z mowy, ani też nie pamię­tam tego, jacy nauczy­ciele przy­szli i czy któ­ryś z nich pła­kał. Nie przy­po­mi­nam sobie, gdzie sie­działa Belle, ura­to­wana czarna labra­dorka, i czy nie pozo­sta­wiono jej w domu. Pamię­tam jedy­nie, że sie­działam w ławce, wpa­trzona w zamkniętą białą trumnę, i pra­gnę­łam poznać jej zawar­tość. Każdy magik wie o tym, że umiesz­cze­nie zamknię­tej skrzyni przed grupą ludzi to prze­pis na budo­wa­nie napię­cia. Nie mogłam prze­stać się gapić. Tam, zale­d­wie kilka metrów dalej, leżała moja kole­żanka, ale ukryta przede mną. To mnie fru­stro­wało. Trudno było mi też pojąć, że ktoś ist­nieje, a potem już nie, skoro nie potwier­dzało tego nic nama­cal­nego. Chcia­łam ją zoba­czyć. Bra­ko­wało mi nie tylko kole­żanki, lecz także cze­goś jesz­cze, zupeł­nie tak, jakby coś mi ode­brano. Brak moż­li­wo­ści zoba­cze­nia jej i poję­cia tego wszyst­kiego oka­zał się barierą, która unie­moż­li­wiała mi opła­ki­wa­nie straty. Czy moja kole­żanka wciąż wyglą­dała jak ona, czy się zmie­niła? Czy cuch­nęła jak sroki?

Nie bałam się śmierci. Byłam nią zauro­czona. Chcia­łam wie­dzieć, co się dzieje z kotami po tym, jak zako­piemy je w ziemi. Cie­ka­wiło mnie też, dla­czego ptaki śmier­dzą i co spra­wia, że spa­dają z drzew. Mia­łam książki pełne szkie­le­tów – ludz­kich, zwie­rzę­cych, dino­zau­rów – i uci­ska­jąc sobie skórę, usi­ło­wa­łam poznać wła­sny. W domu na swoje pyta­nia otrzy­my­wa­łam odpo­wie­dzi nie­po­radne, ale szczere. Chwa­lono mnie za rysunki i poka­zy­wano na przy­kła­dzie kolej­nych kotów, któ­rych widok roz­dzie­rał mi serce, że to, co nie­uchronne, cza­sem bywa paskudne, a kiedy indziej nie. W szkole mówiono mi, żebym stro­niła od takich wido­ków – pta­ków, rysun­ków taty i zmar­łej kole­żanki – a w zamian na lek­cjach i w kościele przed­sta­wiano mi inne obrazy śmierci: takie, które miały mnie prze­ko­nać, że jest ona sta­nem przej­ścio­wym. Dla mnie wię­cej prawdy nio­sły zdję­cia ofiar Kuby Roz­pru­wa­cza. Nikt nie zapo­wia­dał ich powrotu do żywych, w szkole zaś uczono mnie, że Jezus zmar­twych­wstał i wróci ponow­nie. Wtła­czano mnie w gotowe ramy kon­cep­cyjne, mające zastą­pić te, które zaczy­na­łam two­rzyć sama na pod­sta­wie wła­snych doświad­czeń. Poprzez wymi­ja­jące odpo­wie­dzi i reak­cje na coś, co uwa­ża­łam za zwy­kłe fakty, uczono mnie, że śmierć sta­nowi tabu, a zara­zem ma budzić lęk.

A śmierć ota­cza nas zewsząd. Jest obecna w ser­wi­sach infor­ma­cyj­nych, powie­ściach i grach wideo – także w komik­sach o super­bo­ha­te­rach, gdzie czyjś kaprys może w mie­siąc wskrze­sić tabun ludzi. Można się na nią natknąć w pod­ca­stach kry­mi­nal­nych zale­wa­ją­cych inter­net, w dzie­cin­nych rymo­wan­kach, muze­ach, fil­mach, w któ­rych ofiarą mordu padają piękne kobiety. Tyle że prze­kaz jest cen­zu­ro­wany, ściętą głowę dzien­ni­ka­rza zakry­wają pik­sele, a słowa sta­rych pio­se­nek łago­dzi się dla dobra współ­cze­snej mło­dzieży. Sły­szymy o ludziach giną­cych w poża­rach domów, o samo­lo­tach toną­cych w morzu, o kie­row­cach cię­ża­ró­wek wjeż­dża­ją­cych w pie­szych, ale trudno to wszystko ogar­nąć. To, co rze­czy­wi­ste, mie­sza się z wyobra­że­niami i zlewa się w szum tła. Śmierć jest wszech­obecna, ale tuszuje się ją bądź prze­obraża w fik­cję. Ciała zni­kają, zupeł­nie jak w grach wideo.

