Terroryzm. Krótkie Wprowadzenie 5 - ebook

Spis ilustracji

1. 11 września 2001 r., ataki na nowojorskie World Trade Center Bernd Obermann/Corbis
2. Zamach w Oklahoma City Popperfoto/Reuters
3. Palestyńska kobieta zamachowca – samobójca Sipa Press/Rex Features
4. Męczennicy z Chicago Bettman/Corbis
5. Porwany brytyjski samolot Hulton Archive/Getty Images
6. Francuska rewolucja – pierwsza egzekucja na gilotynie Bridgeman Giraudon/Lauros/Musee Carnavalet
7. Samochód – pułapka, ul. South Leinster, Dublin The Irish Times
8. Hans Martin Schleyer Hulton Archive/Getty Images
9. Eksplozja w Enniskillen Pacemaker Press International
10. Konferencja prasowa baskijskiej grupy ETA Sipa Press/Rex Features
11. Eksplozja w Hotelu King David Illustrated London News/Mary Evans Picture Library
12. Zamach bombowy w autobusie, Jerozolima Popperfoto/Reuters
13. Hezbollah Sipa Press/Rex Features
14. Zamach bombowy w pociągu, Madryt 2004 r. EL PAIS/Reuters/Corbis
15. Izraelska akcja wojskowa w Gazie Camerapress
16. Więźniowie Al Kaidy w tzw. Obozie X-Ray, Guantanamo Bay, Cuba Sipa Press/Rex Features
17. Jak kończą grupy terrorystyczne opublikowane za zgodą RAND CorporationWspółczesne oblicza terroryzmu Wstęp tłumacza

Bardzo dobrze się stało, że Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego zdecydowało się udostępnić polskiemu Czytelnikowi książkę Charlesa Townshenda pt. Terroryzm, wydaną przez Oxford University Press w ramach serii wydawniczej „Very Short Introduction”. W ostatnich latach na polskim rynku wydawniczym pojawiło się całkiem sporo książek poświęconych terroryzmowi i działalności różnych ugrupowań terrorystycznych, od dwóch lat uwagę przyciąga przede wszystkim jedno z tych ugrupowań: Państwo Islamskie, co wydaje się całkiem oczywiste, gdyż jest to pierwsza organizacja terrorystyczna, która opanowała znaczne terytorium i ustanowiła na nim swoją administrację wyłącznie dzięki własnej akcji zbrojnej. Mimo to pracy takiej jak książka Townshenda wyraźnie u nas brakowało. Choć nazwa serii: „Krótkie Wprowadzenie” sugerowałaby, że jest to książka adresowana do laików w tej tematyce, to, moim zdaniem, krąg odbiorców można zakreślić szerzej. Oczywiście, książka ta może (i powinna) stać się lekturą także tych, którzy nie mają głębszej wiedzy na temat poruszanego zjawiska, gdyż dowiedzą się z niej wielu interesujących rzeczy. Ale warto również, by zajrzeli do niej nieco bardziej zorientowani w tematyce Czytelnicy, gdyż może ona im pomóc zrozumieć problem terroryzmu w szerszym kontekście i spojrzeć na istotę tego niebezpiecznego zjawiska. Townshend obala na kartach swej książki szereg niepotrzebnych, a wciąż pokutujących w świadomości, i to nie tylko laików, mitów na temat terroryzmu. Są one często, co należy z przykrością stwierdzić, rozpowszechniane przez licznych komentatorów przesiadujących w studiach telewizyjnych. Jego praca pozwala przyjrzeć się zjawisku niejako „od podszewki”, mimo iż pierwsze wydanie znalazło się na półkach księgarskich w 2002 r., a Czytelnik wersji polskiej ma do czynienia z wydaniem drugim, poprawionym i uzupełnionym, które ujrzało światło dzienne w 2011 r., a więc ponad 5 lat temu.

