Śląska Szkoła Filozofii. Człowiek wobec faktu bycia teraz - ebook

WSTĘP

Śląska Szkoła Filozofii jest instytucją powołaną do badań nad recentywizmem. W 2020 roku ukazała się drukiem pierwsza praca na ten temat zatytułowana Śląska Szkoła Filozofii.

Niniejsza praca jest kontynuacją badań nad recentywizmem, systemem filozoficznym stworzonym przez Józefa Bańkę, który był profesorem filozofii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Recentywizm to koncepcja filozoficzna będąca kontynuacją myśli filozoficznej wywodzącej się od takich starożytnych filozofów greckich jak Parmenides czy Zenon z Elei. Ten nurt myśli filozoficznej ogniskował swoje rozważania wokół pojęcia czasu oraz związanego z nim pojęcia ruchu.

Niniejsza praca jest próbą krytycznej analizy wyników, do jakich doszedł Bańka w obszarze rozważań nad rzeczywistością w powiązaniu z czasowością w odniesieniu do badań naukowych. Bańka był głównie zainteresowany problemem kryterium prawdy stosowanym w badaniach naukowych jako wyznaczniku oceny wiarygodności nauki na tle innych dziedzin aktywności poznawczej.

Wątek dotyczący stosowanych w badaniach naukowych kryteriów prawdy uwzględnia co najmniej kilka takich kryteriów, a jednym z nich jest „związek przyczynowo-skutkowy” w roli kryterium prawdy. Kryterium to przejawia również się w recentywizmie.

Problem przyczynowości jest obecny w refleksji nad poznaniem od czasów starożytnej Grecji, biorąc pod uwagę jedynie źródła europejskiej tradycji filozoficznej. W centrum tych rozważań leży intuicyjne przekonanie o tym, że każde zdarzenie, a nawet każde zjawisko ma swoją przyczynę.

Starożytni Grecy, podobnie jak większość współczesnych ludzi, poszukiwali przyczyn stanu rzeczy w obszarze wiedzy religijnej i mitologicznej, współcześnie obejmującej również wyjaśnienia ezoteryczne.

Wraz z powstaniem refleksji filozoficznej nastąpiło rozróżnienie na przyczyny o charakterze czysto rozumowym w ramach działalności intelektualnej i te, które mają swoje źródła w bardziej obiektywnych faktach możliwych do bezpośredniej weryfikacji poprzez obserwację natury lub doświadczenia praktyczne.

To praktyczne podejście w roli wyjaśniania zjawisk poprzez znajdywanie ich przyczyn naprowadziło filozofów greckich na dość proste i naturalne w swej formie przyczyny wspólne dla całego świata fizycznego. W rezultacie tych rozważań wyłoniono cztery podstawowe stany fizyczne jako kandydatów do zbioru przyczyn naturalnych. Były to: stan stały materii, stan ciekły materii, stan gazowy materii i stan zróżnicowanej energii.

Aby lepiej zilustrować owe przyczyny, zaczęto je opisywać jako: ziemię, wodę, powietrze i ogień. Aspekt praktyczny poszukiwania konkretnych przyczyn ewoluował w kierunku znalezienia jednej uniwersalnej przyczyny odpowiedzialnej za powstanie i istnienie całego wszechświata. Przyjęto, że taka uniwersalna i wszystko tłumacząca przyczyna musiałaby mieć cechę nieskończoności w swej naturze. Tej wszechogarniającej i nieskończonej przyczynie nadano nazwę „apeiron”. Rozumowano w ten sposób, że za sprawą „apeiron” wszechświat wyłonił się z chaosu, pierwotnej materii, która nie posiadała żadnej struktury ani innego uporządkowania. Był to stan pierwotnej mieszaniny lub po prostu pustka albo nieokreślona przestrzeń.

Podążając tym schematem myślenia, greccy myśliciele wywnioskowali, że tak jak cały wszechświat ma swoją przyczynę powstania i istnienia, tak też i wszystko inne, co istnieje, musi mieć swoją przyczynę powstania i istnienia. Taka przyczynowość jako cecha charakterystyczna jest konieczna, aby odróżnić coś od czegoś innego i nadać mu bardziej indywidualny charakter. Według starożytnych Greków to, co tworzy świat postrzegalny, to system przyczyn, przez które rozumiano ograniczenia nałożone na rzeczywistość będącą w chaosie. Przez ograniczenia rozumiano wytyczenie pewnych granic oddziaływania, istnienie struktur i relacji zachodzących między nimi. Dzisiaj mówimy o nich jako o prawach przyrody. Przez ograniczenia z chaosu uformowały się obiekty oraz ład i harmonia ich współistnienia.