Tyle tylko że z tymi zwło­kami coś się jed­nak dzieje. Gdy sie­dzia­łam w kościele, wpa­trzona w białą trumnę z moją kole­żanką w środku, wie­dzia­łam, że jacyś ludzie wycią­gnęli ją z wody, wytarli do sucha, przy­nie­śli tutaj; ludzie, któ­rzy zadbali o nią tam, gdzie my nie mogli­śmy.

Co godzinę umiera na świe­cie śred­nio 6324 ludzi, co ozna­cza 151 776 osób dzien­nie albo około 55,4 miliona rocz­nie³. To wię­cej, niż gdyby co pół roku zni­kała z powierzchni naszego globu cała popu­la­cja Austra­lii. W świe­cie zachod­nim po więk­szo­ści tych zgo­nów nastę­puje powia­do­mie­nie tele­fo­niczne. Ktoś z wóz­kiem do prze­wozu zwłok zabiera ciało i trans­por­tuje je do kost­nicy. W razie potrzeby wezwany zostaje ktoś jesz­cze, żeby posprzą­tać miej­sce, gdzie leżało ciało, roz­kła­da­jąc się w ciszy, dopóki sąsie­dzi nie zaczęli się uskar­żać, i pozo­sta­wiło po sobie wyżarty w mate­racu zarys syl­wetki jak pół­płynna ofiara z Pom­pe­jów. Jeżeli zmarły nie miał rodziny, jesz­cze komuś innemu płaci się za to, żeby uprząt­nął z miesz­ka­nia wszystko, co dotąd słu­żyło tam­temu samot­nemu życiu: buty, zapre­nu­me­ro­wane gazety zale­ga­jące na wycie­raczce, sterty nie­prze­czy­ta­nych ksią­żek, żyw­ność, która w lodówce prze­żyła nabywcę, rze­czy, które tra­fią na wyprze­daż, i te, które wylą­dują w śmiet­niku. W zakła­dzie pogrze­bo­wym bal­sa­mi­sta postara się może, żeby zmarły wyglą­dał bar­dziej na śpią­cego niż na mar­twego. Ci ludzie zaj­mują się więc spra­wami, któ­rych widoku, jak nam się zdaje, my byśmy nie znie­śli. Nam świat się wali, a dla nich to codzien­ność.

Więk­szo­ści z nas nic nie łączy z tymi ludźmi, naj­zu­peł­niej zwy­czaj­nymi, tyle że wyko­nu­ją­cymi owe nie­zbędne prace. Trzyma się ich na dystans, owia­nych tajem­nicą, tak jak samą śmierć. W wia­do­mo­ściach sły­szymy o mor­der­stwach, ni­gdy jed­nak o ludziach, któ­rzy przy­szli zeskro­bać krew z dywanu i zmyć ze ścian roz­prysk z tęt­nicy. Prze­jeż­dżamy obok karam­boli, ale nie dowia­du­jemy się o tych, któ­rzy prze­cze­sują pobo­cza auto­strad w poszu­ki­wa­niu szcząt­ków ofiar tych wypad­ków. Kiedy na Twit­te­rze opła­ku­jemy naszych boha­te­rów, nie myślimy o ludziach odci­na­ją­cych ich z kla­mek, na któ­rych się powie­sili. Ci pozo­stają nie­roz­po­znani, nie­znani, o nich się nie mówi.