Autor rozpoczyna swoje dywagacje od zwrócenia uwagi na trudności występujące przy definiowaniu terroryzmu, kierując uwagę Czytelnika na dylemat znany szeroko pod określeniem one’s man freedom fighter, another’s man terrorist, czyli „kto dla jednych jest bojownikiem o wolność, dla innych jest terrorystą”. Słusznie zwraca on uwagę, że terroryzm jest taktyką stosowaną w walce politycznej, gdzie przemoc stanowi jedynie środek prowadzący do rzeczywistego celu, jakim jest dokonanie zmiany społeczno-polityczno-ideologicznej uznawanej za nieodzowną. Terroryzm jest zatem zjawiskiem niezwykle szerokim i prawdziwie „interdyscyplinarnym”, zatem nie powinien być utożsamiany wyłącznie z „aktem terrorystycznym”, czyli udanym lub nieudanym zamachem, który stanowi jego niewielką część. Dzięki relacjom mediów publiczność widzi tylko najdramatyczniejszą cząstkę aktywności terrorystycznej, gdy terroryści wychodzą na ulicę, by dokonać zamachu, a władze podejmują wysiłki, by zaradzić ich skutkom. Wszystkim, którzy postrzegają to zjawisko wyłącznie przez pryzmat relacjonowanych przez media zamachów terrorystycznych, warto przypomnieć, że kluczowym elementem opisywanego przez Townshenda „procesu terrorystycznego” jest osiągnięty przez terrorystów efekt, a nie sam sposób jego osiągnięcia. Dziennikarze i komentatorzy, a tym samym większość ludzi, zwykle skupia swoją uwagę na bezpośrednich sprawcach oraz formie dokonanego ataku (np. zamach bombowy, zamach samobójczy, strzelanina, wzięcie zakładników itp.), nie tracąc czasu na dywagację na temat całego zaplecza niezbędnego do przeprowadzania zamachu oraz na szerszy skutek, jaki udało się zamachem wywołać. Terroryści chcą poprzez zamach lub ich serię wzbudzić przekonanie, że państwo jest bezradne w obliczu działania terrorystów i nie może zapewnić bezpieczeństwa w każdym miejscu o każdej porze, a zatem każdy, potencjalnie, może być ofiarą aktu terroryzmu. Tym samym podkopują zaufanie do możliwości państwa i jego władz. Liczą, że dzięki temu zmuszą władze i społeczeństwo do spełnienia swoich żądań nawet wtedy, gdy w praktyce są one niespełnialne. Townshend słusznie zauważa, że głównym terrorystycznym mitem jest przekonanie, że przemoc może przyśpieszyć dokonanie transformacji politycznej. Celem terrorystów jest więc kształtowanie świadomości i pożądanych postaw społecznych, które pozwolą im na realizację własnych planów politycznych, a sam zamach, o czym zawsze warto pamiętać, jest jedynie środkiem prowadzącym do tego celu.

Townshend czyni ważne rozróżnienie między terroryzmem a wojną, która, jak wiemy od Clausewitza, również jest „polityką prowadzoną innymi środkami”, wskazując, że esencję terroryzmu stanowi użycie broni wobec bezbronnych. Trafnie zauważa, że w związku z tym zwykle mamy do czynienia z długotrwałym procesem, a nie serią niepowiązanych ze sobą aktów przemocy. Na proces ten składa się: przechwycenie uwagi mas (bez pomocy mediów byłoby to niemożliwe, stąd bierze się dość powszechne przekonanie, że jeśli akt terroryzmu jest specyficznym komunikatem, to media są wzmacniaczem tego komunikatu), dostarczenie im przekazu oraz last but not least, zmanipulowanie pożądanej przez terrorystów reakcji ze strony społeczeństwa i/lub władz państwowych. Taką reakcją może być zrealizowanie postulatów terrorystów (co zdarza się rzadko, niemniej jednak ma miejsce), ale równie dobrze może nią być podjęcie walki z terrorystami. Wciągnięcie państwa i społeczeństwa w wir działań mających na celu zwalczanie grup terrorystycznych może również prowadzić do pożądanych, z punktu widzenia terrorystów, efektów. Trudno tu o lepszy przykład niż reakcja USA, oraz innych państw, na atak z 11 września 2001 r. Osama Bin Laden i jego organizacja powszechnie znana jako Al Kaida była przecież zbyt słaba, by samodzielnie dokonać politycznej transformacji Bliskiego Wschodu. Tej transformacji dokonały same Stany Zjednoczone w reakcji na prowokację, jaką był wspomniany wyżej zamach. To zdestabilizowanie zastanego porządku politycznego i społecznego, umożliwiające dokonanie pożądanej zmiany, jest celem terrorystów. Jak dziś już dobrze wiemy, Al Kaidzie udało się taki cel osiągnąć, choć kosztem olbrzymich strat własnych, w tym śmierci swojego lidera. Townshend zwraca zatem uwagę, że terroryzm jest także szerszą strategią polityczną. Jest on formą oddziaływania psychologicznego na społeczeństwa, które w dzisiejszych czasach można dokonywać w skali globalnej. Wbrew potocznym określeniom, nie jest zatem dziełem „wariatów”, ludzi niespełna rozumu ani na poziomie organizatorów i planistów, ani nawet bezpośrednich wykonawców. W dodatku szczególną rolę, niemal od chwili jego zaistnienia, odgrywają w nim kobiety. Przewrotnie można stwierdzić, że terroryści niemal zawsze i wszędzie (Państwa Islamskiego nie wyłączając) byli w awangardzie rewolucji genderowej.