W podobne zasady przyczynowości współczesny człowiek pragnie ująć swoje indywidualne życie. Takie życie podlegałoby prawu i porządkowi w przeciwieństwie do chaosu życia codziennego.

Ten sposób myślenia o rzeczywistości jako podlegającej zasadzie przyczynowości doprowadził do rozdziału myśli religijnej, która umiejscawia przyczynę wszystkiego w woli bogów, od myśli filozoficznej, która z kolei podjęła poszukiwanie przyczyn naturalnych i zróżnicowanych względem każdego obserwowanego skutku.

Ten filozoficzny kierunek myślenia o przyczynach skierował myślenie ludzi na wyszukiwanie realnie istniejących ograniczeń, które wyznaczają, determinują i wyjaśniają indywidualne różnice między obiektami czy stanami obiektów. W następstwie tych dociekań wyłoniono takie cechy wyróżniające jak kształty przedmiotów i formy zjawisk, których wielorakość sugerowała wielość przyczyn za nimi się kryjących.

Filozofia grecka dokonała przeskoku z poziomu przyczyny uniwersalnej i o niskim stopniu wyjaśniania na poziom przyczyn unikalnych o wysokim stopniu wyjaśniania.

Jeśli tłumaczenie religijne przyczyn opiera się na idei antropomorficznej Boga jako istocie wszechmocnej, a więc z definicji niczym nieograniczonej, nowo powstała myśl filozoficzna skupiła się na wyszukiwaniu ograniczeń występujących w naturze w roli realnych przyczyn obserwowanych zdarzeń.

W otaczającej człowieka rzeczywistości dają się wyodrębnić struktury prowadzące do pojawienia się bytów oraz dające się zauważyć wzajemne oddziaływania między tymi bytami. Każdy byt jest określony poprzez swoje granice przestrzenne, a więc istnieje przestrzeń, którą zajmuje, i przestrzeń, której nie zajmuje. Bardziej konkretnie powiedzielibyśmy, że owe granice obiektów czy zdarzeń sprowadzają się do wyznaczenie określonych kategorii, a w ramach kategorii – do przypisanych im cech szczególnych. Przykładowo woda pod wpływem temperatury (kategoria jakościowa) wynoszącej 0 stopni Celsjusza (cecha ilościowa) przekształca się w lód. Stąd do określenia przyczyny potrzebna jest zarówno kategoria jakościowa, jak i jej poziom, czyli cecha ilościowa.

Zdaniem starożytnych Greków na pierwotną nieokreśloną materię nałożone są różnego rodzaju ograniczenia (kategorie), takie jak temperatura, ciśnienie czy objętość, które we wzajemnej interakcji powodują powstawanie obiektów we wszechświecie. Ważne są też wzajemne proporcje istniejące między obiektami, ich organizacja i umiejscowienie w przestrzeni.

W tę tradycję poszukiwań nowych obszarów przyczynowości wpisuje się też koncepcja recentywizmu przedstawiona przez J. Bańkę. W tej nowej koncepcji filozoficznej Bańka kładzie nacisk na dwie przyczyny, które jego zdaniem były do tej pory nie dość eksponowane. Zdaniem Bańki najbardziej fundamentalną przyczyną wszystkiego jest czas w roli kategorii jakościowej, a w szczególności „teraz” w swej cesze ilościowej. Czas wyznacza i organizuje naszą rzeczywistość w sposób absolutny i bezpośredni.

Jest to o tyle oryginalne spojrzenie na przyczynowość, że Bańka nie poprzestaje na wskazaniu czasu jako przyczyny zasadniczej zjawisk i zdarzeń, ale bada ten problem bardziej wnikliwie, odnajdując pewien szczególny stan, jaki można przypisać kategorii czasu, a mianowicie stan „teraz”. „Teraz” to zgodnie z przyjętą w tej pracy terminologią byłaby cecha ilościowa kategorii czasu. Bańka wskazuje na tę cechę jako na obiektywną przyczynę wszystkiego, co istnieje i można nazwać bytem. Jeśli coś istnieje, to można mu przyporządkować kategorię czasu, i ta kategoria określa to coś w sposób fundamentalny.

W recentywizmie pojawia się też inny czynnik wyjaśniający przyczynowość, a mianowicie świadomość ludzka. Ten czynnik gra rolę moderatora w określaniu przyczyn kojarzonych ze zjawiskami i zdarzeniami. Nie jest to czynnik sprawczy, ale raczej taki, zgodnie z którym dokonywana jest selekcja przyczyn na ważne i nieważne, na słuszne i niesłuszne, na istotne i nieistotne, na rzeczywiste i urojone.