Śmierć i ludzie zwią­zani z nią zawo­dowo z roku na rok absor­bo­wali mnie coraz bar­dziej, opla­tali niczym sieć. Oni na co dzień mie­rzą się z prawdą, którą ja mogę sobie tylko wyobra­żać. Naj­strasz­niej­szy jest zawsze ten potwór, któ­rego nadej­ście jedy­nie sły­chać w prze­wo­dach wen­ty­la­cyj­nych i nie znamy na jego temat żad­nych kon­kre­tów. Chcia­łam więc się dowie­dzieć, jak wygląda zwy­czajna śmierć czło­wieka – nie pta­ków czy kotów, i nie ta ze zdjęć czy fil­mów.

Jeżeli sam nie jesteś pod tym wzglę­dem podobny do mnie, zapewne kogoś takiego znasz. Kogoś, kto odwie­dza stare, zaro­śnięte cmen­ta­rze i opo­wiada ci o gro­bie kobiety, która sta­nęła zbyt bli­sko ognia i spło­nęła żyw­cem, bo zapa­liła się jej sukienka; kto pró­buje cię cią­gać do muzeów medy­cyny i zachęca do przy­glą­da­nia się zbie­la­łym, wybla­kłym szcząt­kom ludzi od dawna mar­twych, choć zdol­nych wbić w cie­bie wzrok, jeśli znaj­dzie się słój z wła­ści­wym pre­pa­ra­tem. Może zasta­na­wiać to, skąd bie­rze się pociąg do takich rze­czy. Te osoby – niczym Alvy Sin­ger wci­ska­jący Annie Hall egzem­plarz _Zaprze­cza­nia śmierci_ Erne­sta Bec­kera⁴ – zasta­na­wiają się nad tym, jak to jest w ogóle nie ist­nieć. Jestem prze­ko­nana, że zain­te­re­so­wa­nie śmier­cią to nie tylko zami­ło­wa­nie do maka­bry; mocy tej men­tal­nej gra­wi­ta­cji nie da się z niczym porów­nać. Bec­ker widział w śmierci kres, ale też siłę napę­dową świata.

Ludzie szu­ka­jący odpo­wie­dzi znaj­dują je w kościo­łach, gabi­ne­tach tera­peu­tów, w górach czy na peł­nym morzu. Ja jed­nak jestem dzien­ni­karką, a kiedy praca polega na zada­wa­niu pytań, zaczyna się wie­rzyć – lub mieć nadzieję – że odpo­wie­dzi kryją w sobie inni ludzie. Mia­łam w pla­nie odszu­kać tych, któ­rzy na co dzień pra­cują ze śmier­cią, i popro­sić ich o przed­sta­wie­nie mi tego, co robią i jak. Chcia­łam zba­dać nie tylko mecha­ni­zmy branży, lecz także to, jak na pracę tych ludzi wpływa ich sto­su­nek do śmierci; jak two­rzy pod­wa­liny tego, czym się zaj­mują. Zachod­nia branża usług zwią­za­nych ze śmier­cią jest tak zor­ga­ni­zo­wana, że albo nie możemy, albo nie musimy w tym wszyst­kim uczest­ni­czyć. Ale jeśli prze­rzu­camy na kogoś to brze­mię, dla­tego że dla nas jest zbyt cięż­kie, to jak ci inni sobie z nim radzą? Też prze­cież są ludźmi. Tu nie ma nas i ich. Jeste­śmy jedy­nie my wszy­scy.

Chcia­łam się prze­ko­nać, czy postę­pu­jąc w ten spo­sób, nie wyrze­kamy się jakiejś fun­da­men­tal­nej wie­dzy o czło­wieku. Czy żyjąc w tym sztucz­nie wytwo­rzo­nym sta­nie wypar­cia, na pogra­ni­czu mię­dzy nie­win­no­ścią a igno­ran­cją, pod­sy­camy lęk, który w rze­czy­wi­sto­ści jest zbędny? Czy odtrutką na strach przed śmier­cią może być wie­dza o tym, co dokład­nie się dzieje? Wierny obraz tego, co w związku z nią nastę­puje? Chcia­łam nie­ro­man­tycz­nego, nie­upo­ety­zo­wa­nego, nie­od­ka­żo­nego spoj­rze­nia na śmierć. Pra­gnę­łam nagiej, banal­nej rze­czy­wi­sto­ści – tego, co czeka nas wszyst­kich. Nie­po­trzebne mi były eufe­mi­zmy ani życz­liwi ludzie radzący, by o żało­bie roz­ma­wiać przy her­ba­cie i ciastku. Chcia­łam dotrzeć do korzeni i wyho­do­wać z nich coś wła­snego. „Jak możesz być pewien, że to śmierci się boisz?”, pada pyta­nie w _Bia­łym szu­mie_ Dona DeLillo. „Śmierć jest taka mgli­sta. Nie wia­domo, czym jest, jak się ją odczuwa ani jak wygląda. Może z wiel­kiego uni­wer­sal­nego tematu wyła­nia się tylko twój oso­bi­sty pro­blem”⁵. Chcia­łam skur­czyć śmierć do takich roz­mia­rów, bym mogła ją uchwy­cić, do wiel­ko­ści cze­goś, czemu mogła­bym spro­stać. Pra­gnę­łam spro­wa­dzić ją do roz­mia­rów cze­goś na miarę czło­wieka.