Townshend umieszcza polityczną strategię terroryzmu w jej historycznych kontekstach, wskazując na ewolucję tego zjawiska. Pozwala to także, co niezwykle ważne, na dostrzeżenie zarówno istotnych różnic, jak i uderzających podobieństw w zachowaniach terrorystów, mimo iż podejmują oni swoje działania w różnych miejscach i w różnym czasie, walcząc o różną „sprawę”. Powinno to pozwolić na uzyskanie właściwego dystansu niezbędnego do wyważonej oceny wydarzeń, które dziś dzieją się na naszych oczach. To, co widzimy dziś, jest niekiedy niezwykle podobne do wydarzeń, które miały miejsce przed ponad stuleciem. Należy wyrazić nadzieję, że zachęci to Czytelnika do dalszych szczegółowych studiów nad tą formą przemocy politycznej, jaką jest terroryzm, gdyż znajomość historii może ułatwić znalezienie właściwego klucza, który da się zastosować w przyszłości.

Dobrze też się stało, że Townshend zauważa, że prekursorem siania zorganizowanego strachu dla celów politycznych były struktury tworzącego się właśnie nowożytnego państwa. Przypomina on czasy Wielkiego Terroru Rewolucji Francuskiej, a następnie biały, czarny i wreszcie czerwony terror jakobinów, reżimu carskiego, a następnie faszystów i bolszewików, oraz zbrodnie popełniane jeszcze całkiem niedawno przez latynoamerykańskie autorytarne reżimy wojskowe. Niezwykle rzadko się zdarza, by autorzy prac o terroryzmie decydowali się na szerszą dyskusję na temat tzw. terroryzmu państwowego. Większość dyskusji skupia się na terroryzmie sponsorowanym przez państwo, co jest już jednak innym zjawiskiem. Znaczenie tego ostatniego autor niniejszej pracy dezawuuje, zapewne nie do końca słusznie. Państwa wspierające grupy terrorystyczne zwykle wypierają się tego, podobnie czynią wspierani przez te państwa terroryści, by móc nadal korzystać z tego wsparcia, zatem zebranie twardych „dowodów” na takie wsparcie w państwowych archiwach byłoby niezwykle trudne. O ile teza, że przyczyną terroryzmu są wyłącznie działania wrogich państw okazuje się fałszywa – to jednak są one w stanie bardzo pomóc w rozwijaniu zdolności bojowych terrorystów, podtrzymywać funkcjonowanie grup, zapewniając odpowiedni poziom finansowania czy wreszcie zapewniać im możliwość ukrycia się. Wsparcie państwa musi bazować na rzeczywistych konfliktach społecznych, które generują powstawanie grup czy sieci terrorystycznych. Znakomitym tego przykładem mogą być tu niemieckie grupy terrorystyczne o profilu skrajnie lewicowym, które bez wsparcia sowieckiego KGB i wschodnioniemieckiej Stasi nie byłyby w stanie tak długo i skutecznie funkcjonować. Ich działaczy, ukrywających się przed niemieckim wymiarem sprawiedliwości, odnajdywano na terenie dawnej NRD w latach 90. Trzeba jednak pamiętać, że ich utworzenie było związane z wewnętrznymi napięciami i konfliktami widocznymi nie tylko w RFN, ale szerzej w państwach zachodnich, w tym także z tzw. kontrkulturową rewolucją lat 60. Bez nich działania wschodnioeuropejskich służb specjalnych nie mogłyby być skuteczne.

Analizując motywacje grup terrorystycznych, Townshend zaczyna od tzw. terroryzmu rewolucyjnego, słusznie wskazując na doniosłość starego anarchistycznego hasła, że przemoc jest „propagandą poprzez czyny”. Jest to kolejny klucz do rozumienia tego zjawiska. Nagłośnienie „idei” poprzez przemoc jest istotnym motywem działania terrorystów. Jak widzimy to także dziś, przemoc skutecznie przyciąga uwagę mediów i tym samym globalnej publiczności, co pozwala terrorystom skuteczniej propagować własne ideologie i zwielokrotnić możliwości rekrutacyjne. To dziewiętnastowieczni terroryści-rewolucjoniści zauważyli także, że nasilenie represji ze strony struktur państwowych może im w istocie pomóc w pozyskiwaniu sympatii pewnej części ludności. A to właśnie wsparcie części populacji jest niezbędne, by móc utrzymywać terrorystyczne struktury. Terroryzm rewolucyjny doświadczył także, że zabójstwa głów państw i wysokich urzędników państwowych są daleko niewystarczające – nawet cara można zastąpić kolejnym. To właśnie te doświadczenia spowodowały, że terroryści nie tracą czasu na atakowanie oficjeli, uderzając w tzw. cele „miękkie”, czyli zwykłych ludzi, gdyż tylko w ten sposób można wzniecić psychozę strachu, a państwa demokratyczne zmusić do podjęcia wysiłków na rzecz zapewnienia atakowanemu społeczeństwu bezpieczeństwa. Nieprzemyślana reakcja władz może terrorystom pomóc osiągać kolejne cele. Widać to dziś bardzo wyraźnie nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale także w Europie Zachodniej.