Moderator przyczynowości, jakim jest świadomość ludzka, działa w taki sposób, że nie bierze pod uwagę tych przyczyn, które znajdują się albo poza zasięgiem operowania świadomości, albo nie leżą w kręgu zainteresowania świadomości, mimo że mogłyby być rozpoznane jako przyczyny.

Świadomość może też być bezpośrednią przyczyną sprawczą, gdy na jej podstawie człowiek dokonuje nie tylko oceny sytuacji, ale także podejmuje decyzje, które następnie wciela w życie. W niniejszym opracowaniu ograniczymy się do funkcji oceny jako najbardziej ogólnej formy moderującej zasadę przyczynowości w przypadku człowieka.

Podejście starożytnych Greków do poszukiwania wyjaśnienia wszystkiego poprzez egzaminowanie przyczyn obserwowanych zdarzeń utorowało drogę współczesnej nauce i filozofii, a w rezultacie praktycznego ich zastosowania i pozwoliło zbudować podstawy współczesnej cywilizacji technicznej.

Pytania o przyczyny wszystkiego, co nas otacza, są wciąż aktualne i domagają się odpowiedzi. Odkrywanie prawdy o świecie, czyli doszukiwanie się unikalnych przyczyn, jest wciąż aktualnym postulatem, jakim kierują się nauka i filozofia. Świadomość ludzka jest narzędziem, którym człowiek posługuje się w procesie poznawczym. Jest to możliwe dlatego, że świadomość jest częścią naszej rzeczywistości i bierze czynny udział w relacjach z innymi elementami rzeczywistości.

Założeniem poznawczym jest to, aby badane relacje były w jakiś sposób uporządkowane i harmonijne, co zwiększyłoby efekt przewidywalności. Idealne z punktu widzenia badającego byłoby, gdyby badane zjawiska miały charakter powtarzalny, w którym występowałyby drobne zaburzenia cykliczności. W takim przypadku jednak mylnie przyjmuje się okresowość za przyczynę aktualnej rzeczywistość.

Gdyby podzielić rzeczywistość na dwa obszary, tj. człowieka i jego świat zewnętrzny, to można powiedzieć, że w stosunku do świata zewnętrznego przeważa podejście naukowe w roli, jaką nauka spełnia w wyjaśnianiu obserwowanych skutków. Gdy zaś chodzi o człowieka, to oczywiście jego życie dalekie jest od możliwości ujęcia je w ramy związków przyczynowo-skutkowych na podobieństwo przyrody nieożywionej. W tej sytuacji miejsce nauki w roli wyjaśniającej zajmuje religia lub inne ruchy społeczne, które wprowadzają byty nadzwyczajne jako zewnętrzną świadomość w roli siły sprawczej oddziaływającej na człowieka, a tym samym wyjaśniającej przyczyny odnoszące się do człowieka.

Te dwa konkurujące ze sobą podejścia rozszerzają obszar swoich wpływów wśród ludzi w następujący sposób:

1. nauka pragnie objąć swym zasięgiem wyjaśnień przyczynowo-skutkowych również życie człowieka;

2. religia pragnie objąć swym zasięgiem wyjaśnień obszar zewnętrzny w stosunku do człowieka i uzasadnić go faktem istnienia bytów nadzwyczajnych, czyli zewnętrznej świadomości.

W życiu człowieka olbrzymią rolę odgrywa świadomość, która sama w sobie nie jest materialna i jako taka nie daje się wytłumaczyć wyłącznie na gruncie przyczynowości materialnej. Zasadnicza aktywność świadomości odbywa się w obszarze informacyjnym i dotyczy wyobrażeń oraz innych konstrukcji myślowych. Tym samym mają one nieograniczoną materialnie swobodę wyboru, czyli wolnej woli. W takiej sytuacji wyjaśnienia reakcji świadomości nie da się ograniczyć tylko do deterministycznych związków przyczynowo-skutkowych. Co najwyżej można się pokusić o wyznaczenie pewnego prawdopodobnego obszaru rozwiązań przyczynowo-skutkowych.

Jednocześnie opis zjawisk występujących cyklicznie w przyrodzie dość dobrze daje się ująć w pewne deterministyczne związki przyczynowo-skutkowe, a nawet zapisać w postaci równań matematycznych, czyli takich, które mają duży stopień wiarygodności ze względu na swoją precyzję. Tym niemniej w obszarze wyjaśnień nauka jest daleka od precyzji, o czym świadczą różne interpretacje występujące w nauce, a dotyczące tego samego obserwowanego zjawiska. Wszystkie są równie uprawnione na gruncie nauki.