Im wię­cej jed­nak roz­ma­wia­łam z ludźmi, tym czę­ściej pytano mnie: „Co spo­dzie­wasz się zna­leźć w miej­scu, w któ­rym być nie musisz? Po co się na to nara­żać?”.

Fał­szywe poczu­cie bez­pie­czeń­stwa daje wiara, że jako dzien­ni­karz możesz sta­nąć z boku i rela­cjo­no­wać, będąc w każ­dej sytu­acji osobą postronną, pozo­sta­jąc nie­wzru­szo­nym, obo­jęt­nym obser­wa­to­rem. Myśla­łam, że jestem odporna, a nie byłam. Mia­łam rację, że coś mi umyka, ale w swo­jej naiw­no­ści nie zda­wa­łam sobie sprawy, jak głę­boko sięga ten uby­tek, jak bar­dzo nasze podej­ście do śmierci wpływa na naszą codzien­ność – jak dalece hamuje w nas nie tylko moż­li­wość zro­zu­mie­nia, lecz także zdol­ność opła­ki­wa­nia momen­tów, w któ­rych wali nam się świat. Wresz­cie zoba­czy­łam, czym naprawdę jest śmierć, a trans­for­ma­cyj­nej mocy takiego wej­rze­nia nie­mal nie spo­sób wyra­zić. W tym mroku zna­la­złam też coś jesz­cze. Bo tak jak w przy­padku zegar­ków do nur­ko­wa­nia i okle­jo­nych gwiazd­kami sufi­tów w dzie­cię­cych poko­jach trzeba zga­sić świa­tło, aby dostrzec blask.DAR

_kie­row­nik pra­cowni ana­to­mo­pa­to­lo­gii_

W wyzię­bio­nym pokoju koło labo­ra­to­rium na meta­lo­wym stole leżą drobne zwłoki z owi­niętą ręcz­ni­kiem świeżo ogo­loną głową.

– Znam tylko jedną fry­zurę – mówi Terry Regnier, sam z wło­sami schlud­nie przy­strzy­żo­nymi i siwymi, zacze­sa­nymi do tyłu na Elvisa, oraz pasu­ją­cymi do nich bakami i wąsami, które w moim kata­logu tra­fi­łyby do dwóch kate­go­rii, „szo­fer” i „gwiaz­dor porno”. – Włosy nie są przed­mio­tem badań. Poza tym oba­wiam się tego, że ktoś roz­po­zna dawcę. Dzięki gole­niu głowy staje się mniej roz­po­znawalny.

Szczę­kowi zim­nej stali wtó­ruje gra­jące gdzieś radio. Terry sięga za jakieś urzą­dze­nie i naci­ska prze­łącz­nik, czym uśmierca _Sweet Tal­king Woman_ zespołu Elec­tric Light Orche­stra.