Townshend uznaje także, że to terroryzm rewolucyjny jest odpowiedzialny za odrodzenie się tej formy przemocy politycznej po przerwie spowodowanej hekatombą dwóch wojen światowych oraz procesom narodowowyzwoleńczym towarzyszącym erze dekolonizacji, kiedy to działania terrorystyczne miały śladowe znaczenie. Ich podstawą były masowe ruchy społeczne prowadzące działalność partyzancką. To jednak latynoamerykańscy rewolucjoniści zaprowadzili partyzantkę do miast, tworząc i wypełniając treścią wpływowy koncept „miejskiej partyzantki”, który później był natchnieniem dla licznych grup terrorystycznych wywodzących się ze skrajnej lewicy w Europie. Ostatecznie lewaccy „euroterroryści” zostali pokonani przez struktury państw zachodnich i nie należy sądzić, że fakt, iż zbiegło się to w czasie z upadkiem systemu komunistycznego na wschodzie Europy był całkiem przypadkowy.

Inną motywacją dla grup o charakterze terrorystycznym jest ideologia nacjonalistyczna lub separatystyczna, choć sami terroryści często określają ją „narodowowyzwoleńczą” – w ich przypadku to nie „lud” (pracujący miast i wsi) podlega wyzwoleniu, lecz członkowie wspólnoty etnicznej. Townshend prezentuje „dokonania” irlandzkiej IRA, baskijskiej ETA, terrorystów żydowskich o orientacji syjonistycznej oraz cypryjskiej EOKi i algierskiego FLN. Co udało się im osiągnąć? Irlandczycy ostatecznie porzucili metodę terrorystyczną (choć nie wszyscy), by przystąpić do „zwykłego” procesu politycznego, którego efektem było „porozumienie wielkopiątkowe”, Baskowie ponieśli klęskę, nie osiągając prawie nic (osiągnięcie autonomii przez Kraj Basków w ramach państwa hiszpańskiego nie było ich zasługą), Żydzi wywalczyli swoje państwo, wyganiając Anglików (a potem sporą liczbę Arabów), to samo udało się Cypryjczykom, a Algierczycy ostatecznie przepędzili Francuzów. Jak więc widać, terroryzm może być zatem choć częściowo skuteczny, choć nigdy, jak to słusznie zauważa Townshend, jako jedyna czy główna forma wyzwalania własnego narodu. Ostatecznie osiąga się go dzięki wynegocjowaniu porozumienia politycznego z kolonistą/okupantem. Zatem to terroryzm nacjonalistyczny ma największą szansę na sukces, co wynika także i z tego, że „gra na własnym boisku” i przed własną publicznością.

Czy porozumienie można negocjować z fundamentalistami religijnymi, którzy uważają, że przemoc jest drogą prowadzącą do nawrócenia, a jeśli to nawrócenie (lub podporządkowanie) nie nastąpi, konieczna jest bezlitosna eksterminacja? Dotychczasowe doświadczenia z terrorystami motywowanymi religijnie wskazują, że nie. Townshend zwraca uwagę, że lata 90. XX w. przyniosły istotny przełom w postrzeganiu terroryzmu i zwróciły uwagę świata na działania tych grup fundamentalistów islamskich, które stosują przemoc (istnieją także „pokojowi” fundamentaliści), zwanych „dżihadystami”. Chcą oni postulowaną przez siebie „zmianę” społeczną, czyli poddanie ludności całego świata woli Allaha, przyśpieszyć poprzez prowadzenie walki zbrojnej, która niezwykle często przyjmuje formę ataków „terrorystycznych”. Przemoc stosowana wobec wroga, którym są zarówno „niewierni”, jak i „zdrajcy Proroka” odgrywa tu kluczową rolę – domniemany „terroryzm” staje się tu „strategią religijną” (i w naszym rozumieniu także „polityczną”, biorąc pod uwagę fakt, że na gruncie islamu takie zachodnie rozróżnienie nie jest prawomocne). Townshend stawia jednak ważne pytanie – czy w tym przypadku wciąż jeszcze mamy do czynienia z „terroryzmem”. Czy nie jest to już wojna prowadzona różnymi metodami, w tym także „metodą terrorystyczną”, obejmująca bezlitosną eksterminację wrogów? Jeśli „komunikatem” dżihadystów jest „nawróćcie się na jedyną prawdziwą interpretację jedynej prawdziwej wiary, albo was zabijemy”, to czy nie mamy w tym przypadku raczej do czynienia z wojną totalną, której jedynym ograniczeniem jest brak fizycznej możliwości zrealizowania wszędzie i natychmiast jej celu, jakim jest podporządkowanie wszystkich ludzi woli Allaha wyrażonej prawem koranicznym? Terroryzm nie jest już w takim przypadku niczym więcej niż jedną z taktyk, którą stosuje przeciwnik wtedy, gdy jest jeszcze zbyt słaby, by przystąpić do eksterminacji. Już ponaddwuletnie doświadczenie z funkcjonowaniem Państwa Islamskiego na Bliskim Wschodzie wskazuje, że tak może być w istocie.

W ostatnim rozdziale swej książki Townshend omawia możliwe reakcje państwa na terrorystyczne zagrożenie, czyli problem kontrterroryzmu vel antyterroryzmu. Zwraca przy tym uwagę na dwie istotne kwestie. Po pierwsze, że lekarstwo bywa często gorsze od samej choroby, czyli że to właśnie reakcja państwa na terroryzm powoduje znaczną transformację tego państwa. Efektem jest zwykle ograniczanie praw i swobód obywatelskich, przyznawanie większych uprawnień represyjnych i inwigilacyjnych instytucjom państwa dla zapewnienia bezpieczeństwa. Same władze również dokonują aktów manipulacji strachem, w postaci zagrożenia terroryzmem, by realizować własne interesy polityczne, w tym także w skali międzynarodowej. Także i w tym wypadku trudno o lepszy przykład niż działania USA i sojuszników tego państwa pod szyldem ogłoszonej przez prezydenta Busha jr. tzw. „globalnej wojny z terrorem” (ang. GWOT – Global War on Terror). Co więcej, jeśli ta reakcja państwa jest nieprzemyślana, może tylko ułatwiać osiąganie kolejnych celów stawianych przez samych terrorystów. Townshend słusznie zauważa, że właściwa reakcja na terroryzm powinna mieć znamię proporcjonalności – zarówno w stosunku do poniesionych strat, jak i szkód, które może wyrządzić. Jeśli ta zasada nie zostanie zastosowana, konsekwencje mogą wykroczyć daleko poza poziom „akceptowalnych szkód”. I trudno tu również o lepszy przykład niż wspomniana chwilę wcześniej „wojna z terroryzmem”, która toczy się od już ponad 15 lat i której końca nie widać. W jej efekcie niewielkie środowiska fundamentalistów islamskich urosły do rangi głównego przeciwnika jedynego światowego supermocarstwa. Pomogło to rozpropagować ich „sprawę” na skalę globalną, co radykalnie zwiększyło ich zdolności rekrutacyjne, a tym samym siłę i możliwości działania. W efekcie dżihadystom udało się dwa lata temu zbudować „archipelag” państwa islamskiego, z Kalifatem ogłoszonym na ziemi syryjskiej i irackiej na czele. Na gruzach zniszczonego przez USA w ramach GWOT dawnego porządku na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej (ang. MENA – Middle East and North Africa) powstał polityczno-religijny „nowotwór”, który coraz śmielej dokonuje „przerzutów” także do Europy Zachodniej (oraz wzmacnia tam ogniska „lokalnych” struktur dżihadystycznych), co skutkuje wzrostem zagrożenia „terrorystycznego” w zachodniej części tego kontynentu na skalę do tej pory niespotykaną. Zatem bez wydatnego „wsparcia” zarówno państw „koalicji antyterrorystycznej”, jak i zachodnich globalnych mediów w ciągu minionych 15 lat, grupa kilkuset fanatyków religijnych kryjących się w afgańskich jaskiniach na przełomie XX i XXI w. nie mogłaby marzyć o podobnym sukcesie.