Po tym, jak poma­ga­łam ubie­rać nie­bosz­czyka w zakła­dzie pogrze­bo­wym, tygo­dniami cho­dziła mi po gło­wie myśl, jakim mar­no­traw­stwem jest śmierć. Ciało, które poświę­ciło lata na roz­wój, auto­na­prawy, uod­par­nia­nie się, naby­wa­nie wie­dzy o wiru­sach i cho­ro­bach, zostaje po pro­stu spa­lone lub pogrze­bane. Wybór tego, co sta­nie się z twoim cia­łem, zawsze powi­nien nale­żeć do cie­bie, ale widząc przez drzwiczki chłodni tam­tych ludzi z gło­wami na podusz­kach, któ­rzy wszy­scy mieli znik­nąć, poczu­łam, że można zro­bić coś wię­cej. Nie uwa­żam, że nasze poczu­cie war­to­ści życia czy też śmierci powinno odwo­ły­wać się wyłącz­nie do uży­tecz­no­ści, ale ten kon­tekst też ist­nieje i zawsze – nawet w dobie dru­ka­rek 3D i kom­pu­te­ro­wych symu­la­cji – jest na to zapo­trze­bo­wa­nie. Chcia­łam się prze­ko­nać, co dzieje się z cia­łami, które prze­ka­zy­wane są nauce, zamiast wędro­wać pro­sto do grobu lub do kre­ma­to­rium; z tymi, które w takich miej­scach jak kli­nika Mayo w sta­nie Min­ne­sota, gdzie się znaj­du­jemy, zyskują nowe życie. Pra­gnę­łam też dowie­dzieć się, czy ano­ni­mo­wość mro­wia mar­twych twa­rzy jakoś zmie­nia cha­rak­ter pracy osoby zaj­mu­ją­cej się nimi. Czy pozna­nie per­so­na­liów zmar­łego wpływa na to, jak się go trak­tuje, i co w ogóle ozna­cza zaj­mo­wa­nie się kimś takim. Obok zwłok prze­ka­zy­wa­nych do celów medycz­nych nie uświad­czysz torby z tro­pami wio­dą­cymi do ich toż­sa­mo­ści. Nie ma jej też przy nowo przy­by­łej.

Ta zaś jest teraz pod­pięta pod urzą­dze­nie do bal­sa­ma­cji. To czarna gumowa rurka, która znika pod kolej­nym ręcz­ni­kiem, zakry­wa­ją­cym górne par­tie ud, i wpom­po­wuje w układ krą­że­nia mie­szankę alko­holu, gli­ce­ryny (nawil­żacz), fenolu (dla dezyn­fek­cji) i for­ma­liny (kon­ser­want). Płyn zwięk­szy cię­żar ciała o trzy­dzie­ści pro­cent, ina­czej bowiem niż w przy­padku pochówku, kiedy zwłoki powinny móc prze­trwać kilka tygo­dni, to ciało musi być zdatne do użytku około roku, dla­tego sto­suje się lekką nad­wyżkę. Kobieta spra­wia wra­że­nie obrzę­kłej; za sprawą odwod­nie­nia będzie się mie­sią­cami kur­czyć. Pod jej głową cera­miczna misa wypeł­nia się krwią, wypy­chaną z żył przez napór płynu kon­ser­wu­ją­cego. Krew jest ciem­no­czer­wona, pra­wie czarna, czę­ściowo zasty­gnięta w skrzepy. Nie czuję ani zapa­chu krwi, ani tej kobiety, pomiesz­cze­nie pach­nie stalą i for­ma­liną, che­miczną wonią lice­al­nej pra­cowni bio­lo­gicz­nej, zapa­chem, który ogar­nia cię po pod­nie­sie­niu wieczka sło­ika z ropu­chą. Twarz i tułów są zakryte, ale skórę widać na obsy­pa­nych pla­mami wątro­bo­wymi rękach, i jest blada jak śnieg. Kobieta zmarła dziś rano, więc jesz­cze nie zżół­kła, nie zsza­rzała ani nie zzie­le­niała. Za życia usu­nięto jej tylko wore­czek żół­ciowy, ciało nadaje się do użytku.

Prze­cho­dzę na drugą stronę stołu, trą­ca­jąc piłkę do kości. Spod przy­kry­wa­ją­cej kobietę tka­niny wyziera dłoń, paznok­cie pocią­gnięte są jasno­po­ma­rań­czo­wym lakie­rem, tylko ten na palcu ser­decz­nym poły­skuje zło­tem. Terry zwykł zmy­wać lakier, ale prze­stał to robić, gdy usły­szał, jak pewna stu­dentka komen­tuje paznok­cie swo­jego nie­bosz­czyka. Dla niej pola­kie­ro­wane paznok­cie były czymś uczło­wie­cza­ją­cym kawał mar­twego mięsa. Mówiły jej: to jest ktoś, kto żył, umarł i ofia­ro­wał ci ten dar, byś mogła się uczyć. Od tam­tej pory Terry nawet nie tknął bute­leczki ze zmy­wa­czem.

– Tra­fiali do mnie faceci, któ­rym wnuczki malo­wały paznok­cie. Zosta­wiam tak, jak jest.

Kiedy ciało jest zabal­sa­mo­wane, ale jesz­cze przed prze­ka­za­niem go do celów edu­ka­cyj­nych, Terry pozwala, by w takim sta­nie prze­le­żało dwa, trzy mie­siące, co umoż­li­wia che­mi­ka­liom wzmoc­nie­nie tka­nek. Warunki panu­jące w chłodni i czas poma­gają zabić wszel­kie szko­dliwe bak­te­rie; o bez­pie­czeń­stwo dba się rów­nież poprzez odrzu­ca­nie daw­ców zaka­żo­nych na przy­kład wiru­sem HIV, żół­taczką czy pta­sią grypą. Ta dama o zło­tych i poma­rań­czo­wych paznok­ciach jesz­cze przez jakiś czas nie zetknie się ze stu­den­tami. Kiedy do tego doj­dzie, pewne par­tie jej ciała będą roz­mra­żane sto­sow­nie do potrzeb. Jeżeli zaję­cia będą wyma­gać zapo­zna­nia się z dro­gami odde­cho­wymi, odmro­żone zostaną wyłącz­nie głowa i szyja, reszta zaś prze­cho­wy­wana będzie w suchym lodzie. Roz­mra­ża­nie koń­czyn i głowy zaj­muje jeden dzień, a kor­pu­sów, zależ­nie od ich wiel­ko­ści, co naj­mniej trzy.

– Sta­ramy się utrzy­my­wać ciała w moż­li­wie ide­al­nym sta­nie i odmra­żamy je w sam raz na tyle, żeby nada­wały się do uży­cia. W Min­ne­so­cie jest wystar­cza­jąco zimno – chi­cho­cze Terry. – Nie chcemy, żeby tkanki też poza­ma­rzały.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. James Bal­dwin, _Następ­nym razem pożar. Wybór ese­jów_, wybrał, prze­ło­żył i wstę­pem opa­trzył Daniel Pas­sent, Książka i Wie­dza, War­szawa 965.

2. Eddie Camp­bell, Alan Moore, _Pro­sto z pie­kła_, przeł. Michał Cha­ciń­ski, Marek Cie­ślik, timof i cisi wspól­nicy, War­szawa 2014.

3. World Health Orga­ni­sa­tion, _The Top 10 Cau­ses of Death_, 9 grud­nia 020, who.int/news-room/fact-she­ets/detail/the-top-10-cau­ses-of-death.

4. Ernest Bec­ker, _Zaprze­cza­nie śmierci_, przeł. Agnieszka Trąbka, Nomos, Kra­ków 2015.

5. Don DeLillo, _Biały szum_ (cytaty w tłu­ma­cze­niu wła­snym – Jaro­sław Irzy­kow­ski).

6. Hay­ley Camp­bell, _This Guy Had Him­self Dis­sec­ted by His Friends and His Ske­le­ton Put on Public Display_, Buz­z­Feed, 8 czerwca 2015, buz­z­feed.com/hay­ley­camp­bell/why-would-you-put-under­pants-on-a-ske­le­ton.

7. David Lynch, _The Art Life_, reż. Jon Nguyen, Duck Diver Films, 2016, DVD, Thun­der­bird Rele­asing.

8. Denis John­son, _The Lar­gesse of the Sea Maiden_, Jona­than Cape, Lon­don 2018, opo­wia­da­nie _Triumph Over the Grave_, s. 121.

9. David Woj­na­ro­wicz, _Close to the Kni­ves_, Canon­gate, Edin­burgh 2017, s. 119, © David Woj­na­ro­wicz, 1991 (tłu­ma­cze­nie wła­sne).