Jak więc słusznie zauważył Townshend, to „lekarstwo” kontrterroryzmu wydajnie przyczyniło się do dalszego rozwoju „choroby”, której miało zaradzić. Trzeba także zauważyć, że nie tylko obszar MENA, ale także i sam świat zachodni uległ daleko idącej transformacji – w kierunku ograniczenia liberalnych, a nawet wręcz łamania fundamentalnych, jak by się do niedawna wydawało, praw i wolności obywatelskich, co jest spowodowane wzmacnianiem instytucji bezpieczeństwa państwa. Ofiarą terrorystów stała się jednak (jeszcze?) nie tyle sama demokracja, jak słusznie zauważa Townshend, co raczej jej liberalny człon. Same procedury demokratyczne nie uległy przecież zasadniczej zmianie – dotknęła ona natomiast sferę wartości „liberalnych” stanowiących o charakterze tego systemu. Stało się to w wyniku poważnych zmian w świadomości społecznej ludzi Zachodu – wygląda na to, że w zamian za złudne poczucie bezpieczeństwa zgodzili się oni na ograniczenie swobód i wolności, z których Zachód jako wspólnota cywilizacyjna do niedawna był tak dumny. Trzeba bowiem zauważyć, że wraz ze wzmacnianiem uprawnień instytucji bezpieczeństwa państwa nie poszło w parze rzeczywiste wzmocnienie bezpieczeństwa społeczeństwa chronionego przez te instytucje. Można dziś nawet stwierdzić, że wręcz przeciwnie – dziś jesteśmy o wiele bardziej zagrożeni „terroryzmem” niż byliśmy przed 15 laty. Nadal nie wiemy też, które ze stosowanych kontrterrorystycznych technik i taktyk są skuteczne, a które nie, jak również, jaki jest ich rzeczywisty koszt. Sugeruje to wyraźnie, jaki jest bilans naszych współczesnych zmagań z „terroryzmem” – być może Autor oddawanej właśnie Czytelnikowi do rąk książki jest zbytnim optymistą, twierdząc, że także i tym razem „terrorystom” nie uda się dokonać dzieła zniszczenia zachodniej cywilizacji. Wystarczy, że uda im się skłonić Zachód do tego, by pokonał się sam.

Ryszard M. MachnikowskiRozdział 1

Problem z terroryzmem

Zamach na koronowaną głowę czy prezydenta jest w pewnej mierze sensacją, owszem, ale już nie taką jak kiedyś. Wszedł już do powszechnego wyobrażenia o życiu wszystkich szefów państw… A teraz weźmy zamach, powiedzmy, na kościół. Na pierwszy rzut oka okropny, niewątpliwie, ale nie tak skuteczny, jak mogłoby się zdawać komuś o pospolitym sposobie myślenia. Choćby taki zamach był nie wiem jak rewolucyjny i anarchistyczny w zamyśle, znaleźliby się głupcy, którzy nadaliby mu charakter demonstracji antyreligijnej. A to by osłabiło owo szczególne, zastraszające znaczenie, jakie my pragniemy nadać takiemu czynowi … Nie można liczyć na trwałość ich uczuć czy to litości czy to strachu. Żeby zamach bombowy wywarł jakiś wpływ na opinię publiczną w obecnej chwili musi wykraczać poza intencje zemsty czy terroru. Musi być czysto niszczycielski.

Joseph Conrad, The Secret Agent1

Terroryzm przygnębia i wystrasza ludzi. Dzieje się tak nieprzypadkowo. Na tym właśnie polega jego siła i dlatego zjawisko to przyciągnęło tak wiele uwagi we wczesnych latach XXI w. Brak bezpieczeństwa może przybierać wiele różnych form, ale żadna inna forma działalności zbrojnej tak mocno jak terroryzm nie wykorzystuje naszego poczucia własnej słabości i bezradności. Po zamachach z 11 września znaleźliśmy się w świecie permanentnego stanu wyjątkowego, którego końca nie widać, „wojny z terrorem”, której konsekwencje są tak samo nie do przewidzenia jak sam terroryzm. Zjawiska tego nie sposób łatwo wytłumaczyć, szczególnie w chwili po zamachu. Kiedy społeczeństwo jest w stanie zagrożenia, próba racjonalnej analizy może zostać odebrana jako sympatyzowanie lub wręcz poparcie dla wroga. Jednak bez takiej analizy walka z terroryzmem wydaje się daremnym pojedynkiem z nieodgadnionym przeciwnikiem. Choć terroryzm jest często racjonalny, zwykle wygląda jak coś będącego przeciwieństwem „zdrowego rozsądku” – wydaje się aktem nie tylko nie do uzasadnienia, ale wręcz czymś ohydnym, szaleńczym lub bezmyślnym.

W terroryzmie jest właśnie coś takiego, co znacząco zwiększa poczucie zagrożenia płynące z jego oddziaływania, wykraczając znacznie poza fizyczny zasięg i sposób jego wpływu na ludzi. Wizerunki terroryzmu na okładkach prasy czy całej masy książek na ten temat, które zostały niedawno wydane, zwykle ograniczają się do przedstawienia wielkich zniszczeń spowodowanych zastosowaną bronią. Większość autorów piszących o terroryzmie przed zamachami z 11 września wskazywało, że realne fizyczne zagrożenie, które niesie to zjawisko, jest zwykle mniejsze niż inne zagrożenia płynące z uczestnictwa w życiu codziennym. Ale nawet wówczas zarówno zwykli ludzie, jak i politycy nie starali się minimalizować tego zagrożenia ani nie tłumaczyli go, umieszczając w odpowiednim kontekście. Politycy, naciskani przez media, które tylko zwiększały poczucie zagrożenia, byli chętni i gotowi, by dyskutować o sposobach mających zapobiec jego konsekwencjom. Podejmowane kontrdziałania miały zwykle doraźny charakter i nie były spójne. Zamach z 11 września wymógł jednak zastosowanie czegoś więcej niż tylko doraźnych działań.

Terroryzm stał się więc priorytetem politycznym, od czasów tego zamachu trudno było już wątpić, że efekt psychologiczny terroryzmu znacząco wykracza poza rzeczywiste fizyczne zagrożenie, jakie to zjawisko ze sobą niesie. Nowy Jork doświadczył zniszczeń na skalę wojennych bombardowań. Choć szczęśliwie liczba ofiar szybko zmalała z potencjalnych 50 tys., jak szacowano na początku, do 4 tys., to wizja masowej destrukcji, zarezerwowana do tej pory dla tych rodzajów broni, które były w rękach przywódców nielicznych państw, podziałała na masową wyobraźnię. Atak okazał się być bardziej śmiertelny, gdy chodzi o dzienną liczbę ofiar, niż nawet najkrwawsze walki w czasie amerykańskiej wojny domowej. Jednak inaczej niż w przypadku wojny, zniszczenie, jakkolwiek przerażające, było przecież jednostkowe. Nie zwiastowało też pojawienia się najeźdźczej armii. Jeśli to miała być wojna, to znacząco różniła się od znanych dotychczas działań konwencjonalnych. Gdy kurz opadł nad Ground Zero, dosłownie i w przenośni, większość pytań związanych ze zjawiskiem terroryzmu wciąż pozostawała bez odpowiedzi. Nieograniczony charakter wypowiedzianej przez prezydenta Busha „wojny z terrorem” bardziej niż kiedykolwiek wcześniej zwrócił uwagę, że termin ten wymaga definicji lub przynajmniej jakiegoś zaszufladkowania, gdyż nader często bywa on wykorzystywany do manipulacji.

Problem z definicją terroryzmu

Wysiłki zarówno polityków, jak i przedstawicieli świata akademickiego w odniesieniu do problemu terroryzmu skupiają się na kwestii definicji, która odróżniłaby terroryzm od działania o naturze czysto kryminalnej czy też od akcji militarnej. Większość spośród tych, którzy piszą o terroryzmie, nie ma problemu z przytoczeniem definicji prawnych czy jakichkolwiek innych, których powstały już dziesiątki, i bez wahania dodają do tej listy własne. Jeden ze znanych przeglądów problematyki poświęca temu zagadnieniu cały rozdział, inny gromadzi ponad sto definicji, konkludując, że wciąż poszukiwana jest ta jedna właściwa. Skąd się bierze ta trudność w definiowaniu terroryzmu? Ano stąd, że pojęcie to ma charakter wyjątkowo pejoratywny: rzadko się zdarza, by ktoś dobrowolnie chciał być nazwany terrorystą. Tak jest się określanym przez świat zewnętrzny, przez innych ludzi lub grupy, a przede wszystkim przez rządy zaatakowanych państw. Państwa niezwykle chętnie sięgają po tę etykietę do określania tych, którzy atakują je z użyciem przemocy, aby wykazać nieludzki i przestępczy charakter takich działań, a przede wszystkim wskazać na brak poparcia politycznego dla ich sprawców. Państwa z niesłychaną łatwością tworzą kolejne definicje terroryzmu. W USA na przykład definiuje się terroryzm jako „zamierzoną przemoc lub groźbę jej użycia celem zastraszenia rządów lub społeczeństw”; w Wielkiej Brytanii uważa się terroryzm za „użycie lub groźbę użycia przemocy przeciwko osobie lub własności, aby doprowadzić do działania o charakterze politycznym, religijnym lub ideologicznym”.

Mimo to państwa mają trudność z dokładnym określeniem zachowania „terrorystycznego”; w kodeksie karnym niemal każdy typ zachowania związanego z terroryzmem jest uznawany za przestępstwo. Pewne organizacje są określane mianem terrorystycznych, aby przynależność do nich była karalna, ponadto tworzy się katalogi przestępstw o charakterze terrorystycznym, takich jak posiadanie materiałów wybuchowych czy branie zakładników. Wielka Brytania ma w swym katalogu przestępstwo pod nazwą „przygotowywanie aktu terroryzmu”, które jest echem prawa spiskowego z dawnych lat. A zatem terroryzm jest opisywany poprzez odwołanie się do motywów, a nie zachowań.

Problem, jaki się tu wyłania, polega na tym, że państwa chętnie przyjmują, że wszelka przemoc stosowana przez tzw. grupy „subnarodowe” (wg nomenklatury amerykańskiego Departamentu Stanu) ma być automatycznie nielegalna. Z punktu widzenia państwa tylko ono ma prawo do legalnego stosowania przemocy w swym działaniu, czyli jak to określają naukowcy, ma monopol na legitymizowane użycie przemocy. Ale wszyscy mają pełne prawo zastanawiać się, czemu użycie przemocy w pewnych przypadkach nie miałoby być uzasadnione, nawet jeśli określi się je formalnie jako nielegalne. Pionierzy rewolucyjnego terroryzmu, w nowoczesnym użyciu tego słowa, jak to zobaczymy w Rozdziale 4, wierzyli, że stosowanie przemocy wobec reżimu, w którym nie istniała wolność słowa i stowarzyszania się, jest całkowicie usprawiedliwione. I, co najważniejsze, wielu zagranicznych krytyków Rosji carskiej, w tym wiele rządów, w pełni się z nimi zgadzało. Ten casus pojawił się także wtedy, gdy władze Syrii publicznie odmówiły poparcia dla amerykańskiej i brytyjskiej tezy mówiącej, że arabskie akcje zbrojne przeciw Izraelowi również należy zaliczyć do zjawiska terroryzmu. Te różnice perspektyw sprawiają, że słynne powiedzenie „kto dla jednych jest terrorystą, dla innych jest bojownikiem o wolność” jest nieustannie poddawane pod dyskusję. To relatywizm zawarty w tym stwierdzeniu sprawia, że nie sposób zaproponować taką definicję terroryzmu, która byłaby do przyjęcia dla wszystkich.

1. Napastnicy z nowojorskiego World Trade Center z 11 września 2001 r. byli w stanie zaszokować wszystkich, jednak nie udało im się przedstawić swoich motywacji oraz intencji ofiarom

Niektórzy znawcy tematu sugerują, że zamiast kontynuować poszukiwania ogólnej definicji terroryzmu (jeden z nich nazwał terroryzm „pudełkiem iluzjonisty”), lepiej będzie stworzyć typologię działań, które są jako „terroryzm” postrzegane. Jest oczywiste, że pewien zestaw działań podejmowanych przez grupy terrorystyczne – takie jak zabójstwa, porwania, uprowadzenia – są rzadko stosowane w klasycznych konfliktach militarnych i rzeczywiście są niemal unikalne dla tego rodzaju przemocy, jaką jest terroryzm. Jednak duża część działań podejmowanych przez terrorystów jest bardzo podobna do działań militarnych lub zachowań przestępczych.

A zatem to nie rodzaj podjętego działania charakteryzuje terroryzm, lecz raczej polityczna funkcja, jaką ma spełniać. „Terror jest po prostu taktyką, metodą aplikowania przypadkowej przemocy”, jak to zauważa politolog Sunil Khilnani, „tak samo chętnie używaną przez jednostki, jak i państwa. Natomiast terroryzm jest odrębną formą działalności politycznej, której celem jest podważanie zdolności państwa do zapewnienia bezpieczeństwa swoim obywatelom”, stąd wynika kwestia jego legitymizacji. Aby zbliżyć się do definicji terroryzmu, musimy przyjrzeć się jego logice politycznej. Rdzeń niemal każdej definicji terroryzmu – użycie przemocy w celach politycznych – zbytnio zbliża go do pojęcia wojny, aby był użyteczny.

------------------------------------------------------------------------

1 Joseph Conrad, Tajny agent. Opowieść prosta, przekł. Agnieszki Glinczanki, Bertelsmann Media, Warszawa 1999, s. 39–40.